Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін ұсталымдар

∆СӨтө=364,45 – 366,3 = -1,85 мың тг.

Егер үшінші шартты көрсеткішті нақты көрсеткішпен салыстырсақ, онда өнімді өндіру құрылымының қозғалысы нәтижесінде орташа сағаттық өнімділіктің қалай ауысқанын анықтауға болады:

∆СӨқұр=372,96 – 364,45 = 8,51 мың тг.

яғни үшіншіден басқа барлық факторлар, кәсіпорын жұмысшыларының еңбек өнімділігінің өсуіне жақсы ықпалын тигізетінін көреміз.

Факторлер балансы:  1,03 + 11,22 – 1,85 + 8,51 = 29,91 мың тг.

Факторлердің орташа сағаттық өнімділікке әсер етуін зерттеуге корреляциалық – регрессиалық талдау қолданылады. Орташа сағаттық өнімділіктің көпфакторлі корреляциалық үлгісіне мынадай факторды жатқызуға болады: еңбектің қор қарулануы (фондовооруженность) немесе қуат қарулануы (энерговооруженность); жоғары білікті немесе орташа тарифті жұмысшы дәрежесі бар жұмысшы санының пайызы; жабдықтардың орташа жұмыс істеу уақыты және т.б.

Осы факторлар арқылы орташа жылдық жұмысшылар өнімділігінің өзгергенін білу үшін, алынған  орташа сағаттың өнімділігінің өсімін бір жұмысшының істеген адам-сағаттың санына көбейту арқылы анықталады.

∆ЖӨ’хі=∆СӨхі * Кн * Сн.

Олардың орташа жылдық жұмысшылар өнімділігіне әсерін білу үшін, алынған орташа жылдық жұмысшының өнімділігінің өсуін өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлердің жалпы санындағы жұмысшылардың нақтылы үлес салмағына көбейту арқылы табамыз:

∆ЖӨхі=∆ЖӨ’хі * ҮСн.

Бұл факторлардың шығындарын өнім көлемінің өзгеруіне әсер етуін есептеу үшін орташа жылдық і-факторлі жұмысшылар өнімділігінің өсуін өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлердің нақтылы орташа тізімдік санына көбейту арқылы табамыз:

                                            ∆ӨЗхі = ∆ЖӨхі * ӨӨҚн

немесе і-факторлі орташа сағаттық өнімділік өзгерісін жұмыс күшінің нақтылы созылу көлеміне , бір жылдағы бір жұмысшының істеген күнінің санына, жалпы жұмыскерлер ішіндегі жұмысшылар санының үлес салмағына және кәсіпорын жұмысшыларының орташа тізімдік санына көбейту арқылы табамыз:

                          ∆ӨЗхі = ∆СӨхі * Сн * Кн * ҮСн * ӨӨҚн

Төмендегі кесте арқылы кәсіпорынның өнім шығаруына және еңбек өнімділігіне қай факторлар оң және қай факторлер  теріс әсер еткенін көреміз.

 

Кесте 6

Факторлі талдаудың қорытындысы

Фактор	∆СӨ, мың тг.	∆ЖӨ’, мың тг.	∆ЖӨ, мың тг.	∆ӨЗ, мың тг.
1. Қызметкерлер саны	-	-	-	+960
2. Бір жұмысшының орташа  жылдық өнімділігі	-	-	-	+3840
Барлығы	-	-	-	+4800
2.1. Барлық жұмысшылыардың  үлес салмағы	-	-	+10,08	+2036
2.2.Бір жұмысшымен жыл  ішінде істеген күнінің саны	-	-27,27	-27,27	-4498
2.3.Жұмыс күнінің созылуы	-	-10,81	-8,83	-1784
2.4.Жұмысшылардың орташа  сағаттық өнімділігінің өзгеруі	-	+48,99	+40,03	+8086
Барлығы	-	+10,91	+19,01	+3840
2.4.1.Өндірісті ұйымдастыру  (еңбек қарқындылығы)	-12,03	+19,70	16,09	+3520
2.4.2.Өндірістің техникалық  деңгейінің өсуі	+11,22	+18,38	+15,01	+3032
2.4.3. Өндірілмейтін уақыт  шығындары	-1,85	-0,3	-2,46	-497
2.4.4.Өндіріс құрылысы	+8,51	+1,40	+11,39	+2300
Барлығы	+29,91	+48,99	+40,03	+8086

Талдау  қорытындысына еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін нақты шараларды істеу  және орташа сағаттың, орташа күннің және орташа жылдық жұмысшылар өнімділігінің өсу резервін анықтауға болады. Өнімділіктің өсу резервін іздеудің негізгі бағыттары оның деңгейін есептеу формуласынан шығады. СӨ = ӨЗ / Т. Еңбек өнімділігін мына жолдар арқылы өсіруге болады:

    а) кәсіпорынның  өндірістік күшті толығымен пайдалану  арқасында өнімді өндіру көлемін  өсіреді, себебі өндіріс көлемінің  өсуі кезінде тек қана жұмыс  уақыт  шығынының ауыспалы бөлігі  өседі. Сөйтіп өнім бірлігін өндіруге кететін уақыт көлемі азаяды.

     б) өндіріске  кететін еңбек шығынын өндіріс   қарқынын күшейту,  өнімнің сапасын  өсіру, өндіріс нышанын автоматтандыру, өндірісті жетілген техникамен, технологиямен жабдықтау арқылы  төмендетеді.

Бұл кезде өнім өндіру көлемінің өзгеруі және еңбек шығынының ара қатнасы болуы мүмкін. Олар қазіргі экономикалық жағдайларға және еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін басқару стратегиясын сайлау кезінде ескерілуі тиіс.

1. өнім өндірісінде еңбек шығыны төмендетілсе, онда өнім өндіру көлемі өседі;
2. өнім көлемі еңбек шығынына қарағанда тезірек өседі;
3. еңбек шығыны өзгерілмесе, өнімкөлемі өседі;
4. Еңбек шығыны төменделсе, өнім көлемі өзгермейді;
5. Еңбек шығынына қарағанда, өнім көлемі жай қарқынмен азаяды.

 

Қай нұсқасын таңдағанына қарамастан, орташа сағаттық өнімділік былай анықталады:           

СӨР↑ = СӨб – СӨн =ӨЗн + ЖӨР↑ / Тн - ТР↓+ Тқ- ӨЗн / Тн,

бұл жерде, СӨР↑ -орташа сағат өнімділік резервінің өсуі; СӨб, СӨн – орташа сағат өнімділігініің фактілі және болатын деңгейі; ЖӨР↑- ҒТП шарасын енгізу арқасында жалпы өнім резервінің өсуі; Тн- өнім көлемінің нақты шығуының еңбек уақтының нақты шығынына; ТР↓ - жұмысшылар уақыт резервінің өндіріс процестерін автоматтандыруға байланысты азаюы, Тқ- өнім өндіру көлемін өсіруге байланысты қосымша еңбек шығындары. Орташа сағаттық өнімділік резервінің өсуін жұмыс күшінің жоспарлы созылуына көбейту арқылы орташа күндік өнімділік резервінің өсуін аламыз. Егер осы резервті бір жұмысшының жұмыс уақтының жоспарлы қорына көбейтсек, онда орташа жылдық жұмысшылардың өнімділігінің өсуін аламыз. Өнім шығару резервінің өсуін анықтау үшін болатын орташа сағат өнімділігінің өсімін барлық жұмысшылардың жұмыс уақтының жоспарлы қорына көбейтеміз:

ЖӨР↑ = СӨР↑ * Тб

Еңбек өнімділігінің резервінің (ЕӨР↑) өсуін төмендегі формула арқылы анықтаймыз:

                                    ЕӨР↑= ЖСР↓%хі  / 100- ЖСР↓%хі

бұл жерде, ЖСР↓%хі- анықталған шараларды өткізу арқасында жұмысшылар мен басқару қызметкерінің санының салыстырмалы қысқару пайызы.      

 

3.2. Еңбекақы қорын талдау.

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындарға еңбек ресурстарын қолдануда және қызметкерлердің еңбек ақысының көлемін және түрін анықтауға үлкен еркіндік берген. Ал қызметкерлерге өздеріне қалаған, жұмыс жағдайлары жақсартылған кәсіпорындарды сайлауға мүміндік берген, бірақ жұмысқа орналастыру үшін барлық адамдарды қызықтыратын сұрақ еңбекақы мөлшері болып табылады. Еңбекақы – кәсіпорындардың өнімдерін өндіру барысында қызметкерлердің сол өнімді өндіруге қосқан еңбегінің ақшалай түрдегі көрінісі. Бұл үлес қызметкерлерге төленеді және тек сол қызметкер ғана осы қаражаттармен иеленеді. Еңбекақыдан басқа, қызметкерлерге ақшалай және натуралды түрде жәрдемақылар, сыйақылар, т.б. береді.Бұл шығындар да еңбекақы қорына жатады.

Еңбекақының екі негізгі түрі бар: мерзімді – еңбекақыны жұмыс істеген уақытына қарай төлейді және кесімді – еңбекақыны өндірген өнім көлеміне байланысты төлейді.

Кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің еңбекақысы сомалай еңбекақы қорын құрады және ол кәсіпорын шығындарының бір бөлігі болып шектелінеді. Кәсіпорындарда еңбекақы ресурстарын пайдалануын, және еңбек өнімділік деңгейін талдауды еңбекақымен тығыз байланыстырып қарастыру керек. Еңбек өнімділігінің өсуімен оны төлеу қарқыны да өседі. Еңбекақыны төлеу қаражаттарын былай қолдану керек: еңбек өнімділігінің қарқыны оны төлеу қарқынан озып отыруы керек. Тек осындай жағдайда ғана кеңейтілген ұдайы өндіріс қарқыны өседі.

Осыған сәйкес, барлық кәсіпорындарда еңбекақыны пайдалану қаражаттарын талдау үлкен дәрежеде болады. Талдау барысында еңбекақы қорын пайдалануды қадағалауды, еңбек өнімділігінің өсуі арқасында қаражаттарды үнемдеуді, өнімнің еңбек сиымдылығын төмендетуді іске асыру керек. Еңбекақы қорына кәсіпорынның ағымдағы шығынына жататын еңбекақы қорынан басқа, кәсіпорынның қарауында қалатын таза пайдадан және әлеуметтік қорғау қаражаттарынан төлейтін төлемдер жатады. Ол мәліметтер төмендегі кестеде берілген.

Кесте 7

Еңбекақы төлемінің түрлері                                                                                         

Көрсеткіштер	Сома, мың тг.
	Жосп.	Нақты	Ауытқу
Еңбекақы қоры Кесімді бағалаумен Тарифтік ставка және айлық бойынша Өндірістік нәтижелер бойынша сыйақылар Мамандалған іскерлігі үшін қосымша төлем Түнде, мейрам күндері және мерзімнен тыс істеген жұмысы үшін қосымша төлем Әр жылдық және қосымша демалыстарды төлеу Тұрып қалғаны үшін төлемдер	20500 10630 6580 1400 500   -   1390 -	21465 11180 6349 1545 520   80   1491 300	+965 +550 -231 +145 +20   +80   +401 -
Таза пайда есебінен төлемдер Жыл қорытындысы жұмыстарының нәтижелеріне сыйақы төлеу Материалдық көмек Зейнеткерлерге бір жолғы төлемдер Орнатылған мерзімнен тыс демалыстарды төлеу Студенттер стипендиясы мен оқуын төлеу Тұрғын үйін салуға алған жұмыскерлердің несиелерін өтеу Демалу және емделу жолдамаларын төлеу Құнды қағаздар бойынша дивиденттерді төлеу	5860   1800 700 30   - 150 600   220   2360	6145   1850 720 45   - 150 600   250   2530	+285   +50 +20 +15   - - -   +30   +170
3.Әлеуметтік сипаттағы төлемдер 3.1. Балаларды асырайтын  жанұяларға төлемдер 3.2. Уақытша жұмысқа жарамсыздыққа  байланысты жәрдемақылар 3.3. Кәсіподақтық жолдамалардың  құны	940 150   540 250	1100 160   740 200	+160 +10   +200 -50
Пайдалануға бағытталған қаражаттар қорытындысы	27300	28710	+1410
Жалпы соманың бөлігі, %   Еңбекақы қоры   Таза пайдадан төлеу   Әлеуметтік қорғау  қорының есебінен төлеу	75,0 21,5 3,5	74,8 21,4 3,8	-0,2 -0,1 +0,3

                                                                                                                                                                                                Өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбекақы қоры пайдалануда қолданылған қаражат құрамының үлес салмағының көп бөлігін құрайды. Еңбекақы қорынын талдауға кірісер алдында абсолютті және салыстармалы қатынасты ауытқуларды анықтау қажет. Абсолюттік толқулар (∆ЕАҚабс) нақтылы еңбекақыны (ЕАҚн) қолдану қаражатын еңбекақы қорының жоспарымен (ЕАҚжосп) салыстырғанда:

∆ЕАҚабс=ЕАҚн- ЕАҚжосп=

=21465-20500=+965мың тг.

Бірақ абсолютті ауытқулар еңбекақы қорының пайдалануын сипаттамайды, себебі бұл көрсеткіш өнімді өндіру жоспарының орындалу деңгейінің есебінсіз анықталады. Салыстырмалы ауытқулар нақты есептелген еңбекақы сомасының жоспарлы қорымен салыстырып, оны өнімді өндіру жоспарының коэффицентіне түзету арқылы анықталады. Өнімді өндіруді жоспар бойынша орындау пайызы 102.6 (16440 / 16023). Бірақ тек өнім өніру көлеміне пропорционалды өзгеретін еңбекақы қорының ауыспалы бөлігі ғана түзетіледі. Бұл кесімді бағалау бойынша жұмысшылардың айлығы, өндірістік нәтижесі үшін жұмысшылар мен басқару қызметкерлеріне сыйақылар төлеу, ауыспалы еңбекақы бөлігіне сәйкес төленетін демалыс ақысы.  Еңбекақының тұрақты бөлігі өндіріс көлемі төмендегенде немесе өскенде өзгермейді. Бұл көрсеткішті есептеу үшін төмендейді мәліметтер келтіреміз:

Кесте 8

Еңбекақы қорын талдауға арналған мәліметтер.

Көрсеткіштер	Еңбекақы сомасы
	Жоспар		Нақты	Ауытқу
Жұмысшылар еңбекақысының ауыспалы бөлігі Кесімді баға бойынша Өндірістік нәтижелерге сыйақы	12030 10630 1400		12725 11180 1545	+695 +550 +145
Жұмысшылар еңбекақысының тұрақты бөлігі Тарифтік ставка бойынша мерзімді еңбекақы Қосымша төлемдер Үстеме жұмыс уақыты үшін Жұмыс стажы үшін Кәсіпорын айыбы бойынша жұмыстың тұрып қалғаны үшін	3272 2772 500 - 500 -		3709 2809 900 80 520 300	+437 +37 +400 +80 +20 +300
Жұмысшылардың еңбекақысының барлығы (демалыс ақынсыз)	15302		16434	+1132
Жұмысшылардың демалыс ақысының төленуі Ауыспалы бөлікке қатысты Тұрақты бөлікке қатысты	1390 1090 300		1491 1155 336	+101 +65 +365
Қызметкерлер еңбекақысы	3808	3540		-268
Еңбекақының жалпы қоры, соның ішінде Ауыспалы бөлік (п.1+п.4.1) Тұрақты бөлік (п.2+п.4.2+п.5)	20500 13120 7380	21465 13880 7585		+965 +760 +205
Еңбекақының жалпы қорының үлес салмағы, % Ауыспалы бөлік Тұрақты бөлік	64,0 36,0	64,66 35,34		+0,66 -0,66

Осы кесте арқылы еңбекақыны өнімді өндіру жоспарының орындалуына байланысты еңбекақы қорына қатысты ауытқуларды анықтауға болады:

∆ЕАҚқатн ═ ЕАҚн – ЕАҚкт ═

ЕАҚн – (ЕАҚжоспаус*Кжо + ЕАҚжосптұр ),

∆ЕАҚқатн ═ 21465 – (13120 * 1,026 + 7380) ═

═ 21465 - 20841═ + 624 мың тг.,

бұл жерде ∆ЕАҚқатн – еңбекақы қоры бойынша қатысты ауытқу, ЕАҚн – нақтылы еңбекақы қоры, ЕАҚкт - өнім өндіру жоспарының орындалу коэффицентіне түзетілген жоспарлы еңбекақы қоры, ЕАҚжоспаус және ЕАҚжосптұр – жоспарлы еңбекақы қорының тұрақты және ауыспалы сомасы, Кжо - өнімді өндіру жоспарының орындалу коэффиценті. Еңбекақы қорынына қатысты ауытқуын есептеу үшін түзету коэффицентін (Кт ) қолданады. Ол жалпы қордағы ауыспалы еңбекақының үлес салмағын, өнім өндіру бойынша жоспардың орындалуының әрбір пайызы үшін жоспарлық еңбекақы қорының қай пайыздық бөлігін өсіруді көрсетеді. (∆ӨӨ%)

                                           ∆ЕАҚқатн = ЕАҚн - ЕАҚкт =

= ЕАҚф – ЕАҚжосп * (100 + ∆ ӨӨ% * Кт ) / 100,

∆ ЕАҚқатн = 21465 – (20500 * (100% + 2,6% * 0,64 / 100) =

= +624 мың тг.

Осыған сәйкес, кәсіпорында еңбекақы қорын пайдалануда 624 мың теңгеге артық шығындалғаны байқалады. Ары қарай еңбекақы қорының абсолютті және салыстырмалы қатысты ауытқуының факторын анықтау керек. Еңбекақы қорының ауыспалы бөлігі өнімді өндіру көлеміне(VӨӨ), оның құрылымына (ҮТі), үлесті еңбек сиымдылығына (ҮЕТі) және орташа сағаттық еңбекақы деңгейіне (ЕАі) байланысты болады.

 

2 - сурет

Ауыспалы еңбекақы қорының факторлық жүйесінің үлгісі

 

 

   

Бұл факторлардың еңбекақы қоры бойынша абсолютті және салыстырмалы ауытқуларға әсер етуі үшін мынадай мәліметтер керек:

 

Кесте 9

Абсолютті және салыстырмалы ауытқуларға әсер ету мәліметтері.

Еңбекақы қоры: ∑(VӨӨіжосп * ҮЕСіжосп * Еаіжосп) жоспары бойынша (ЕАҚжосп * Кжо) = (13120 * 102,6% / 100) жоспары бойынша ∑(VӨӨін * ЕАЕіжосп), ∑(VӨӨін * ҮЕСіф * Еаіжосп), ∑(VӨӨін * ҮЕСіф * ЕАіф) жоспарлары бойынша	Сома мың тг.   13120 13461 13800 12700 13880
Жоспардан ауытқу: Абсолюттік (13880 – 13120) Қатыстық (13880 – 13461)	+760 +419