Құқық бұзушылықтың белгілері

1. Құқық бұзушылық объектісі (қандай да болмасын аядағы қоғамдық қатынастардың тұрақты жетілуіне құқық бұзушының қол сұғуы)
2. Объективтік жағы (белгіленген ережелерді бұзуға байланысты нақты әрекет);
3. Құқық бұзушылықтың суъектісі –есі дұрыс 16 жасқа толған жеке тұлға.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі болып нақты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жеке тұлға саналады.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі субъектілердің 8- тобын белгілейді:

1. ҚР азаматтары
2. Кәмелетке толмағандар
3. Лауазымды адамдар
4. Заңды тұлғалар
5. Артықшылықтары және әкімшілік жауаптылықтан қоғанышы бар адамдар
6. Жеке кәсіпкерлер
7. Дипломатиялық қорғаныш бар адамдар
8. Шетелдіктердің, шетелдік заңды тұлғалардың және азаматтығы жоқ адамдар[4]

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде мынандай топтағы әкімшілік құқық бұзушылықтар көрсетілген:

• Жеке адамның құқықтарына қол сұғатын;
• Азаматтардың сайлау құқықтарына қол сұғатын;
• Кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын;
• Меншікке қол сұғатын;
• Кәсіпкерлік қызмет саласындағы;
• Сауда және қаржы саласындағы;
• Салық салу саласындағы;
• Салық салу саласындағы;
• Өнеркәсіп, жылу, электр энергиясын пайдалану саласындағы;
• Сәулет-құрылыс қызмет саласындағы;
• Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Карантиндік ережелер мен мал дәрігерлік қадағалауда әлеуметтік құқық бұзушылық;
• Қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық;
• Қоғамдық тәртіпке және имандылыққа қарсы қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Баспасөз және ақпарат сласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Басқарудың белгіленген тәртібіне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық;
• Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасы режимінің белгіленген тәртібіне және Қазақстан Республикасының аумағында болу тәртібіне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Кеден істері саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Көлікте жол шаруашылығында және байланыста әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Жалпыға бірдей әскери міндеттілік, әскери қызмет пен қорғаныс саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Мемлекеттік билік институттарына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Әкімшілік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар.

Аталған топтағы құқық бұзушылықтардың түрлері, қоғамдық әр түрлі аясындағы қоғамдық қатынастардың қорғалғандығын көруге болады.

3. Еңбек қатынастары аясындағы кәсіпорындар, мекемелер, ұымдардың ішкі еңбек ұйымдастыру тәртібіне нұқсан келтіру тәртіптік құқық бұзушылықтар деп аталады.

Тәртіптік құқықбұзушылық қызметттік қатынас саласында бағынушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекетТәртіптік құқықбұзушылық қызметттік қатынас саласында бағынушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол өндірістің қызметтік, әскери және оқу тәртібін бұзып, олардың алдында тұрған шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, басқару және де мақсаттар мен міндеттерді орындауға кедергі болады.  Бұл үшін мынадай санкциялар қолданылуы мүмкін: ескеру, сөгіс, жұмыстан шығару, оқу орнынан шығару және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ

2.1  Құқық бұзушылықтың белгілері

 

Құқық бұзушылық өзіндік пайда болу, даму және жойылу заңдылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың  барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен заңды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.    

Құқық бұзушылық – биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі. [5, 250б] 

Құқық бұзушылық – құқыққа оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықтық бұзған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық- нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі. 

  Құқық бұзушылықтың белгілері:

1. Қоғамға зияндылығы, қауіптілігі – құқық бұзушылықтың негізгі объективтік нышаны, айырымдық белгісі және оның заңнан құқыққа қайшы болу шегін ажыратуға негіз болатын объективтік тұғыры. Құқық бұзушылықтың қоғамға келтіретін зияна мен оның қауіптілігі қоғамға маңызды құндылықтар мен оның тіршілік ету жағдайларына қол сұғулардан тұрады;
2. Құқыққа қайшы келушілік –әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін, зияндылығын заң атауы арқылы білдірілуі. Құқыққа қайшы (қарсы) келудің және ол үшін жауапты болудың шегін, мөлшері мен шамасын мемлекет анықтайды, әрі оны бекітеді;
3. Кінәлілік – басқаша айтқында, құқық бұзушылыққа бару – құқық бұзушының тысқарында ешбір ықпалсыз-ақ өзінің ерік ықтиярына әлгіндей түрде білдіруі, ал мұның өзі кінәлі іс-әрекет (мінез-құлық). Егер де жеке адамды таңдау еркі (ықтияры) болмаса, егер ол өзінің іс-әрекетінің құқыққа қайшы келетінін жете түсінуге қабілеті болмаса, онда оның кінәлі әрекеті құқық бұзушылық болмайды да, ол объективті түрдегі құқыққа қайшы әрекеттік болып шығады. Сондықтан мұндай адам заң алдындаға жауаптылыққа тартылмайды;
4. Әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекеттер. Мұндағы әрекетсіздік түріндегі құқық бұзушылық тұлға заңдық талаптарды орындауға міндетті бола тұрып, оларды орындамаған жағдайдаболады;
5. Жазаланушылық – мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шараларының қолданылу мүмкіндігі.

Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:

1. Құқық бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
2. Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді.  Зиянның көлемі, мөлшері түрлі болуы мүмкін.

Құқық бұзушылықтың екі зияны бар:      

1. Құқық бұзушылық –  қоғамға зиянды әрекеттің объективтік  нысандағы бейнесі, сыртқы көрінісі  болып табылады. Бұл қоғамға зиянды, қауіпті әрекет, әрекетсіздік заңда құқыққа қайшы сипатта ресми түрде бекітілуі керек деген мағынаны білдіреді.     

2. Құқық бұзушылық –  объективтік процесс болып табылады. Бұндағы объективті деп отырғанымыз, кез келген құқық бұзушылық құқықтың қорғайтын әлеуметтік игіліктері: жалпы мүдде, қоғамдық тәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы мағынада  құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік және зияндылық мәнге ие болады.      

Формальді – логикалық жағынан бұл былай бейнеленуі мүмкін: қоғамға зияндының бәрі де, құқыққа қайшы болып табылады. Тиісінше, құқыққа қайшы, қоғамға зиянды әрекет - әрекетсіздік деп саналады. Шындығына келгенде бұл тұжырымнан екі терістік.   

• Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау. 
• Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.   

Қоғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:

1. Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына, қоғамдағы негізгі қарым-қатынысқа зиян келтіруді анықтау.
2. Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.
3. Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.
4. Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру. [6, 150б]

  Қалай болса да  заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет, өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру т.б.

5. Құқықбұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталғандықтан құқыққа қайшы әрекет деуге болады. Құқыққа келісті және ол рұқсат берген әрекет, ешқашан құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды.

Құқықбұзушылық ең алдымен заңның қоғауына алынған өзге тұлғалардың мүддесіне қаіп төндіреді. Дегенмен адамның барлық мүддесіне заңмен қорғала бермейді, сондықтан да оларға нұқсан кетіру әр уақытта да құқыққа қайшы болып саналмайды, тиісінше құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды. Мәселен, бәсекелестік, біреудің жеке экономикалық мүддесіне залал келтіруі мүмкін, бірақ бұл құқық бұзушылыққа жатпайды. Яғни, құқық бұзушылықтың мәні мемлекет шығарған құқық нормаларына қайшы әрекеттерімен байланысты болады.

6. Құқық бұзушылық құқық субъектісінің кінәлі әрекеті арқылы ғана жүзеге асады. Кінәлі деп танылу үшін заңды бұзған адамның ақыл-есі дұрыс болу керек. Есі дұрыс емес немесе әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам (әрекет қабілеттілігінің жоқтығы соттың шешімімен анықталады) құқық нормаларының талаптарын қалай бұзса да жауапқа тартылмайды, себебі, ол өз әрекетінің мәнін түсінбейді, одан басқаға зиян келетінін болжай  алмайды. Кінәлі болу үшін адамның есі дұрыс және әрекет қабілеттілігі шектелмеген болуы шартты жағдай. Әрекет қабілеттілік деген адамның өз еркімен саналы түрде іс-әрекет жасап, сол үшін жауап беру мүмкінділігінің болуы. Кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қарым-қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі:  

• Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын-ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп танылады.     

Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайлықпен қараса, әрекет жанама ниетпен жасалған деп танылады.    

• Абайсыздық. Ол менмендік және немқұрайлықпен жасалады. 

Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілдікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық акалықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол апатына кезігеді.  

      Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауі туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатына кезігеді.

Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды юолжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, әрекет немқұрайдылықпен сипатталады. Мәселен, жүргізуші жолға шығар алдында көлігінің техникалық жағдайын тексермейді. Ал ол көліктің техникалық ақаулығы болған еді. Осының салдарынан жол апаты орын алады.

Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан оған мемлекет атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады. Құқықтық жауаптылық белгісімен сипатталады:    

- мемлекеттік мәжбүрлеу;  

- құқық бұзушыны жауапқа  тарту;      

- құқық бұзушының өзіне  жағымсыз жағдай тудыру.      

Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нормаларының қағилаларын бір ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Егер құқық норманың қағидалары бұзылытын болса, мемлекет органдары тиісті шаралар қолдануға құқылы.    

- заң бұзушының мемлекет жауапқа тартады. Мемлекет органдары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерлеу үшін тиісті шаралар қолданады – тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-жақты тексеріп, соның нәтижесінде шешім қабылдайды.      

Әркез құқық бұзушы өзіне лайық жағымсыз қылықты жүзеге асырады. Ал оның мүлкіне немесе өз басының бостандығына келетін нұқсан. Яғни, кінәлі адам  біреудің мүлкіне келтіретін зиянды төлейді немесе оның орнын толтырады. Көп жағдайда шара кінәлі адамның жеке басына қолданылады. Оны бас бостандығынан айырады, жүріп-тұру еркінділігін шектейді. Осы айтылғандардың құқықтық жауаптылықтың мақсаты: