Курстық жұмыс

 Ақсу-Жабағылының таңғажайып  тауларында көшкін болдырмай, жарлауыттандырмай, жақсы сақтап келе жатқан да – арша. Ылғалды ықыласты түрде реттейтін де – арша. Маралыңыз аршаның арасында. Қоңыр аюыңыз бен қабаныңыз және борсығыңыз аршаның айналасында. Қасқырыңыз бен түлкіңіз аршаның ыршып түсер түйірлерін тістеріне басып тұшырқанар. Суырларыңызға дейін сусылдап келіп, аршаның түбінде аялдар. Биігіректегі арқарлар мен таутеке-тауешкілер аршаны кие тұтатынын білдіріп, белгілі бір мезгілдерде айнала-төңірегіне үйіріле еркелейді. Олардан да жоғарырақ жақты мекендеп, аса сирек көрінер қар барысының қалаулы аршалары алабөтен бөлекше болады. Айналайын аршаңыз Үлкен Ақсу, Кіші Ақсу, Жабағылы, Балдыберек және Балабалдыберек сияқты өзендерді, мыңдаған бастау-бұлақтар мен Айнакөл, Қызөлгенкөл сияқты жүздеген көл-көлшіктерді сақтауға септесіп келе жатыр. Ақсу-Жабағылы қорығының мұражайында төрт жүз жылға жуық уақыт жасаған аршаның кесіндісі сақтаулы тұр. Алты жүз, жеті жүз жыл жасаған аршалар аз емес. Мыңдаған жылдардан бері маңғаздана мұнартып көрінер керемет аршалар алыстан менмұндалайды. Оларға жетуіңіз қиын. Аршыл аршаның ақсөңке тартқан сүйектеріне дейін иірқобызданып, шиырлана шуақтанып жататынын қайтерсіз… Тәңіртаудың Ақсу-Жабағылы аймағындағы аршалы алқаптар Қазақстанның, Қырғызстанның, Өзбекстанның өз маңайындағы өңірлеріне, кенттері мен шаһарларына аңқыма асылзатын шашыратып тұрғаны анық.

 Батыс Тянь-Шаньның  бұл бөлігіндегі бағзыдан келе  жатқан бедер-бәдіздерді сөйлеткен  сұңғыла ғалымдарыңыз осыдан 440-570 миллион жылдар бұрын Ақсу-Жабағылыңыздың  аймағы теңіздің түбі болған  деседі. Сұрғылт әктастардың құрамынан небір жануарлардың қалдықтары табылған. Кейіннен құрғақтанған қорықтың орнын екінші қайтара су басқан. Осыдан 350-400 миллион жылдай уақыт бұрын қолайлы, жылы климат орнаған. Ал 230-280 миллион жылдар ілгеріректе қылқанжапырақты ағаштар пайда бола бастапты. Жағрапиядан жақсырақ хабардар, табиғат тылсымдары турасында түсінігі бар кісілер одан бергісін біліңкірейді.

 Ата-бабаларымыз Ақсу-Жабағылының тарихи тастарында талай-талай таңбалы жазбалар мен суреттер қалдырған. Сіз бен біздің ежелгі ата-бабаларымыз. Сол жазбалар мен таңбалар және сурет-сызбалар көп жылдардан бері ғалымдарды, мамандарды, саяхатшыларды, жалпы жанкүйер жұртшылықты қайран қалдырып келеді. Жабайы жануарлар, олардың ішінде машат-бұлақ кешкен маралдар, сол маралдардың маңайындағы қайқы құйрық иттер, таутекелер мен арқарлар, сондай-ақ аңшылар айтарлықтай шеберлікпен бейнеленген. Қасқабұлақтағы қоңырқошқыл, жалтыр тастардағы жүздеген жазба-сызбалар жоғары мәдениеттілігімен, талғам биіктігімен бөлекшеленеді. Олардағы маралдар да, таутекелер мен арқарлар да, адамдар да дегдарлықпен, бекзаттықпен бәдізделген. Төбеттері мен түйелерінің тұрық-тұрпаттарына қарап-ақ тауарихтарын тасқа оймыштап қалдырған қазақтардың арғы ата-бабаларының қолтаңбаларын анық аңғарасыз. Жан-жүрегіңіз толқынысқа түседі. Өкінішке қарай, осы жазбалар мен таңбалар, сырлы суреттер жан-жақты, жүйелі зерттеліп-зерделенбеген. Түбегейлі түрде жазылған туындылар, дерек-дәйектері толыққанды дүниелер, сипатты суреттері жетіп-артылып жататындай альбом-кітаптар жоқтың қасы. Қысқартып қайырсақ, Қасқабұлақ құпиялары әлі толық танылып, ашылып біткен жоқ.

 Біз жоғарыда Ақсу-Жабағылының қызғалдағы мен аршасын ғана аз-кем айтыңқырадық. Жабайы алмалары – айрықша әлем. Оларды Сиверс алмасы деп атайды. Ғылым жүзінде. Ал, шынтуайтында – Ақсудың алмалары. Ақсу өзенінің арналарын қуалай өседі. Ақсу каньонында деген дұрыс шығар. Каньонның ұзындығы 18 шақырым, тереңдігі 500-600 метр, ені жарты километрге жетеді. Америкадағы атақты шатқалдан кейінгі екінші орында. Ақсудың жабайы алмалары түрлі-түрлі. Түстері ақсары, сарғыш, қызғылт сары, қызыл, т.б. Дәмі де тәтті, қышқылтым, сусілепір деп бірер түрге бөлінеді. Қарашаның соңында сау етіп төгіліп, қуыс-қуысқа жасырынып, жапырақ жамылып жатқан жабайы алманы желтоқсанның соңында қалың қардан аршып алып, қарш-қарш шайнаған қандай! Өгем өзеніндегідей, Сайрамсу мен Қасқасудағыдай қазақы қайың қасқайып тұрыпты. Аққайың емес, қызылқайың емес, жіңішкелеу қоңырқай қайың емес, күреңдеу реңді қазақы қайың. Бұтаның бірқаншасы, тобылғы мен ұшқаттың бірталайы, сары және қызыл доланалар, ақтал, таутал, сәмбітал, өрімтал, қаратал, ақтерек пен көктерек – сізге тағы не керек? Аққурай, қызылқурай… Андызды айттық.

 Құстар, құстар. Біз бұл  сапарымызда біраз уақыт бозторғай  үнін, бозторғай әнін, бозторғай  шырылын тыңдадық. Айтпақшы, Ақсу-Жабағылыңыз – нәуірзек торғайыңыздың атамекені. Өзге өңірлерде азайып кеткен көкшілтім, көрікті құс, нәзіктік пен имандылықтың бірегей белгісіндей сезілер сезімтал құс – нәуірзекті сағынсаңыз, Кіші Қайыңдыға, Үлкен Қайыңдыға шығасыз, Балдыберектің бастауларына барасыз. Қанаттылар фаунасын зерттеген А.Ф.Ковшарь “Талас Алатауының құстары” атты кітап шығарған. Сол кітапта осы қорықты мекендейтін 240-қа жуық құс сипатталған. Сарышымшық пен сайрауық, Шерағаң шығармаларында шырыл қағатын зарғалдақ. Ұлардың жөні бір басқа. Кекілік. Анау кетіп барады-ай, тастан-тасқа секіріп. Әлемдік деңгейдегі, кешегі кеңестік және қазекемнің Қызыл кітаптарына кірген алуан-алуан қанаттыларды, сүтқоректілерді, өсімдіктерді санап келтірмектің өзі көп көлемді алып кетер. Ғалымдарыңыз мыңға жуық қоңыз түрін, үш жүзден астам көбелек санап, саралаған. Әне, Жабағылы жақтағы жақпар тастардың тасасынан ақбауыр бұлдырық бұлдырай көтеріліп, бұрқ етіп қонды. Тобылғының түбіне. Бүркітұя құзарының батыс бүйірінен алып құс ары қарай айналып кетті. Кейде күшігеніңіз көкте қалықтайды. Тазқараны тез танисыз.

 Ақсу-Жабағылы қорығы Ауыл шаруашылығы министрлігінің арнайы комитетіне қарайды. Елу үш адам еңбек етеді. Күзет бөлімі, экологиялық ағарту және туризм бөлімі, ғылым бөлімі, қаржы және ұйымдастыру бөлімі бар. Он бес кордонның мемлекеттік инспекторлары отбасыларымен бірге тау түкпірлерінде тұрады. “Барлық кордондар күрделі жөндеуден өткізілген, байланыс құралдары, басқа да жағдайлар жасалған, – дейді қорықтың қазіргі директоры Айтбек Меңлібеков мырза. – Қорықтың бас кеңсесін, мұражайды, тағы басқа ғимараттарды күрделі жөндеуден өткізгеніміз ЮНЕСКО қамқорлығы аясында бөлінген қомақты қаржының арқасы”.

 Қорық басшылығының  құрамында Рашид Әбдірайымов,  Вагид Мамедов, Халида Қойлыбаева  сынды тәжірибелі мамандар бар. Аға ғылыми қызметкер Елена Чаликованың орны ерекше. Жиырма жылдан бері осында еңбектеніп келеді. Зертханашы Анарқұл Қарақұловтың алпыс жасқа толуы аталып өтіп жатыр екен. Біз барғанда. Қырық екі жылын қорық қарекетіне жұмсапты.

 “Аңдарды жылына үш  мәрте санақтан өткіземіз, — дейді ғылыми қызметкер Ералы Қаспақов. – Биотехникалық шаралардың ең маңыздысы осы. Көктемде бір күндік санақ жүргізіледі. Бағыттар бойынша. Күзде үш күндік санақ. Бүкіл аумақты атпен аралаймыз. Үшінші санақ алғашқы қардағы аңдардың іздері бойынша өткізіледі. Қанша аю, қанша арқар мен тауешкі, неше елік пен марал, қанша қабан мен қар барысы, тағысын-тағылар бар екенін айтпаймыз (Ералы жымиып қояды). Соңғы бес жылда біраз-біраз өсу байқалуда. Соған қуанамыз”. Баяғы, отыз жетінші жылы аршалы алқаптары ғана қосылған Майдантал аймағы 2005 жылы тұтастай қорыққа қаратылыпты. Ең қиырдағы өңір – осы. Оңтүстігінде Өзбекстан, шығысында Қырғызстан жатыр. Майданталға бару мүмкіндігі тек жазда туады. Ол жақта осы уақытқа дейін толыққанды санақ жүргізілмепті. Былтыр Ералылар Майданталда барыстың аналығын және аланын (күшігін) көріпті. Екі жүз елу метрдей жерден. Бұл жақтың барысына қарағанда сұрғылттау, теңбілдері жиілеу, құйрықтары қайқылау сыңайлы сезіліпті. Сол сапарда қорықшылар арқарды да жиі жолықтырыпты. Бұрын Майданталда арқар жоқ деп есептелетін.

 Қорық қызметкерлерінің  арасында атқарар жұмыстарына  қарай ағылшын тілін меңгергендер  баршылық. Экологиялық он бағыт  бойынша үш соқпақпен саяхат жасалады. Көбінесе жаяу. Атпен жүретін арнайы бағдарлар белгіленген. Темір көлік бағыттары да тәптіштелген. Туристік бағытпен келген қанша адам болсын, тіпті жалғыз жетсе де, жанына экскурсиялық жетекші-нұсқаушы ілеседі. Шетелдік туристер, әсіресе, Ақсу каньонына көбірек қызығады. Табиғи күйінде сақталған тауды, Ақсудың арналарын, Жабағылы жықпылдарын, көбелектер мен құстарды, арша мен қызғалдақты, гүлдер мен өзге де ағаштарды таңырқай тамашалап: “Фантастиш!” деп бастарын шайқап, қайран қалып қайтады. Жабағылы ауылындағы Евгений Белоусовтың қонақ үйі, голландиялық күйеу бала Ламерт Бистің “Руслан” туристік тұрағы, “Бейбарыс” бірлестігінің базасы, Светлана Баскакованың үкіметтік емес ұйымы шетелдіктерге, өзге де саяхатшыларға қызмет етеді.

 Кордондарда жұмыс жүргізудің жауапкершілігі жоғары. “Ақсудың оң жағалауы” кордонындағы Дадабай Шамшилов жиырма жылдан бері осында. Былтыр барыстың бір жұбын жап-жақын жерден көріпті. Ақсу шатқалының шығыс жақ қырқасын қиып, қосақтасып кетіп бара жатыпты. Дадабайдан айылдарын жимапты. Жабағылы кордондағы Cабыр Жүнісбаев, Дарбазадағы Мырзатай Сабаев, Талдыбұлақтағы Орынбек Оразбаев сынды мемлекеттік инспекторлар, инженер-метеоролог Қалдыбек Бекпенбетов, экскурсия жетекшілері Ғабит Мамытов, Талғат Сапаров, Жангелді Әбілов, ботаник Самат Жұманов, жыртқыш аңдар жөніндегі маман Серік Меңлібеков сынды қызметкерлер қорықтың көркеюін көздеп, тер төгіп жүріпті.

 Он жылдан астам  уақыттан бері Ақсу-Жабағылыңызды Айтбек Меңлібеков басқарып келеді. “Табиғат қорғаудың үздігі” белгісімен, “Құрмет” орденімен марапатталған. “Бүкіл әлем таңырқайтын табиғаттың тамаша түкпірі ғой бұл, — дейді директор. – Бірақ, материалдық жағдай онша жақсы емес. Ең ақыры өрт сөндіру мәшинесі жоқ. Өзге қорықтарда мәшине емес, өрттен қорғау бөлімдері, тұтас техника бар. Бір жыл бұрын Мәжіліс депутаттары Нехорошев пен Мырзахметов мырзалар болған. Өрттен қорғау бөлімі, техника, тағы басқа жағдайлар жөнінде айттық. Депутаттар сауал салып, жәрдемдесу жайында уәде берген. Нәтиже жоқ. Жұмыскерлердің жалақысы жүдә жұқа. Мен – бірінші басшымын. Шошқа да баққам. Құс фабрикасын да басқарғам. Он жылдан бері осындамын ғой. Жекеменшік жерлерім бар. Техникам бар. Әйтпесе, қорықтың айлығы той-томалақтарға апарудан да артылмайды…”

 Директор осылай ой  қорытты. Ақсу-Жабағылы үшін үлкен  қиындық алда секілді. Сындарлы  сынақ күтіп тұрғандай. Қас қылғандай-ақ, Иірсу биігінен кереметтей кен орны табылыпты деседі. Алтын-күміс, вермукулит, тағы басқа түсті металдардың қабаттары қат-қат деседі. Қайта-қайта қаралып, газеттерде жазылып жүргендей, Иірсудан кеніш ашып, кен ақтарып, қазба байлыққа қарық болмаққа құлшыныс күшейе түсуде. Дүние жүзіне белгілі дүрри гауһарыңыз – Ақсу-Жабағылы қорығының тағдырына дүниеауи есеп-қисаптың, тек байымақ пайдакүнемдік пен тойымсыз табыскерліктің тұрғысынан қарау қалай болмақшы?! Қазынаға қызығып, қорығымыздың флорасын қуратып, фаунасын қырып-жойып алмаймыз ба? Басқа елдерге безіп кетпей ме? Күллі әлемге күлкі болмаймыз ба? Абайлау керек шығар. Шындап зерттеп, шынайы қорытынды жасамақ жөн болар. Қазіргі көрешекті ғана емес, жүз ғасырлық келешекті көздесек қайтеді?

 Тап сол түсті металл  қабаттары қат-қат дейтұғын Иірсуыңыздың  иығынан байқап қарасаңыз, бір  жағыңызда Ақсуыңыз, екінші жағыңызда Жабағылыңыз жалғасып жатыпты-ай. Алла тағала Ақсуыңызда алқызыл (қызғалдақ), алма, аршадайын ғажаптарды, ал Жабағылыңызда қазақтың жаны дейтұғын жабағы жылқыны жаратқандай сезінетініңіз анық. А, бәлкім, аяғыңыздың астындағы алтын-күміс кенін әдейілеп, сынамақ үшін берген шығар? Қай жағын таңдар екен, қандай қазынаны қамдар екен деп…

 “Қалжыраған, қанаттары  талған бір топ қаз желге қарсы ұшып келеді. Тескентауды айналып, Маймақтаудың сыртынан шығып, Манас шыңын бөктерлей, Ақсай арнасын, Ақсу-Жабағылыны бетке алып, баяу қалықтайды. Тез ұшар еді, жел бар… Қаздар мен қазақтар – қанат аңсағандар”, – деп жазады Шерағаң шығармасында. Атақты “Ай мен Айша¬сында”. Өзге туындыларында да Ақсу-Жабағылыға айналып соға береді. Тұрар Рысқұлов Ташкенттен мәшинемен де келіп тұрған. Еңку-еңку жер шалып, сең¬гір-сеңгір тау асып, атпен де асығып жетеді екен. Ақсу-Жабағылының теңдесі жоқ табиғатына жанарлары жасаурай қарап: “Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай… Айналайын алашым, қазағым, Қазақстаным, аман бол. Түркістаным, түгел бол!” – деген шығар Мәскеу жаққа біржолата кетерде.

 Иә, ең алдымен, Ақсу-Жабағылыда еңбек ететін әрбір жан осы ұлағатты ұғынуға парыздар. Тек олар ғана емес, Қазақ елінің, Қазақ жерінің бүкіл жұртшылығы Шерағаң шырылын тереңірек түйсініп, Тұрар тектес тілекте болмағы абзал. Туған ел табиғатының таңғажайыптарынан айырылып қалмау үшін! Баршамыз: “Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай…” десек, бұл – Алакөл мен Алматы, Барсакелмес, Батыс Ал¬тай мен Үстірт, Марқакөл мен Науырзым, Қаратау мен Қорғалжын қорықтарын да, Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көкшетау, Шарын, Көлсай көлдері, Сайрам-Өгем сынды ұлттық парктерімізді де қалтқысыз сүйгеніміз. Бүкіл Байтағымызды бағалағанымыз. Ана-Табиғатты аялағанымыз.

Алакөл қорығы

Орналасқан жері

 Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы және Алматы облысы

Координаттары

46.183333, 81.78333346°11′00″ с.  е. 81°47′00″ ш. б. / 46.183333° с. е. 81.783333° ш. б. (G) (O)

Көлемі

65 217,9 га

Құрылған

1998 жылдың сәуірдің 21

Уәкілетті орган

Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті

'Алакөл мемлекеттік табиғи  қорығы '(lang-ru|Алако́льский госуда́рственный  приро́дный запове́дник}}) , Тентек өзені сағасының табиғатын және Алакөл аралдарындағы сирек кездесетін жануарларды сақтап қалу мақсатында ұйымдастырылған. Алматы облысының Алакөл және Шығыс Қазақстан облысының Үржар аудандарында орналасқан. Аумағы 20743 га. Қорықтың аумағы 7 телімге бөлінген. Қорықта өте сирек кездесетін реликті шағаланың ұя салып, балапан өрбітетінін қазақ орнитологы Е.Әуезов 1968 – 69 жылдары жүргізген ғылыми жұмыстары кезінде анықтады. Қорық аумағындағы аралдар құстардың топталып ұя салуына өте қолайлы. Сондықтан да қорықты нағыз «құс базары» деп атауға болады. Қорық жануарлар дүниесіне өте бай. Мұнда балықтардың 15, қосмекенділердің 2, бауырымен жорғалаушылардың 14, құстардың 330 және сүтқоректілердің 21 түрі кездеседі. Омыртқасыздардан инеліктердің 34 түрі бар. Құстардың 15 түрі (бұйра бірқазан, қалбағай, қара дегелек, безгелдек, дуадақ, үкі, т.б.) және балқаш алабұғасы Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Өсімдік жамылғысына да бай (өсімдіктің 270-ке жуық түрі өседі). Қорықта жеті тақырыптық жоба бойынша ғылыми - зерттеулер жұмыстары жүйелі түрде жүргізіліп келеді. Сондай-ақ «Табиғат жылнамасы» жазылады. «Табиғат мұражайы» жұмыс істейді, шағын дендрарий ұйымдастырылған. Қорық шекарасында ұзындығыы 2 км болатын қорғаныш белдем салынған. 2004 жылдан Қазақстан Республиканың Үкіметі мен БҰҰ-ның Қазақстандағы өкілдігінің біріккен ұзақ мерзімге арналған жобасы қолға алынды. Алакөл қорығының туризмді дамытудағы маңызы зор.