Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін ұсталымдар

Әлеуметтік салық.Салық салу объектісіне жұмыс берушіге материалдық әлеу меттік игіліктер түрінде және басқа пайдалар түрінде берілген табыстарды қосқанда жұмыс берушінің қызметкерге ақшалай және заттай түрінде төлене-тін шығындары жатады.

       Әлеуметтік  салық қаржыландыру көзіне қатысы  жоқ тиісті салық ұстауға дейін есептеледі. Салық төлеушілер төлемінің мына түрлері бойынша әлуметтік салықты есептемейді.

1)Кәсіпкерлік қызметпен  айналысатын білімі жоқ заңды  және жеке тұлғалардан ұсталатын  жинақтаушы зейнетақы қорындағы  жек тұлғалардың міндетті зейнетақы жарнасы.

2)Пайдаланылмаған демалыс  өтем ақысы.

3)Жұмыстан босатудағы  қызметтен босату жәрдем ақысы.

4)Заңға сәйкес белгіленген  өтем ақының төлемдері.

5)Қызмет ету аймағы  шегінде қызмет сапарымен байланысты  болуы да мүмкін аралау сипатындағы  немесе ұдайы жол үстінде істелетін тәуліктің, жұмыстың орнына еңбекақыдағы қосымша ақы мен үстеме ақы.

6)Арнайы киімдер, арнайы  аяқ-киімдер және басқа жеке  қорғанысқа арналған нәрселер  сабын, арықтататын нәрселер,сүт  емдеу – сақтандыру ,түғандарының  құны .

7)Жұмысқа байланысты денсаулығына зақым келген,жарақат алған қызметкерге зиянды өтеу төлемі.

8)байқауларда,спорттық жарыстарда  және т.б жүлделі марапат.

9)әскери қызмткердің және  ішкі істер органы қызметкерлердің  ақшалай жабдықтары

10)қызметкерге бала тууға  байланысты немесе төленбелі медициналық операция үшін және жерлеу шығынына арналған материалдық көмек.

11)сапар,мүлікті тасу,ауыстыру  барысындағы ғимаратты жалдау  немесе басқа

орындағы жұмысқа бару бойынша шығындарды өтеу төлемі.

12)уақытша еңбекке жарамсыз күндердің төлем ақысы.

13)жүктілік және туу  бойынша демалыс төлем ақысы.

14)табыс салығы салынған  еңбекақыдан аударудан қалыптасатын  кәсіподақ-тың бюджеттік қаражатынан  кәсіподақ мүшесіне материалдық  көмек.

15)үкімет аралық келісім  бойынша немесе халықаралық қоғамдық ұйымдар жесі бойынша болатын төлемақы.

 Әлеументтік салықты  төлеу ай сайын айдың екінші  жартысы үшін еңбекақы төлемімен  белгіленген мерзімдежүргізіледі,алайда  ол еңбекақы төлеміне қатыссыз  келесі айдың 15-ші күнінен кешіктірмей  төлеуі керек.

Есепті кезең үшін мемлекеттік мекемелер есептеген салық сомасы.Салық кодексінің 320-бабына сәйкес уақытша жұмысқа жарамсыздық бойынша,жүктілік және туу бойынша әлументтік жәрдемақы жөніндегі Қазақстан Республикасы заңына орай төленген сомаға кемтіледі.

      Әлументтік жәрдемақы декларациясы келесі тоқсан үшін 15-ші күніне кешіктірілмейтін есептік кезеңге беріледі.

      Әлументтік  салық бойынша бюджетпен нақты  есеп айырысу,есеп беру кезеңі  күнтізбедегі бір ай болып  табылады. Сот шешіміне,нотариялдық органының орындаушы жазбасына,сондай-ақ әкімшілік органдары қатаң тәртіппен өндіріп алу өндіріс туралы қабылдаған қаулысына сәйкес берілетін орындалу құжаты ұсталымдар негізгі еңбекақыдан да,сонымен бірге сыйлықақы,зейнетақы,уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы және т.б.тұрақты сипаттағы барлық төлемақылар арқылы жүзеге асырылады.

       Келіп  түскен орындау құжаты арнайы  тізімінде тіркеу керек.

       Кәсіпорын  берешегін жабу тәртібімен жүзеге  асырылатын шегеруле (қызметкердің  кәсіпорыннан алған авансы,қате төленген демалыс күндері үшін алған сомасы,қызметкердің кәсіпорынға келтірген мүліктік зияның өтеу)белгіленген тәртіп бойынша әкімшілік шешіммен жүзеге асырылады.

       ,,Қазақстан  Республикасы Еңбек туралы,,Заңының 91-бабына сәйкес қызметкер жұмыс  берушіге мына жағдайда зиян шектіргені үшін толық материалдық жауапкершілік жүктеледі.

–қызметкерге сақтауға берілген мүлік және басқа құндылықтардың толық ма-териалдық жауапкершілігін өз мойнына алу туралы жазбаша келісім-шарт қызметкер мен жұмыс берушінің арасында бекітіледі.

–заңға сәйкес қызметкерге еңбек міндеттерін орындау барысында жұмыс берушіге зиян шектірмес үшін толық материалдық жауапкершілік жүктеледі.

–бір жолғы сенімхат немесе бір жолғы басқа құжат бойынша қызметкер алған мүлік және басқа құндылықтармен асеп береді.

–алкогольдық,наркотикалық және токсикалық мастықпен қызметкердің кесірінен болатын зиян.

–коммерциялық құпияны жариялау нәтижесіндегі зиян.

–қызметкердің қылмыстық іске қатысты келтірген зиян.

–материалдарға,жартылай өнімдерге,бұйымдарға,оның ішінде оларды жасау барысында қызметкерлердің жетіспеушілігі,қасақана құртуы,сондай-ақ жұмыс берушінің қызметкерге пайдалануына барытін аспаптарға,өлшеу құралдарына,арнайы киімдерге және басқа нәрселерге келтіретін зиян.

  

2. ЕҢБЕКАҚЫДАН  ҰСТАЛЫНАТЫН ҰСТАЛЫМДАР ЖӘНЕ АУДАРМА ЕСЕБІ.

2.1. Еңбекақыдан ұсталатын аударымдардың аналитикалық есебі.

       Кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және олардың әрқаисысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін алғашқы құжат бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақысына қоса төленетін жалпы соманы анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек.Жұмысшылар мен қызметкерлердің табысын,оның ішінен табыстан ұсталаты ұсталымдарды және оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап,қорытындылауға арналған құжатты есеп айырысу төлем тізімі(ведомосі)деп аталады.Ұйымдарда бұл тізімдеме әрбір цех,бөлімшелер бойынша пайдаланады.Еңбекақы жөнінде есеп айырысу төлеу тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкерлер бойынша есептелген еңбекақымен басқа да төлем сомаларын және онда ұсталынған ұсталым сомаларын жинақтаушы болып табылады.Бұл тізімдемеде жұмысшы-қызметкердің аты-жөні,табельдік көлемі,оларға есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары және одан ұсталынатын ұсталымдардың түрлері бойынша сомалары және сол айдың басы менсоңындағы кәсіпорынның жұмыскерлер мен қызметкерлерге немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорынға қарыз сомалары көрсетіледі. Жұмыскерлер мен қызметкерлер осы есеп айырысутөлем тізімдемесі бойын-ша ұйымның кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып,қол қояды.Бұл тізім-деме бойынша біріншіден жұмысшы  немесе қызметкерлермен еңбекақы жайында есеп айырысу жүргізілсе,екіншіден бұл тізімдеме бойынша есеп айы-рысудың аналитикалық есебі болып табылады,ал үшіншіден осы тізімдеме ар-қылы  жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай еңбекақы-ларын төлейді. Кейбір ұжымдарда есеп айырысу төлеу тізімдемесі мен дербес шоттың орнына есеп айырысу тізімдемесі журнал түрінде жасалып,негізгі жә-не қосымша беттерден тұрады. Негізгі беттерде жұмысшылар мен қызметкер-лерге есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен жәрдемақыларының сомасы олардан ұсталатын ұсталымдарды есептеуге керекті мәліметтер көрсетіледі.Тізімдерінің қосымша беттерінің саны бұл журналдың қандай мерзімге ашылғандығына байланысты болады.Бұл тізімдеменің титулдық бетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген және депотенттелген еңбекақы сомалары есептеледі.Тізімдемені толтыру барысында олардың ең соңғы бетіне жиынтық сомалары жазылады.Бұл жоғарыда аталған құжаттарды толтырғанда жазылған сомалардың,алдымен жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептегенде толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілген сомасына сәйкестігін тексеру қажет.Бұл тізімдеме бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақы сомаларының одан ұсталатын ұсталымдарды және қолдарына берілуге тиісті.Сомалардың дұрыстығын анықтау үшін тізімдемелердің тік және көлденең жақтарының жиынтық сомалары арифметикалық жолмен тексерілуі тиіс.

 

3. ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТАЛДАУ.

3.1. Еңбек өнімділігін  талдау.

Еңбек өнімділігінің деңгейін бағалауға жинақталатын, жеке және көмекші көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Жинақталған көрсеткіштерге бір жұмысшының орташа жылдық, орташа күндік және орташа сағаттық өнім шығаруы, сонымен қатар бір жұмысшының өндірген орташа жылдық өнімнің құндылық өрнектелуі жатады. Жеке көрсеткіштер – белгіленген түрдегі өнім бірлігін өндіруге кеткен уақыт шығыны және оның натуралды өрнектелуі. Көмекші көрсеткіштер - белгілі бір жұмыс түрін жасауға кеткен уақыт шығыны. Еңбек өнімділігін жалпылайтын көрсеткіш – бір жұмысшының орташа жылдық өнімді өндіруі (выработка) болып табылады. Оның көлемі тек тек қана жұмысшылардың өндіруін ғана емес, сонымен қатар өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлердің жалпы санының үлес салмағына, олармен жасалған күнінің санына және жұмыс күнінің созылуына тәуелді.

 

 

 

 1 - сурет

 Факторлі талдау жасауға керекті мәліметтер

 

  

     

          

 

 

 

 

Талдау жұмыстарын жүргізу үшін төмендегідей мәліметтері керек, оған жататындар:

Кесте 4

Талдау жұмыстарын жүргізуге керекті мәліметтер

 

Көрсеткіштер	Жоспар	Нақты	Ауытқулар
Өнім өндірісінің көлемі, мың тг.	96000	100800	+4800
Орташатізімдік сан: 1. Өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлер   (ӨӨҚ) 2. жұмысшылар (ЖС)	200   160	202   165	+2   +5
3. Жалпы өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлер санының ішіндегі барлық жұмысшылардың үлес салмағы, (ҮС) %	80	81,68	+1,68
4. Бір жұмысшымен жыл  ішінде істеген күнінің саны (К)	220	210	-10
5. Жұмыс күнінің орташа  созылуы (С),сағ.	7,95	7,8	-0,15
Істелген уақыттың  жалпы көлемі: 6. Жыл ішінде барлық  жұмысшылармен    (Т), адам-сағ.   7. Соның ішінде бір  жұмысшымен ,            (адам-сағ.)	279840   1749	270270   1683	-9570   -111
Орташа жылдық өнімділік, мың тг: 8. Бір жұмыскердің (ЖӨ) 9. Бір жұмысшының (ЖӨ’)	480 600	499,01 610,91	+19,01 +10,91
10. Жұмысшының орташа жылдық  өнділігі (КӨ), мың тг.	2,73	2,91	+0,18
11. Жұмысшының орташа сағаттық өнділігі (СӨ), мың тг.	343,05	372,96	+29,91
12. Өндірілмейтін уақыт  шығындары      (Тө), мың  адам-сағ.	-	1367	-
13. ҒТП шараларын енгізу арқасында уақытты жоспардан тыс үнемдеу (Тү), мың адам-сағ.	-	8500	-
14. Құрылымдық ығысу әсерінен  тауар өнімінің құнының өзгеруі	-	+2300	-

 

Осы көрсеткіштерді пайдалана отырып, бір жұмыскердің    орташа жылдық өнімділік көлеміне әсер ететін факторлерді анықтаймыз. Ол үшін төмендегідей формуланы қолданамыз:

ЖӨ = ҮС * К * С * СӨ.

      Бұл факторлардың өнеркәсіпті - өндірістік қызметкерлер өнімділігінің өзгерісіне әсер етуін есептеу үшін абсолютті айырма әдісін қолданамыз.

     Жоғарыда келтірілген 4 – кесте деректері бойынша нақты орташа жылдық өнімділіктің көлемі жоспармен салыстырғанда 19 мың теңгеге өскендігін байқалады. Ол өнеркәсіпті- өндірістік қызметкерлердің  жалпы санының ішінде жұмысшылар санының өсуіне байланысты 10 мың теңгеге, жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігінің өсуіне байланысты 40 мың теңгеге өскен. Ал уақытты жоспардан тыс үнемдеу кері әсерін тигізді, оның нәтижесінде 22,27 және 8,83 мың теңгеге төмендеді. Сол үшін осы бағыттағы талдауды тереңдету керек.

Кәсіпорын жұмысшыларының орташа жылдық өнімділік деңгейіне факторлардың әсер етуін абсолютті айырма әдісін қолдану арқылы есептеудің нәтижесінде төмендегідей өзгерістерді байқаймыз.

Кесте 5

Орташа жылдық өнімділіктің өзгерістері

Фактор	Есептеу алгоритмі	ΔГВ,мың тг.
Өзгерітер: ӨӨҚ –дің жалпы сан ішіндегі жұмысшылар  Бір жұмысшымен жыл ішінде істеген күнінің саны Жұмыс күнінің орташа созылуы Орташа сағаттық өнімділік	ΔЖӨүс= Δ ҮС * ЖӨ’жосп= 0,0168*600=+10,08  ΔЖӨк=ҮСн*ΔК*КӨжос=0,8168*(-10)*2,73= =-22,27 ΔЖӨжос=ҮCн*Кн*ΔС*СӨжосп = =0,8168*210*(-15)*0,34305 =-8,83 ΔЖӨсө=ҮСн*Кн*Сн*ΔСӨ жосп= =0,1868*210*7,8*0,02991=+40,03
Барлығы	+19,01

 

Содан соң, жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің өзгерісін өзгерісін талдаймыз. Ол бір жұмысшының жыл ішінде істеген күнінің санымен, жұмыс күнінің созылуымен және орташа сағаттық өнімділікпен өрнектеледі:

ЖӨ = С * К * СӨ.

Абсолютті айырма әдісі арқылы осы факторлардың әсер етуін жоғарыда келтірілген 4- кесте бойынша төмендегідей түрде есептейміз:ΔЖӨк=ΔК * Сжосп * СӨжосп=

=-10*7,95*0,34305= -27,27 мың тг;

ΔЖӨжосп= Кн * ΔС * СӨжосп=

=210*(-0,15)*0,34305=-1081 мың тг;

ΔЖӨсө = Кн * Сн *  ΔСӨ=

=210*7,8*0,02991=48,99 мың тг.

                                                Барлығы    +10,91 мың тг.   

Орташа сағаттық өнімділіктің өзгерісі міндетті түрде еңбек өнімділігі мен факторының негізгі көрсеткіші ретінде талданады және оған тәуелді болады. Орташа жылдық және орташа күндік жұмысшылар өнімділік деңгейі тәуелді болады. Орташа сағаттық өнімділікті талдау үшін Н.А.Руссак жасаған әдістемені қолданамыз. Онда бұл көрсеткіш көлемі өнім еңбексиымдылығының өзгеру факторына және оның құндылық бағасына тәуелді болады. Бірінші топқа мынадай факторлар жатады. Олар өндірістің техникалық деңгейі және өндірісті ұйымдастыру; Екінші топқа кооперилденген қойылымдар деңгейі мен өнім құрылымының өзгеруіне байланысты, өндірістік өнім көлемінің өзгеруіне байланысты факторлар кіреді. Бұл факторлар орташа сағаттық өнімділік әсерін есептеу үшін тізбекті қою (подстановка) әдісін қолданады. Орташа сағаттық өнімділіктің жоспарлы және нақтылы деңгейінен басқа 3 шартты түрдегі көрсеткіштері мен шамаларын анықтау қажет.

1-орташа сағаттағы өнімділіктің  шартты түрдегі көрсеткішін жоспармен  салыстырған жағдайда есептелуі керек. Бұл үшін тауарлы өнім өндірісінің фактілі көлемін кооперилденген қойылымдар мен құрылымдық қозғалыс нәтижесіндегі өзгерісті (ӨЗқұр) түзету керек, ал жасалынған уақыт санын  өндірістік емес уақыт шығындарына және ҒТП шараларын енгізу арқасында уақытты жоспардан тыс үнемдеуге  түзету керек.

ЖӨшарт1=(ӨЗн Ғ ∆ӨЗқұр) / (Тн - Тө Ғ Тү)=

=(100800-2300) / (270270-1367+8500)=355,08 мың  тг.

Егер алынған нәтижені жоспармен салыстырсақ, онда орташа сағаттық өнімділіктің қалай еңбек қарқындылығына байланысты өзгергенін көреміз.

∆СӨқарқ = 355,08 – 343,05 = +12,03 мың тг.

2-орташа сағатты өнімділіктің  шартты түрдегі көрсеткішінің  біріншіден айырмашылығы еңбек  шығындары Тү –ге түзетілмейді.

СӨшарт2=(ӨЗн Ғ ∆ӨЗқұр) / (Тн – Тө)=

=(100800-2300) / (270270-1367)=366,3 мың тг.

Алынған нәтижемен алдындағы нәтижені салыстыру арқылы ҒТП шараларын енгізу арқасында уақытты жоспардан тыс үнемдеу арқасында алынған орташа сағаттық өнімділікітің өзгеруін көрсетеді.

∆СӨтү=366,3 – 355,08= +11,22 мың тг.

3-орташа сағатты өнімділіктің шартты түрдегі көрсеткішінің екіншіден айырмашылығы өндірілмейтін уақыт шығынына түзетілмейді.

СӨшарт3=(ӨЗн Ғ ∆ӨЗқұр) / Тн=

=(100800-2300) / 270270 = 364,45 мың тг.

Екінші және үшінші шартты түрдегі көрсеткіштер өндірмейтін уақыт шығындарының орташа сағаттық өнімділікке тигізетін әсерін көрсетеді: