Кедендік төлемдер мен салықтардан жалтарудың қылмыстық-құқықтық және криминологиялық сипаттамасы

Сонымен қатар, кеден  төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару құрамын салықтық қылмыстардың қатарына жатқызатын авторлардың қатарын  Л.Д.Гаухман және С.В.Максимов те толықтырып отыр, олар аталған қылмыс құрамының тікелей объектісін мемлекеттің салық салу қызметі дей отырып, кедендік қылмыстар қатарына қоспайды. [24, 17б.]

Егер де жоғарыда аталған  ғалымдар кедендік бақылау аясында  орын алатын кеден төлемдері мен  алымдарын төлеуден жалтару құрамын қылмыстық құқық ғылымында, оның объектісіне байланысты салықтық қылмыстар қатарына жатқызса, кейбір алыс шетел елдерінің қылмыстық заңдары бұл қылмыс құрамын жеке бөліп қарастырмайды, ол салық төлеуден жалтару мазмұнына еніп, ресми түрде салықтық қылмыстар ретінде танылады.

АҚШ заңнамасында бұл  қылмыс құрамы салықтық қылмыс құрамдарынан бөлінбеген, ол, салық төлеушіге  белгілі федералды салықты толық  немесе бір бөлігін төлеуге қатысты  міндеттемелерді қасақана орындамау  әрекеттері ретінде сипатталады.

Еуропалық Экономикалық Одақ құрамына кіретін мемлекеттерде  де кеден төлемдері мен алымдарын  төлеуден жалтару үшін қылмыстық  жауаптылық салықтарды төлеуден жалтару  үшін белгіленген жауаптылықтың  мазмұнына (ГФР˗де 1972 жылы қабылданған Aussensteuergesetz заңымен, Ұлыбританияда 1976 жылы қабылданған Taxes Management Act заңымен, Испания ҚК 307-бабымен, Қытай Халық Республикасы  210-бабымен көзделген) енеді. [16, 17 б.]

Ю.Гармаев кеден төлемдері  мен алымдарын төлеуден жалтаруды  сыртқы экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар санатына жатқызып, оның тікелей объектісі ретінде сыртқы экономикалық қызметті таниды. Себебі, оның пікірінше, аталған қылмыс құрамы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларымен тікелей жасалады. Сонымен қатар, бұл қылмыс құрамы ұлтаралық (транснациональный), кәсіптік, ұйымдасқан сипат алуына байланысты қоғамдық қауіптілігі мен сипаты жоғары болып табылады. [25, 8˗14 б.]

И.И.Рогов , Г.Б.Саматова сынды  ғалымдар бұл қылмыс құрамының объектісі  ретінде кедендік тарифтік реттеу аясындағы қоғамдық қатынасты таниды. [26, 45 б.]

ҚР ҚК 214-бабында көрсетілген  кеден төлемдері мен алымдарын  төлеуден жалтару құрамы кедендік қылмыстардың бірі болып табылады.

Кедендік қылмыс ретінде  кеден төлемдері мен алымдарын  төлеуден жалтару құрамы келесі белгілермен анықталады:

• бұл қылмыс құрамының заты болып тек кеден төлемдері мен алымдарының табылуы;
• кедендік шекарадан тауардар мен көлік құралдарын өткізу барысында,өткізу тәртібі мен шарттарын бұзуға бағытталуы;
• сыртқы экономикалық қызметтің жүзеге асырылуы барысында жасалатындығы.

Әрине, кеден төлемдері  мен алымдарынан жалтару мемлекеттің  қаржы саласындағы, оның ішінде мемлекеттік  бюджетті қалыптастырудағы қоғамдық қатынастарға қол сұғатындығы белгілі. Демек  бұл қылмыс құрамының жоғарыда аталған  белгілермен сипатталуы оны салықтық қылмыстардан ажыратып қарастыруға мүкіндік береді. Сонымен қатар. Бұл қылмыс құрамын кедендік қылмыстар ретінде анықтауда, оның қол сұғатын объектісіне де арқа сүйеуге болады. Кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтарудың топтық объектісі ретінде кеден заңдарымен реттелетін кеден органдарының қызметі, тауарлар мен көлік құралдарын өткізуге байланысты туындайтын кедендік қатынастар. Аталған қылмыс құрамының топтық объектісінің жоғарыдағыдай анықтау оның кедендік реттеу аясындағы қылмыс екендігін дәлелдейді. [27, 23 б.]

Кедендік қылмыс деп  Қазақстан Республикасының кеден  ісін ұйымдастыруға және сыртқы экономикалық қызметтің қатынастарына зиян келтіретін , кедендік ережелерге, сондай˗ақ  сыртқы экономикалық қызметтің белгілі  бір түріне қол сұғуды айтуға болады.

Кедендік төлемдер дегеніміз  Қазақстан Республикасының Қылмыстық  кодексінде анықталғандай  кеден  органдарымен кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауар және көлік  құралдарын өткізгені үшін  тұлғалардан  алынатын ақшалай құрал. Төлемдерді төлеу  ˗  сыртқы саудаға қатысты маңызды операциялардың бірі.

Қылмыстың қоғамдық қауіптілігі  оның кеден одағының кедендік шекарасы арқылы өткізілетін тауарлар мен  көлік құралдарын кедендік ресімдеуде  кедендік төлемдер мен салықтарды төлеу тәртібі мен жағдайын  бұза отырып еліміздің экономикасына ірі мөлшерде зиян келтіруінде.

Қарастырылып отырған  қылмыстың объектісі болып мемлекеттің  қаржылық және экономикалық қызығушылықтары, сондай˗ақ мемлекет пен салық  төлеушінің арасындағы қарым˗қатынас табылады.

Қылмыстың заты болып  Қазақстан Республикасындағы Кеден  ісі туралы кодекстің 4˗ бабында  көрсетілген кедендік төлемдер мен  алымдар табылады. Оларға: кедендік баждар, кедендік алымдар және басқа  да төлеуге міндетті кедендік төлемдер жатады. Кедендік төлемдерді төлеудің негізі болып кеден одағының кедендік шекарасы арқылы өткізілетін тауарлардың кедендік құны табылады.

Бюджетке кедендік төлемдердің  жоспарланған көлемде және уақытылы  түспеген жағдайда қарастырылып отырған  қылмыстың объектісіне келесідей зиян келеді:

- жоғалған пайда;

- ақшалай қаражаттың  толық немесе ішінара болмауына  байланысты мемлекеттің қаржылық  міндеттерін орындай алмауы;

- мемлекеттің экономикалық  қауіпсіздігіне зиян келтірілуі.

Кедендік төлемдер мен  алымдарды төлеуден жалтару қылмысының заты сандық және сапалық белгілерімен сипатталады.

Сапалық белгілері Қазақстан  Республикасындағы Кеден ісі  туралы кодексінің 113-бабымен анықталған  кедендік төлемдерден тұратындығында. Қазақстан Республикасындағы Кеден  ісі туралы кодексінің 4-бабының 21) тармағына сәйкес «кедендік төлемдер – кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауарлардың өткізілуіне байланысты осы Кодекске сәйкес төлеушінің бюджетке төлеуіне жататын кедендік әкелу мен әкету баждары, кедендік алымдар». Сандық белгісі төленбеген кедендік төлемнің сомасымен сипатталады. ҚР ҚК 214-бабының 1-бөлігінде қарастырылған қылмыс құрамының  белгісі болып ірі мөлшер табылады. ҚР ҚК 214-бабына жасалған ескертуге сәйкес ірі мөлшер бес мың айлық есептік көрсеткішті құрайды. Келтірілген зиян бес мың айлық есептік көрсеткішті құрамаса қылмыс құрамының болмайды және  әкімшілік құқықбұзушылық ретінде сараланады.

Қылмыстың  объективті жағы кедендік төлемдер мен алымдарды  төлеуден жалтару түріндегі әрекет немесе әрекетсіздік.

Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтару˗ кедендік заңға сәйкес төлеуге жататын төлемдерді толық немесе ішінара төлемеуге бағытталған қасақана, қылмыстық жазаланатын, қоғамдық қауіпті қылмыстық заңмен қарастырылған және  тыйым салынған әрекет. 

Кедендік төлемдер мен алымдардан жалтару келесі тәсілдермен жасалады:

• Кедендік декларация мен басқа да құжаттарда  кедендік төлемдер мен алымдарды жеңілдету немесе босату мақсатында кедендік құн туралы, кедендік рәсім туралы,  немесе тауардың шыққан елі туралы, көлік құралдары туралы  жалған мәліметтер көрсету
• Кедендік органға төленген төлемдерді толықтай немесе ішінара қайтару мақсатында жалған мәліметтер көрсетілген құжаттар тапсыру
• Кеден органына кедендік төлемдерді уақытылы және толық көлемде қандай да бір себептерсіз төлемеу 
• Кеден органына кедендік төлемдердің төленгені туралы жалған қаржылық құжаттар тапсыру.

2.2    Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың субъективтік  белгілері

Кедендік төлемдер мен  алымдарды төлеуден жалтарудың  субъектісі болып 16 жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға, бұл Қазақстан Республикасының азаматы, шетел азаматы, азматтығы жоқ адам болуы мүмкін. Міндетті белгілердің бірі болып жеке тұлғаның есі дұрыстығы табылады. Есі дұрыстық - адамның қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті әрекет жасау барысында өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық немесе нақты қауіптілігін сезініп басқару мүмкіндігі. Есі дұрыстық тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуда қажетті жағдай болып табылады. Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың субьектісінің есі дұрыстығымен қоса тағы бір міндетті белгісі жеке тұлғаның қылмыс жасау барысында 16 жасқа толуы басқа да қылмыстардың субьектісін сипаттау сияқты кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың  субъектісін сипаттауда да оның жауаптылығы мен жазасын анықтау үшін қылмыскердің жеке түлғасының белгілері маңызды мәнге ие. «Қылмыс субъектісі» және «қылмыс жеке тұлғасы» түсініктері біркелкі емес. Қылмыс субъектісі түсінігі қылмыс жеке тұлғасы түсінігінен біршама тар.

Қылмыстың субъективтік жағы - тіке ниет нысанындағы кінә. Айыпты адам тиісті төлеуге міндетті төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарып отырғанын түсінеді, осы іс-әрекетті жасағанды қалайды.

Жалпы қылмыстық құқық  ғылымында қылмыстың субъектісі туралы мәселені зерттеу өте маңызды. Қылмыстың субъектісі туралы мәселені анықтау және жан˗жақты зерттеу бірқатар құқықтық мәселелерге қатысты. Заң әдебиеттерінде қылмыстың субъектісі туралы проблеманы зерттеу әлі күнге дейін өз жалғасын тауып жатыр.

Қылмысқа кінәлі жеке адам болмаған жағдайда, жалпы қылмыс құрамының толық бар болуы туралы айту мүмкін емес, себебі есі дұрыс, заңмен бекітілген жауаптылық басталатын жасқа жеткен адам жоқ жерде, қылмыстық жауаптылық туралы және қылмыс құрамы туралы сөз қозғаудың реті жоқ.[29, 190 б.] Қылмыстық жауаптылық жасқа жеткен, қылмыстық заңда қылмыс ретінде қарастырылған қоғамдық қауіпті іс˗әрекетті жасағаны үшін кінәлі жеке тұлға қылмыстың субъектісі болыа табылады. Қылмыс субъектісінің анықтамасы Қылмыстық кодекстің 14-бабында анық және нақты берілген.

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексі қабылданғанға  дейін қылмыс субъектісінің түсінігі заңды түрде бекітілмеген еді. Қылмыстық  құқық ілімінде қылмыс субъектісінің  түсінігі ҚазКСР Қылмыстық кодексінің 10-шы 11-баптарына негізделе отырып берілетін. Енді Қылмыстық кодекстің 14-бабына сәйкес, қылмыстық жауаптылыққа тек қана қылмыстық заңмен бекітілген жасқа жеткен, есі дұрыс адам тартылады. Сондай ˗ ақ, қылмыс жасаған адамдар шыққан тегіне, әлеуметіне, лауазымына және мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, тіліне, дінге қатысына, көзқарасына, қоғамдық бірлестікке қатысына, тұратын жеріне немесе кез келген басқа да мән˗жайларға тәуелсіз заң алдында тең.

Қолданыстағы қылмыстық  заң бойынша қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға бола алады. Яғни заңды  тұлғалар (кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және тағы басқа) қылмыстың субъектісі бола  алмайды. Дегенмен, қылмыстың субъектісі кез келген жеке тұлға бола алмайды, ол есі дұрыс адам болуы керек. Есі дұрыс емес адам жасаған қоғамдық қауіпті іс˗әрекет үшін кінәлі және жауапты деп танылуы мүмкін емес.

Қылмыстық заңда есі  дұрыстық түсінігі көрсетілмеген. Н.С.Лейкина  өзінің ғылыми еңбегінде есі дұрыстыққа мынадай анықтама береді: «адам өзінің қылмыстық іс˗әрекетінің салдарынан қоғамға келетін қауіпті, зардапты болжай, біле тұра, саналы түрде, өз еркімен  жасауы». [30, 31 б.]

Есі дұрыс емес, ауру адамдар  өздерінің қабілетінің жоқтығын іс˗әрекетіне есеп бере алмайтындығымен, есеп бере алған күнде де оны жасамауға  шамасының келмейтіндігімен танытады, яғни жасап отырған әрекетінің қоғамға  қауіпті екенін сезбейді. Сондықтан қылмыстық заңда осы айтылған есі дұрыс еместіктің түсінігі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабына сәйкес, қоғамға қауіпті іс˗әрекет істеген кезде есі дұрыс болмаса, ескілікті есі ауысқандық ауруы, есінің уақытша кіресілі˗шығасылы болуы, өзінің әрекетіне есеп бере алмайтын, өзін өзі басқара алмайтын адамдар жауапқа тартылмайды.

Қылмыстың субъектісі жалпы  белгілерден басқа нақты бір  құрамдарда тағы бір қосымша арнайы қасиеттермен сипатталуы мүмкін. Мәселен,кейбір қылмыстарды тек лауазымды тұлғалар, әскери қызметкерлер, көлік қызметшілері және тағы басқалар жасауы мүмкін. Бұндай жағдайда қылмыс жасаған адам арнайы субъект деп аталады. Арнайы субъектілердің белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміндегі баптардың диспозициясында көрсетілген. Кейбір жағдайларда арнайы субъектілердің белгілері қылмыстық заңды талдау арқылы анықталады. Кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуден жалтарудың субъектісі болып қылмыс жасаған сәтте заңға сәйкес қылмыстылық жауаптылық тартылатын жасқа жеткен адам танылады. Бұл қылмыстың субъектісі өзінің психикалық күйін және жасы бойынша болып жатқан жағдайды саналы түрде сезінуге және өзінің іс˗әрекеттерін басқаруға мүмкіндіктері болуы керек. Демек, қылмыстың субъектісі ˗ Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар, яғни дипломатиялық қол сұқпаушылық құқығы бар адамдардан басқа 16 жасқа толған барлық жеке тұлғалар бола алады. Сонымен,қолданыстағы қылмыстық заң бойынша кедендік төлемдер мен алымдардан жалтарудың субъектісі болып тек жеке адам ғана танылады.

Кедендік төлемдер мен  алымдарды төлеуден жалтару көлемі қолданыстағы кедендік˗тарифтік ережеге  сәйкес төленуге жататын төлем сомасының  негізінде анықталады. Қылмыс ірі  мөлшерде зиян келтірілген сәттен бастап аяқталған болып саналады.

Кедендік төлемдер мен  алымдарды төлеуден жалтару тәсілі әр түрлі болуы мүмкін және ол саралауға  әсер етпейді.  Кеден органдарының тәжірибесінен кедендік төлемдер мен  алымдарды төлеуден жалтарудың көп  таралған әдісі болып тауардың құнын азайтып көрсеті, жүкті жасыру, мақсаты мен тиістілігі туралы жалған мәліметтер көрсету  табылатын көруге болады

Қылмыстық˗жазаланатын  кедендік төлемдер мен алымдарды  төлеуден жалтару әрекеті мен  ұқсас әкімшілік˗құқықтық әрекетті ажырата білген жөн. Негізгі айырмашылық ҚР ҚК 214-бабын саралаудағы зиянның аса ірі көлемі болып табылады.

Құрылымы  бойынша қарастырылып отырған қол  сұғушылық формальды болып келеді, ол әреукет аяқталғаннан бастап аяқталған  болып есептеледі.

Қарастырылып  отырған қылмыстың субъектісі болып кедендік төлемдер мен алымдарды төлеуге міндетті тұлға табылады. Төлеуге міндетті тұлға негізінен декларант немесе басқа қызығушылығы бар тұлғалар. Декларант (ҚР Кеден ісі туралы кодексіні 4-бабы) – тауарларды декларациялайтын не оның атынан тауарлар декларацияланатын тұлға .