Азаматтық құқық пәні мен әдісі

- меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.

-жер мен оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде және жеке меншікте де болуы мүмкін» деп жария етілген.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтық құқықтың негіздері жүйесіндегі ерекше орынға ие. Бұл заңда азаматтық-құқыктық катынастардың негіздері, азаматтық құқыктың негізгі институттары т.б. жағдайлар нақты баяндалған.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлім 1994 жылы 27 желтоқсан күні қабылданып, 1995 жылы 1 наурызда заңдық күшіне енген, ал ерекше бөлімі 1999 жылы 1 шілдеде заңдық күшіне енді.

Азаматтық кодекстің құрылымы бөлім, бөлімше, тарау, баптар мен тармақтарға бөлінген. Жалпы азаматтық кодекс 1142 баптан тұрады. Басқа да заң актілері. Бұған азаматтық қатынастарды реттейтін арнайы конституциялық заңдар мен жай заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің конституцияльщ заң күші бар~және жай заң күші бар жарлықтары, парламенттін және оның палаталарының қаулылары, т.б. жатады.

Заңға негізделген нормативтік құқықтық актілерге әр түрлі министрліктер, атқарушы органдар, жергілікті органдардың азаматтық қатынастарды реттеуге арналған нормативтік құқыктьщ актілері жатады. Әдеттегі құқықтар. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 3-бабының 3-тармағында: «Азаматтық қатынастар Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық заңдарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін» деп көрсетілген.

Халықаралық шарттар (конвенциялар). Қазақстан тәуелсіз ел ретінде басқа мемлекеттермен әр түрлі шарттар жасасып жатады. Осы шарттардың азаматтық қатынастарды реттеуге қатыстылары азаматтық кұкықтың негіздерінің бірін құрайды.

Халықаралық шарттардың еліміздегі ішкі заңдарға карағанда басымдылығы бар. Сол себепті ішкі заңдар халыкаралық заңдарға қайшы келмеуі керек. Егер қайшылық туып жататын болса, халықаралық шарттардың нормалары колданылады.

 Сонымен, азаматтық құқық дегеніміз-тараптардың бір-біріне тәуелсіздігіне, теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынасы, басқа да мүліктік қатынастарға тікелей байланысты жеке қатынастарды реттеуге арналған қүқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының негізгі қайнар көзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, заңдар, заңға негізделген актілер, әдеттік құқық жатады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                1.3 Азаматтық құқықтың әдістемесі

 

Құқықтың салаларына сипатама беру үшін оның нысанасын ғана емес, сонымен бірге, азаматтық-құқықтық реттеу әдісін де анықтаудың маңызы зор.

Бұл мәселені “Гражданско-правовой метод регулирования общественных отношений” (Свердловск,1972) деп аталатын іргелі еңбегінде профессор В.Ф.Яковлев барынша терең зерттеген.

Бұлардың көмегімен мемлекет осы қатынастарға қатысушылардың керекті мінез-құлқын қалыптастыра алатын құралдар мен әдістер жүйесін реттеу әдісі деп түсінеді.

Тыйым салу және міндеттеу әдістерінен өзгеше, азаматтық-құқықтық реттеу әдісінің жалпы сипаттамасы жалпыға рұқсат ету ретінде түсіндірілуі мүмкін, яғни азаматтық айналымға қатысушылардың өздері қалайтын кез келген іс-әрекетті жасауына мемлекеттің рұқсат етуі ретінде көрсетілуі мүмкін.

Әдіс, негізінен алғанда нысанаға қарай анықталады. Белгіленген тәртіппен мемлекет тыйым салғаннан басқа іс-әрекеттің бәріне рұқсат етілген.

Әлбетте, жалпы ережеге көнбейтін ерекше жайлар да кездеседі, бірақ олар жалпы жүйені бұзбастан, кейбір жеке мәселерге қатысты болып келеді. Жиынтығының азаматтық-құқықтық реттеу әдісін түзетін жекелеген әдістерді былайша нақтырақ көрсетуге болады:

-мемлекет құқықтық қатынастарға қатысушыларға өз еркін күштеп таңбайтындықтан, азаматтық құқық императивтік (тегеруінді) емес, диспозивтік нормаларды кеңінен пайдаланады, императивтік нормаларға тараптардың еркін қалыптастыратын емес, толықтыра түсетін маңыз беріледі;

- мемлекет құқықтық қатынастардың пайда болуы (өзгеруі, тоқталуы), сондай-ақ олардың мазмұны жөнінде міндеттейтін реттеу әдісін емес, жалпыға рұқсат ететін реттеу әдісін қолданатықтан, тараптар да заң тұрғысынан алғанда өзара тәуелсіз болады, олар өздерінің еркімен ғана құқықтық қатынастарға түсіп, олардың мазмұнын өздері жасасқан шартта көрсетілгендей, өзара ерікті келісімдері арқылы анықтай алады.Сондықтан қатысушылардың бастамасы азаматтық құқықтық қатынастарға түсудің жетекші себебі болады, ал ерікті шарт оларды реттеудің негізі әдісі қызметін атқарады;

-азаматтық қатынастарды реттей отырып, мемлекет оларға қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзылған жай-күйін қалпына келтіру жолымен немесе құқық бұзушылық нәтижесінде келтірілген залалды мүліктік өтемақы төлеу арқылы қорғауды қамтамасыз етеді. Мұнда мүмкін болатын қорғану құрадарын және олардың қолданылуын таңдау құқық  бұзушылықтан зардап шеккен субъектінің еркіне байланысты;

-азаматтық құқық жария мүддені емес, жеке мүддені қорғауды қамтамасыз ететіндіктен, оны қорғау әдісі құқық бұзушының жеке басына емес, оның мүлкіне қарай бағытталған;

-тараптар бір-біріне немесе өздерінен жоғары тұрған жалпы мемлекеттік құрылымға бағынбайтындықтан, ал міндеттерді орындау, құқық бұзушылық үшін жауапкершілік секілді, мәжбүрлеу арқылы, негізінен алғанда, сот арқылы қорғалуы тиіс.

Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің құқылық жағдайында  (статусында), құқық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұның айқындау әдістерінде және заң санкциялардың топтастырыла көрсетілген.

Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:

а) азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқықтық жағдайы олардың тауар-ақша және басқа қатынастарына негізделген заңды түрдегі теңдігімен сипатталады (АК-тің 1 және 2-бабының 1-тармағы). К.Маркс “Капиталда” былай деп жазды: “Бұл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы үшін тауар иелері бір-біріне адам ретінде, бұл заттарды еркімен билейтін адам ретінде қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің еркі бойынша, демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді.

Демек, олар бірін-бірі жекеменікші деп білуге тиіс’’. Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың заң жүзіндегі тендігіне келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқыты, тәуелсіз субъектілер екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді.

Бұл азаматтық құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа біржақты міндет жүктеуінеболмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық қатынастағы жақтардың араларында дау туындаған жағдайда, екініш жақ үшін міндетті болып табылатын шешімді қабыдай алмайды;

 ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құықтарына өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті. (АК-тің 2-бабының 2-тармағы). Демек, азаматтық-құқықтық қатынастардың қатысушылары өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін жағдайлары таңдауына мол мүмкіндік жасалады;

б)тараптар азаматтық құқықтық қатынастарда тең дәрежеде қорғану құқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін тандауға ерікті (теңдік және тұлғалардың өз құқықтарына  толық пайдалану мүмкіндігі).

Азаматтық құқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немес аралық сотпен) жүзеге асады, бұл орайда Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес, қорғанудың азаматтық істерді жүргізу заңдарының ерекше ережерін сақтай отырып, ашық әдістері қолданылады.

Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау құқық қорғау туралы талап-арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс.

Егер қандай да бір құқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей сүйенуі керек.

Мұндай жағдайда құқыққа байланыста дау сотқа бірден жіберлмей, алдымен әкімшіліктің шешімен күтеді. Әкімшілік шешім қабылдағаннан кейін ғана сотқа беруге болады.

Азаматтық кодекстің 9-бабының 1-тармағына мемлекеттік басқару органның немесе жергілікті өкілді атқарушы органның заңларға сәйкескелмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген.

Азаматтық кодекс қабылдағанға дейін көптеген құқық қолданушы органдар заңға сүйеніп жасаған құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның қолданылып келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды ешкімнің де теріске шығармағанына талай мәрте көз жеткізген болатын ал осындай келеңсіздік көп қиындық келтіреді;

в) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда, мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген залалды толықтай өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше көзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де байланысты болады.

Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: азаматтық құқық- құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделенген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты немесе (байланысы жоқ) мүліктік емес жеке қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады.

Азаматтық-құқықтық реттеу әдісінің элементтері, міне, осындай.

Азаматтық құқықтың нысанасын және әдісі ұғымдарына сүйене отырып, оның мынадай анықтамасын тұжырымдауға болады: құқықтың бір саласы- азаматтық құқық дегеніміз-бұл заң тұрғысынан алғанда, бір-бірінен бағынбайтыны мүліктік оқшауланған субъектілер арасындағы мүліктік және оған жақын мүліктік емес өзіндік қатынастарды жалпыға рұқсат етілген әдіспен реттейтін заң нормаларының жиынтығы.

 

 

 

 

 

 

 

2  Азаматтық   құқықтарды  жүзеге асырудың  түсінігі,  шектері.

 

2.1  Азаматтық  құқық  қатынастарының  элементтері

 

Құқық қатынастарын сөз  еткенде,  оны  талдағанда  біз  алдымен  құрамдас  элементтерін  айқындап  алуымыз  қажет.  Әрбір  құқық  қатынастарында   қатынастың  субьектілері деп  аталатын  қатысушылар  болып  табылады.  Азаматтық  құқықтық  қатынастарының  субьектілері:  жеке  тұлға,  заңды  тұлғалар,  әкімшілік-  аумақтық   бөліністер,  сондай-ақ  мемлекет  болып  табылады.

 Құқық қатынастарын  қатысушылардың  арасында  белгілі  бір  байланыс  орнайды,  сол  себепті  бұлардың  арасында  қатынастарының  мазмұнын  құрайтын     белгілі  бір  құқықтар  мен  міндеттер  пайда  болады.

Сол  қатынаста   құқықтар  мен  міндеттер  не нәрсеге  (мүліктік  және  жеке  мүліктік  емес  игіліктер)   бағытталған  болса,  сол нәрсе  оның  обьектісі  деп  аталады.

Сөйтіп,  құқық  қатынастарына  төмендегідей   элементтер  тән   болады:  субьектілер  (қатысушылар),  мазмұны (құқықтар  мен  міндеттер)   және  обьектілер  (құқықтар  мен  міндеттердің  қатынасы  бар  мүліктік   және   мүліктік  емес  игіліктер).

Осыған орай  құқықтың  жалпы  теориясының  бір  мәселесіне  тоқтала  кеткеннің   еш артықтығы  жоқ.  Әдетте  “құқық”   сөзі  бір-бірімен  тығыз  байланысты,  бірақ  шын  мәнінде   мүлдем  бөлек екі  мағына  білдіретіндігін  айтпасқа  болмайды.   Оның  біріншісін  “Азаматтық құқық”   “құқық  нормалары”  дегенге  қолданамыз.  Бұл  сөз  тіркесіндегі  “құқық”   дегеніміз  мемлекетке   қалыптасқан  құқықтық  рәсімдер  жүесі,  жиынтығы.  Қажет  болған  жағдайда  оның  жүзеге  асырылуы   мемлекетткүшіне сүйенеді.  Осы  мағынада   қолданылатын  “құқықтың обьективті  мағынасындағықұқық” деп  немесе  “обьективті  құқық”  деп  атайды.

Бұл  күнделікті  өмірде  “менің  меншік  құқығым  бар”,  “сіз бұлай  істеуге құқығыңыз  жоқ”, “оның  зейнетақы  алуға  құқығы  бар”   тәрізді  сөздерді  жиі  айтамыз,   ал  бұл  орайда кедесетін “құқық”   сөзі   заң  дегенді  емес,  тұлғаның,  нақті адамның  белгілі    бір  мүддесін  ғана білдіреді.  Бұл  жағдайларда “құқық”   туралы  субьективтік  мағынада  немесе  басқаша айтқанда,  құқықтық  нормалардың   құқық тұлғаларына  берген  құқықтық  мүмкіндіктер  болып есептелінеді.   Құқық  қатынастарының  элементті ретінде  атқанымыз,біз  субьективік   құқық  туралы   да  айтамыз “құқтық”   деген  сөзге  беретін  екінші  мағына .

        Әрбір  құқық  қатынасында  қатысушының  бірінің   субьективтіқұқығына  екіншісінің  заңдық     міндеттілігі  сәйкестендіріледі,   яғни  біреуінің  екіншісі  алдындаы  міндеттілік   аясы  айқындалады.    Мысалы,  үйді  сатып алу-  сату    шартына   сәйкес  сатушы  мен  сатып  алушы   үйді  алуға  құқылы   да,   сатушы  оны  беруге  міндетті.

       3.  Заңдылық  фактісінің   түсінігі.  Азаматтық    құқық  нормалары    өздігінен     азаматттық  құқық  қатынастарын  тудырмайды.   Қандай да болсын  нақтылы    азаматтық  құқық  қатынастары  белгілі   бір  жағдай  болғанда   ғана  пайда  болады.  Мұның  мазмұнының  өзгеруі  немесе  оның  қысқартылуы  да  белгілі  бір  жағдайға   байланысты.   Осындай  құқық  қатынастарының  пайда  болуына,   өзгеруіне  немесе  оның  қысқартылуына  себепкер  болатын  жағдайларды  заңдылық  фактілер  деп  атайды.   Мысалы,  баланың   тууы,  мәміленің  бүлінуі   т.б.  заңдылық  фактілер  болып  табылады.