Кедендік төлемдер мен салықтардан жалтарудың қылмыстық-құқықтық және криминологиялық сипаттамасы

Кеден өкілі – кеден одағының кеден заңнамасына және осы Кодекске сәйкес декларанттың немесе өзге мүдделі тұлғаның атынан және тапсырмасы бойынша кедендік операцияларды жасайтын Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы.

Декларанттың құқықтық статусын анықтауда заңнама декларант  тауарды және көлік құралын тасымалдаушы, не болмаса кедендік өкіл болғанына  қарамастан жауапты болатынына ерекше көңіл аударады.

Ұйымның атынан декларациялау арнайы құзіреттілігі бар тұлғамен сенім хат немесе бұйрық арқылы жүргізіледі. Декларациялауды жүзеге асыратын тұлға өзіне кедендік төлемдерді төлеуді жүзеге асыратын болғандықтан сенім хат немесе бұйрық бас (аға) бухгалтермен келісілуі керек.

  ҚР ҚК 214-бабында көрсетілген қылмыс құрамын жасауды ұйымдастырған немесе қылмыстық топты (орындаушыларды) басқарған, немесе бастығын, бас (аға) бухгалтерді, басқа да салық төлеуші ұйымның қызметкерлерін соған итермелеген, қылмысты жасауға кеңес берген тұлғалар ҚР ҚК  28  бабы және  ҚР ҚК 214-бабының сәйкес бөлімі бойынша  ұйымдастырушы ретінде жауаптылыққа тартылады.    [28]

  Қарастырылып отырған қылмыстың субъектілері болып ҚР Кеден ісі туралы кодексіне сәйкес басқа да кедендік төлемдер мен алымдардың төленуін қамтамасыз ететін тұлғалар брлуы мүмкін. Мысалы: кеден қоймасының иелері, бажсыз сауда дүкенінің иелері және басқа да тұлғалар (заңды тұлғалардың басшылары).

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің жобасы  өңделіп  отырған кезде  бірқатар қазақстандық заңгерлер  қылмыстық заңға заңды тұлғалардың  жауаптылығын енгізу туралы ұсыныстар жасаған еді. Өкінішке орай, ол да жеткілікті жағдайда қолдау таппады.

Көптеген мемлекеттердің қылмыстық заңнамасында заңды тұлғалар қылмыстың субъектісі ретінде қаралмаған, әлі шешімін күтіп тұрған болса да, бүгінгі таңда шетел заңгерлерінің басым көпшілігі  қылмыстық  жауапкершілікке жасаған қылмыс, әрекеттеріне тек жеке тұлғалар ˗ адамдар ғана тартылады деген пікірлер айтады. Алайда, заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту керекдеген пікірді де ұстанатын елдер де кездеседі, олар: АҚШ, Англия, Франция, Дания, Финляндия, Португалия, Ирландия, Италия, Канада, Люксембург. Ал Германия мен Нидерланды елдерінде  осы мәселелерге әлі де болса сақтықпен қарайды. Испания, Бельгия және Швецияда заңды тұлғаларға қатысты  қылмыстық емес жауаптылық бар. Жапония, Швейцария, Шығыс Еуропаның көптеген елдерінде  заңды тұлғаларды  жауаптылыққа  тартуға мүлдем қарсы. Кейбір Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің Қылмыстық кодексі жобаларында осы мәселелер қаралды, дегенмен бекітілмей келеді. [31, 37-38б.]

Заңды тұлғаларды қылмыстық  жауаптылыққа тарту АҚШ және басқа  да Еуропа елдерінің қылмыстық  құқық  аясында синдикаттар мен трестердің қылмысты әрекеттерімен күресу үшін жүзеге асырылады. Әрине, бұл жағдайда кінәлі деп табылған тиісті корпорация бостандығынан айырылмай, оларға қатысты көбінесе айыппұл жазасы қаралған.

Мәселен, ағылшын қылмыстық  құқығының қағидалары бойынша, корпорация қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым˗қатынастарға  зиян келтіргенде, әрекетсіздікке немесе заңмен жүктелген міндеттер орындамай, билігімен қиянат жасағанда айыппұлға тартылады. [32, 52 б.]

Ал, П.Ф.Повелицинаның  пікірі бойынша, заңды тұлғаларды қылмыстық  жауаптылыққа экологиялық қылмыстар  үшін тартуға болады.

Дегенмен, А.М.Плещаков  бұларға қарама˗қарсы позиция ұстап отыр. Оның ойынша, басында жеке дара кінәліліктің  заңды тұлғалардың кінәсімен қатыстылығы болуында, заңды тұлғалардың әрекетіндегі қасақаналық немесе абайсыздыққа, жеке тұлға мен заңды тұлғалардың әрекеттеріндегі қылмыстың объективтік жақтарының белгілеріне қатысты сұрақтар тууы мүмкін, сондай˗ақ, қылмыстық құқық және англо˗американдық заңдарнегізінде отырған идеяларды біріктіру үшін сәтсіз талпыныс жасалған. Бұл идеялар көптеген қылмыстық˗құқықтық категорияларға: кінәға, жауаптылыққа, қылмысқа, қылмыстың субъектісіне және тағы сол сияқты негізгі қарама˗қайшы келеді. Дегенмен ол заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын қарастыру үшін, қылмыстық құқық тұжырымдамасын және жеке жауаптылық, қылмысқа қатысу, субъективті кінәнің жалпы қағидалары және тағы сол сияқты жалпы теорияны қайта қарастыруды ұсынады.

Қ.Р.Сарқұловтың пікірінше, заңды тұлғаларды Қылмыстық кодекстің  Ерекше бөліміндегі бірқатар экономикалық қылмыстар үшін жауаптылыққа тартуға  болады, және оның ішінде кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтару, яғни ҚР ҚК 214- бабы да бар. Оның ойынша, заңды тұлғалардың жасаған қылмысы үшін негізгі жаза ретінде айыппұл және заңды тұлғаны тарату, ал қосымша жаза ретінде мүлікті тәркілеу және белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығынан айыру жазаларын бекіту керек. Демек, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 39-бабы заңды тұлғаларға қолданылатын жазалардың осы түрлерімен толықтырылып, жаза тағайындау тәртібінде ең алдымен жаза тағайындаудың  жалпы бастамасын бекіту қажет.[33, 45 б.]

А.А.Смағұловтың пікірінше, заңды тұлға˗қаржылық, саяси, экономикалық және қоғамның құқықтық жүйесінің негізі ретінде ескере отырып, қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңға түпкілікті өзгертулер  енгізілуі керек. Яғни, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде бір бапқа кеден қылмыстарына қатысты заңды тұлғалардың жауапкершілігін бекіту қажет. Егер ҚР ҚК˗ке заңды тұлғалардың жауаптылығы енгізілсе, онда заңды тұлғалар ҚР ҚК 214-бабында көрсетілген кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтару қылмысының субъектісі бола алады. [34, 130 б.]

Демек, қазір дайындалып жатқан Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің жобасына заңды  тұлғаларды қылмыстың субъектісі ретінде  тануға мүмкіндік беретін өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі керек деп ойлаймын.

Құрамның субъективті  жағы˗адамның өзінің қоғамға қауіпті  іс˗әрекетіне және қауіпті нәтижеге деген көзқарасы, ой пікірі. Қандай да қылмыс болмасын, субъективті жағы субъектінің жасап отырған қоғамдық қауіпті әрекетіне және одан келетін зардаптарға, сонымен бірге ниетпен, мақсатына деген психикалық қарым˗қатынасынан білінеді. Адамды жасаған әрекетәне (әрекетсіздігіне), одан туындаған нәтижеге жауапты деп айту үшін қылмыстық заңда бірнеше негізгі белгілерді көрсетеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3˗бабында қылмыстық жауаптылыққа, жазаға тек қана қоғамға қауіпті іс әрекет жасап, айыпты деп танылған адам тартылады делінген. Сонымен бірге, қылмыстық жауапкершілікке қылмыстық құрамының барлық белгілері бар, заңда көрсетілген қылмыстық іс әрекет жасалса ғана тартылады.

Қылмыстық құқық теориясы және қылмыстық заң, қылмыс жасаған  адамның кінәсі бар болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылық болуы  мүмкін деген қағидаға негізделінеді. Ал, кінә – кез келген қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.

Кінә – адамның өзі жасаған іс әрекетке ( әрекет пен әрекетсіздікке) және оның қасақаналық немесе абайсыздық түріндегі зардартарына психикалық тұрғыдан қатынасы.

Сонымен субъективті  жағынан қарайтын болсақ Қазақстан  Республикасының Қылмыстық кодексінің 214-бабы кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару қасақан оймен жасалады. Демек, кінәлі кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарғанда өз әрекетінің қоғамдық қауіптілігін біле тұра, соған сәйкес әрекет жасауға ынтасы болады.

Кейбір Ресей ғалымдарының пікірлерінше, субъективтік жағынан  экономика саласында жасалатын  қылмыстың барлығы қасақана жасалынады. Соның ішінде, кедендік төлемдер мен алымдарыд төлеуден жалтару  қылмысы тек қана қасақана тікелей оймен жасалады деген ұйғарымға келіп отыр. Яғни, кінәлі заңмен оған жүктелген кеден төлемдерін  бөлу міндеттілігін осы міндеттемені орындамаудың  қоғамдық қауіптілігін түсініп, кінәлі  әрекетті қылмыстылыққа  жатқызатын  көлемде кеден алымдары мен төлемдерін төлеуден жалтаруды тілейді.[22, 18 б.]

А.Чучаев пен С.Ивановтың  көзқарастарынша, кеден төлемдері  мен алымдарын төлеуден жалтарудың субъективтік жағы қасақана тікелей  оймен сипатталады. Яғни, тұлға заңға  сәйкес кеден төлемдері мен алымдарын  төлеу міндеттілігін түсініп, содан көп мөлшерде жалтаруды тілейді. [35, 15 б.]

Субъективті жағынан  талданып отырған қылмыс тек қана тура ниетпен жасалады. Адам өзінің кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтару әрекетінің немесе әрекетсіздігінің ірі мөлшерде болатындығын ұғынады  және соның болуын тілейді. Егер кедендік бақылау жүргізу кезінде абайсыздықта жіберілген қарапайым ғана есеп қатесі жіберіліп қалған жағдайда, мұндай әрекет ҚР ҚК 214 бабы бойынша жауаптылыққа әкеліп соғады.

        Қылмысты жасауда кінәлінің мақсаты өзіне кедендік төлем болып төленуі тиіс ірі мөлшерде пайда алу. Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың ниеті мен мақсаты қасақана екені анық. Бұл қылмыс әдетте алдын ала ойластырылып жоспарланып жасалады.

Бұл жағдайда кедендік төлемдер мен алымдардың жасалу тәсілін айқындап алған жөн, себебі қылмыстың жасалу тәсілін айқындауды сот процессінде көптеген қиындықтар тууда. [28]

2.3    Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың саралау белгілері.

Кедендік төлемдер мен  алымдардан жалтару қылмысының саралау белгілерінің бірі болыр осы қылмыстың ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық одақпен жасалуы. Сөзбайласудың мазмұны, қалай болғанда да, үш жағдайды қамтуы керек: тәсіл, қылмыстық әрекетті іске асыру мақсаты, кедендік төлемнен жалтару мөлшері. 

ҚР ҚК 214 бабындағы  қылмыстық әрекетті саралау үшін, кедендік ресімдеудің күрделілігін ескере отырып кедендік шекараны анықтап  алу керек (бұл сұрақ әсіресе  уақытша сақтау қоймаларына және уақытша сақтау қоймаларынан әкелу  әкетуге қатысты туындады), заттың кедендік шекара арқылы өткізілу рәсімі қандай, оның басталуы мен аяқталуы

Саралау белгілері —  қылмыстық құқықтың күрделі кешенді  институты. Құқық теориясында кешенді  институттарды құқықтық материалды екі есе еселеп көрсететін, белгілі  өзіндік қосымша құқықтық білім ретінде қабылдау қалыптасқан. Қазір қарастырылып отырған белгілер ҚР ҚК Ерекше бөлімінің бөлек түрлері үшін жауаптылықты реттейтін бап аясында сипатталған.

Аталған қылмыстың саралаушы  белгілерінің қатарына мыналар енеді:      

 а )осы қылмысты бiрнеше рет жасау;  
      б) лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып жасауы;  
      в) қылмыстың топпен немесе қылмыстық сыбайластықпен (қылмыстық ұйыммен) жасалуы.

Қылмыстың бірнеше рет  жасалуы  қылмыстық жазалауға  жататын кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуде екі немесе одан да көп жасауымен көрінеді және мұндай жағдайда бұрын жасаған осындай қылмыс үшін жауаптылықтан босатылған (ҚР ҚК 65,68,69,76-баптары) болуы, не осындай қылмысы үшін соттылығы (ҚР ҚК 77-бабы) жойылған немесе алып тасталған болуы керек.

Қылмысты жасаушы лауазымды  адам деп өзінің қызметтік міндеті  бойынша кедендік төлемдер мен алымдарды  төлеуді бақылау  қызметі жүктелген  адам танылады.

Осы ережені қарастыра  келіп, М.С.Кенжалиев былай дейді, «егер өзінің қызмет бабын кеден  төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтаруға тікелей пайдаланған лауазымды адам жөнінде сөз қозғайтын болсақ, онда әңгіме шын мәнінде тек қана кеден органының лауазымды адамы жайында болмақ.  Дейтұрғанмен, заңда «қызметтік өкілеттігі» емес, «қызмет бабы» деген термин қолданылған. Ал бұған келетін болсақ, «қызмет бабы» деген ұғымның ауқымы кең, атап айтқанда ол кеден қызметі саласындағы лауазымды адамдардың қызметін ғана қамтып қоймай, одан да жоғары  орындардағы қызмет атқарушыларды (үкімет шенеуніктері, құқық қорғау органдарының басшылары тағы басқалары) қамтиды, ондайлар төлемдерді төлеуден жалтаруға жағдай туғызып қана қоймай, оған тікелей ықпал етуі мүмкін. Мемлекеттік жауапты лауазымды қызмет атқарушы (кеден органына тікелей қатысы жоқ)  адам өзінің қызмет бабын кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтаруды ұйымдастыратын, арындататын немесе кқмектесетін болса, онда оған қатысты жауаптылық ҚР ҚК 214˗бабының 1-бөлігі және ҚР  ҚК 307-бабы бойынша  және сонымен бірге оның әрекеті кеден органының қызметкерлерін қылмыс жасауға итермелеген болып танылып, ол осы баптың 2-бөлігінің «б»˗тармағы бойынша көзделеді.

Көптеген жағдайда кедендік рәсімдеу кезеңінде кеден органдары  қызметкерлері тарапынан пара алу  арқылы кедендік төлемдерден жалтаруға  толығымен не ішінара ықпал ету арқылы жасалатын лауазымдық қылмыстар көзге түсіп жатады.

Қылмысты ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық сыбайластықпен (қылмыстық ұйыммен) жасау. Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау  үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ҚР Қылмыстық кодексінің 31-бабының 3-бөліміне сәйкес ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады. Ұйымдасқан топ құрған не оған басшылық жасаған адам, егер оның ниеті осы қылмысты жасауға бағытталған болса, оның жауаптылығы ҚР Қылмыстық кодексінің 214 және 235-баптарының  жиынтығымен қарастырылады.

ҚР Қылмыстық кодексінің 31-бабының 4-бөліміне сәйкес, егер  қылмысты ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар жасау үшін құрылған бірігіп ұйымдасқан топ (ұйым) не нақ сондай мақсатпен құрылған ұйымдасқан топтардың бірлестігі жасаса, ол қылмыстық сыбайластықты (қылмыстық ұйымды) ҚР ҚК 214˗бабына қатысты қарастырылатын болса, онда қарастырылып отырған әрекет қылмыстың ауыр және аса ауыр түріне жатпайтын болғандықтан, мақсатқа  жету үшін ауыр және аса ауыр қылмыс мәселесі туындады деп ойлауға болады. Сөйтіп, ҚР ҚК 214˗бабының 2-бөлігіндегі «в»˗тармағында көзделген саралаушы белгіні қолдану үшін бірігіп ұйымдасқан топ кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден басқа да қылмыстың ауыр немесе аса ауыр санатына қатысты басқа да әрекеттерді жасаған болуы керек.