Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу мәселелері

дәлелдеу барысында  қазіргі ғылыми білімге қайшы  келетін әдістерді қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің растылығына әсер етсе немесе әсер етуі мүмкін болса, оларды сот дәлелдемелер ретінде пайдалануға жол бермейді.

Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде  сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі  тиіс.

Әр тарап (талап қоюшы  және жауапкер) өзінің талаптарының және қарсылықтарын негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.

Осы мән-жайларды ҚР азаматтық  іс жүргізу заңында белгіленген  нақты деректер арқылы дәлелдеу қажет. Бұл нақты деректер:

тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен;

куәлардың айғақтарымен;

заттай дәлелдемелермен;

сарапшылардың қорытындыларымен;

іс жүргізу әрекеттермен хаттамалармен және өзге де құжаттармен  анықталады.

Жоғарыда аталған деректерді басқаша – дәлелдеу құралдары  деп аталады. Дәлелдеу құралдары – бұл сотта істің мән-жайларын анықтау үшін қолдануы мүмкін құралдар.

Еңді әр қайсысын жеке қарастырайық.

Тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері.

Бұлардың ерекшеліктер бар – олар іс бойынша мүдделі  тұлғалар, сондықтан олардың белгілі мән-жайлар туралы түсініктемелерінде қателіктер болуы мүмкін. Бұндай қателіктер үшін тараптар және үшінші тұлғалар жауаптылыққа тартылмайды.

Тараптардың және үшінші тұлғалардың іс үшін маңызы бар, өздеріне белгілі мән-жайлар туралы түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалауға жатады.

Көрсетілген тұлғалардың  түсініктемелері ауызша және жазбаша  болуы мүмкін. 
       Тараптың талабын немесе қарсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың мойындауы ол тарапты осы фактілерді одан әрі дәлелдеу қажеттігінен босатады. Тарап мойындаған факті сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған фактіні мойындаған тарап қол қояды. Егер фактіні тану жазбаша өтініште баяндалған болса, ол іске қосып тігіледі. 
      Егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасыру мақсатымен не алдаудың, күш қолданудың, қорқытудың немесе жаңылудың әсерінен жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуге тиіс.

Осы түсініктемелерді келесі түрлерге бөліп қарастырады:

Жазбаша;Ауызша;

 

1.2 Іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары

       

 

Іс жүргізу әрекеттерінің  хаттамалары-бұл іс бойынша мәні бар мән-жайларды анықтау сұрақтары  бойынша сот отырысында не соттан тыс сотпен құрылған жазбаша материалдар.

Бірінші сатыдағы соттың әрбір сот отырысы туралы, сондай-ақ отырыстан тыс жасалған әрбір  жеке іс жүргізу әрекеті туралы хатама жасалады. Сот отырысының немесе отырыстан  тыс жасалған жеке іс жүргізу әрекетінің хаттамасы істі қараудың немесе жеке іс жүргізу әрекетің жасаудың барлық елеулі сәттерін көрсетуге тиіс [8,76 б].

Сондықтан оларға: сот  тапсырмасы бойынша хаттамалар; дәлелдемелерді қамтамасыз ету куәлардан жауап  алу, сараптама жүргізу, оқиға болған жерді қарап шығу және басқа да әдістер арқылы жүргізілген жатады.

Сот тапсырмалары – істі қараушы сот іске қатысушы адамның  басқа қалада немесе ауданда дәлелдемелер жинау қажеттігі туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда тиісті сотқа  белгілі бір іс жүргізу әрекетін жасауға деген тапсырмалар. Соттың тапсырмасын орындау ҚР АІЖК-мен белгіленген ережелер бойынша сот отырысында жүргізіледі. Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде жиналған барлық материалдар дереу істі қарап жатқан сотқа жіберілед.

Өздері үшін қажетті дәлелдемелерді ұсыну соңынан мүмкін болмайды немесе қиындық келтіреді деп қауіптенуге негізі бар іске қатысушы адамдар соттан осы дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрай алады. Дәлелдемелерді қамтамасыз ету:

• куәлардан жауап алу;
• сараптама жүргізу;
• оқиға болған жерді қарап шығу;
• және басқа да әдістер арқылы жүргізіледі;
• Хатаманы сот отырысының хатшысы жасайды.
• Хаттама:
• қолмен жазылуы;
• машинкаға;
• компьтерде басу әдісімен дайындалуы мүмкін.
• Оны толық жасалуын қамтамасыз ету үшін;
• дыбысжазба құралдары;
• стенография пайдаланылуы мүмкін.

Хаттамада осықұралдардың қолданғаны туралы жазба жасалады.

Хаттамаға төрғалық етуші және хатшы  қол қояды, сондай-ақ онда барлық өзгерістер, түзетулер, толықтырулар олардың қол  қоюымен куәландырылуға тиіс.

Іс бойынша төрғалық етуші әлдебір объективті себептермен хаттамаға жасалған ескертпелерді қарай алмаған жағдайда, олар істің материалдарына қоса тіркеледі.

Дәлелдеу  пәніне қатысты  деректер құрамы әрбір іс бойынша  әртүрлі. Осы жағдайда қолдануға  тиіс материалдық құқық нормалармен  басшылық ете және тараптардың талаптарынан және қарсылықтарынан оны сот анықтайды [9,189 б].

Әуелі дәлелдеу пәніне талап  негіздемесінің деректері жатқызылады, яғни талап қоюшымен талап негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер, сондай-ақ талапқа қарсылық негіздемесінің  деректері, яғни жауапкермен талапқа қарсы негіздемесі ретінде көрсетілген заңды фактілер.

Процеске даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар қатысқанда немесе қарсы талап қойылғанда іс бойынша дәлелдеу пәніне осындай талаптар негізінде деректер енгізіледі.

Егер тараптар заңды  маңызы жоқ фактілерге сүйенетін  болса, онда сот оларды зерттеуге  тиіс емес. Ал егерде тараптар іс бойынша маңызы бар фактілерді белгілемесе, онда сот оны өз бастамасы бойынша дәлелдеу пәніне жатқызуы тиіс, сондай-ақ дауды дұрыс шешу үшін тараптарға дәлелдемелер табыс етуге ұсыныс жасайды.

Дәлелдеуге жатпайтын  деректер.  ҚР АІЖК іс бойынша дәлелдеуге жатпайтын төрт категория деректер белгілейді. Содықтан олар дәлелдеу пәніне жатқызылмайды. Жеке атайтын болсақ оларға:

• жалпыға белгілі деректер;
• преюдициалды анықталған деректер;
• ұйғарылған (болжамды) деректер;
• даусыз деректер қатысты болады.
• Әрқайсысын жеке қарастырайық.

Қандай деректерді жалпыға  белгілі деп тану туралы соттын өзі  шешеді. Сот жалпыға белгілі деп  танылған мән-жайларды дәлелдеуді талап  етпейді.

Преюдициалды анықталған деректер дәлелдеуге жатпайды, яғни бұл  іс бойынша қабылданып және заң күшіне енген сот үкімімен не шешімімен бекітілген деректер. Мұндай деректер жалпы іс қарау тәртібі бойынша теріске шығарылуы мүмкін, яғни істі қайта қарауда өзге тұжырыммен.

Тәжірибеде регрестік  талаптарды қарастыруда преюдициалдық деректер жиі кездеседі.

Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен белгіленген  мән-жайлар сот үшін міндетті және сол  адамдар қатысатын басқа азаматтық  істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді.

Ұйғарылған (болжамды) деректерге, мысалы, көктем (наурыз) айларының басында қар еріп өзенде су деңгейі көтеріледі немесе қыста жол тайғақ болады деген деректерді жатқызуға болады. Мұндай болжамдар жалпы сотта іс қарау тәртібі бойынша тараппен жоққа шығарылуы мүмкін.

Даусыз деректер – заңмен танылған деректер. Заңға сәйкес анықталды деп ұйғарылған деректер азаматтық істі талқылау кезінде дәлелденбейді.

Соттың алдында іске қатысатын немесе қатыспайтын тұлғалардан  жазбаша дәлелдемелер талап ету  туралы өтінім жасайтын тұлға осы  дәлелдемені көрсетуге, оларды өз бетінше алуға кедергі болатын себептерді, өзі дәлелдемелерді сол тұлғаларда деп санайтын негіздерін көрсетуге тиіс. 
      Соттың азаматтардан немесе заңды тұлғалардан талап ететін жазбаша дәлелдемелері тікелей сотқа жіберіледі.

Сот жазбаша дәлелдеме талап ету туралы өтінім берген тұлғаға соңынан сотқа табыс ету үшін алу құқығын беретін сұрату бере алады.

Жазбаша дәлелдемелерді тараптар және іске қатысушы басқа  да тұлғалар тапсыруы, сондай-ақ олардың  өтініші бойынша сот талап  етуі мүмкін. Соттың азаматтардан немесе заңды тұлғалардан талап ететін жазбаша дәлелдемелері тікелей сотқа жіберіледі.

Жазбаша дәлелдемелер, әдетте, тұпнұсқа күйінде беріледі. Егер құжаттың көшірмесі берілсе, сот қажет  болған жағдайда түпнұсқаның берілуін талап етуге құқылы. Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуға мүмкін. Бұл орайда істе жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырған көшірмесі қалады.

Жазбаша дәлелдемелер нысаны бойынша мына түрлерге бөліп қарастыруға  болады:

1. жай жазбаша нысандағы  құжаттар;

2. міндетті нысандағы жазбаша дәлелдемелер.

3. нотариуспен куәландырылған  шарттар.

Егер құжаттарда ұйымдар, лауазымды адамдар баяндаған  немесе куәландырған мәліметтер азаматтық іс үшін маңызы болса, дәлелдемелер болып танылады. Құжаттарға, соның ішінде ҚР АІЖК-нің 66-бабында көзделген тіртіппен алынған, талап етілген немесе табыс етілген компьютерлік хабарламаны қамтитын материалдар, фото және кино түсірілімдер, дыбыс және бейне-жазбалар да жатады.

Сотқа жазбаша дәлелдемелер табыс ету міндеттілігі.  Талап  етілген жазбаша дәлелдемелерді табыс ету немесе оны сот белгілеген мерзімде табыс ету мүмкіндігі жоқ  тұлғалар бұл туралы себептерін көрсете  отырып, сотқа хабарлауға міндетті.

Сот хабардар етілмеген  жағдайда, сондай-ақ соттың жазбаша  дәлелдемелерін табыс ету талабы сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаса, іске қатысушы тұлғалар - он айлық есептік көрсеткіш  мөлшерінде, ал соттың қайталама және одан кейінгі талаптарын орындамаған жағдайда, жиырма айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл төлейді. Айыппұл салу өзінде жазбаша дәлелдемені ұстап отырған тұлғаны сот талап еткен затты беру міндетінен босатпайды.

Жазбаша дәлелдемелер, әдетте, түпнұсқа күйінде беріледі. Егер құжаттың көшірмесі берілсе, сот қажет болған жағдайда түпнұсқаның берілуін талап етуге құқылы.

Жазбаша дәлелдемелерді сақталып тұрған жерінде қарау және зерттеу Жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын болған ретте сот  тиісінше куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді талап ете алады немесе жазбаша дәлелдемелерді олар сақталып қойылған жерде қарай алады және зерттей алады.

Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелерді қайтару.Түпнұсқа жазбаша дәлелдемелер, сондай-ақ істегі жеке хаттар оларды табыс еткен тұлғалардың өтініші бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оларға қайтарылуы мүмкін. Бұл орайда істе жазбаша дәлелдемелердің судья куәландырған көшірмесі қалады.

Жазбаша дәлелдемелер соттың шешімі заңды күшіне енгенге дейін, егер сот мүмкін деп тапса, оларды табыс еткен тұлғаларға қайтарылуы мүмкін.

Заттай дәлелдемелер. Заттай дәлелдемелер-өзінің сыртқы түрімен, қасиеттерімен немесе өзге де белгілерімен іс үшін маңызы бар мән-жайды анықтау  құралы бола алады деп ұйғаруға негіз  бола алатын заттар.

Сотқа заттай дәлелдемелер:

өз бастамасы бойынша  іске қатысатын тұлғалар;

сот ұйғарымы бойынша  басқа тұлғалар ұсыну мүмкін.

Заттай дәлелдемелердің  жазбашадан негізгі айырмашылығы –  заттай дәлелдемелерінде мәліметтер материалдық  түрде, ал жазбашада олар сандар, әріптер, белгілер арқылы көрінеді.

Заттай дәлелдемелерге билік ету мәселелері бойынша  сот ұйғарым шығарады.

Тез бүлінетін заттай дәлелдемелерді қарап шығу.

Заттай дәлелдемелерді сақтау және қарау

1. Заттай дәлелдемелер  істе сақталады немесе айрықша тізілім бойынша соттың заттай дәлелдемелер сақтау камерасына өткізіледі. Сот заттай дәлелдемелерді өзгеріссіз қалпында сақтауға шара қабылдайды. 
      2. Сотқа әкелу мүмкін емес заттар тұрған жерінде сақталады. Оларды сот қарап, хаттамада егжей-тегжейлі сипаттауға, ал қажет болған жағдайда суретке түсіруге және мөрмен бекітілуге тиіс. Заттай дәлелдемелерді қарау хаттамасы іске қосып тігіледі.

3. Заттай дәлелдемелерді  сақтау жөніндегі шығындар осы  Кодекстің 110-бабына сәйкес тараптар арасында бөлінуі мүмкін.

Тез бүлінетін заттай дәлелдемелерді қарау

1. Тез бүлінетін заттай  дәлелдемелерді сот дереу қарап  шығады және зерттейді, одан  кейін оларды қарап шығуға  әкелген адамға қайтарады. 
      2. Мұндай заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеу орны мен уақыты туралы іске қатысушы адамдар, егер олар заттай дәлелдемелерді тұрған жерінде қарау кезінде келе алса, хабарланады. Хабарланған іске қатысушы адамдардың келмеуі заттай дәлелдемелерді қарап, зерттеуге кедергі келтірмейді. Қарап шығу және зерттеу деректері хаттамаға енгізіледі. 
      3. Тез бүлінетін заттай дәлелдемелерді қарап шығу, оның нәтижелерін жазу [10,78 б]

Заттай дәлелдемелерге билік ету     

1. Заттай дәлелдемелер  соттың шешімі заңды күшіне  енгеннен кейін олар алынған  адамдарға қайтарылады немесе сот бұл заттарға құқығын таныған адамдарға беріледі немесе сот белгілеген тәртіппен өткізіледі. 
          2. Заң бойынша азаматтардың иелігінде бола алмайтын заттар тиісті ұйымдарға беріледі.