Мемлекеттік басқару

6. жеке адамның мүддесінің қоғам мүддесіне бағыныштылығы;

7. бірыңғай мақсатта болу;

8. дара басшылық;

9. лауазымды адамдардың дәреже – деңгейі;

10.әділеттілік

11. қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы;

12. бірлесу;

         13. ретке келтіру;

14. бастамашылық;

Мемлекет және құқық  теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы Алексеев С. С. Мемлекеттік басқару  өзара тығыз байланысқан басқару  сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ осы аядағы органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып, төмендегі басқару сатыларын бөліп шығарған:

- басқару шешімін қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау;

- басқару шешімін дайындау және қабылдау;

- шешімді атқаруды ұйымдастыру;

- есептеу және бақылау.

Мемлекеттік құрылыс  және құқық салассының белгілі ғалымы Г. В. Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік  басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс–қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын қызмет.

 

2.2 Басқару белгілері мен түрлері

 

Адамдардың бірігіп  жасаған әрекеттері, іс-қимылдары ұйымдастыруға әкеліп саяды. Ұйымдастыру бірінші кезекте, адамдардың бірігіп жұмыс істеулеріне қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша көзқараспен сипаттағанда басқаруды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін атқаруларымен байланыстырамыз. Демек, ұйымдастыру (басқару) тек адамдардың бірігуімен ғана шектеліп қоймай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Басқарудың негізгі міндеттері адамдардың бірлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан, олардың өзара іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің бағыттарымен нысаналай отырып қамтамасыз ету мәселелері туындайды.  

Әлеуметтік басқарудың объектісіне  адамдардың тәртібі және іс-қимылдары  жатады.

Басқару функциясын атқару үшін басқару субъектісі қажетті билікке ие болуға тиісті. Сондықтан бұл жерде «билік ету - бағыну» қатынастары туындайды.

Билік жүргізу басқарудың белгісі  ретінде әртүрлі нысанда болады.Үкімет билігі әлеуметтік процестерді реттеу құралы болып табылады. Козлов Ю.М. басқаруды әлеуметтік функция деп қарастырсақ, онда оны былайша сипаттауға болады дейді:

   1.басқару тек адамдардың бірлескен іс- қимылдарын жүзеге асыратын жерден орын алады;

   2.басқару адамдардың бірлескен іс- қимылдарын біріктіру және олардың жүріс- тұрыстары мен іс- қимылдарын келістіру арқылы нысаналы мақсатқа бағыттап қамтамасыз етуге ат салысады;

   3.басқару бірлескен қызметке қатысушыларды басқарушының бірыңғай еркіне бағындыру бастамасы ретінде жүзеге асырылады.

Кейде барлық мемлекеттік  органдардың қызметі, барлық мемлекеттік  қызмет басқару деп саналады. Мемлекет ауқымындағы және мемлекет атынан жүзеге асрылатын басқарушылық функцияларының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктері  мыналар:

1)Мемлекттің Конституциясында белгіленген мемлекеттік маңызы бар басқару сипатындағы мәселелер шеңбері;

2)Мемлекет аумағында басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы аппаратты, яғни мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру. Осыған орай мемлекеттік басқаруды кез- келген мемлекеттік орган емес, тек қана арнайы құрылатын атқару және жарлық беру органдары жүзеге асырады;

3)Басқарудың дербес мақсаты–атқару қызметін жүзеге асыру. Атқару дегеніміз заңдар мен заңға сәйкес актілердің күнделкті және басқа жағдайларда іске асырылуы;

4)Басқарудың белгілі бір материалдық базасы болады. (Бұл жерде айта кететін жай атқару билігіоргандарының бәрінде материалдық база бола бермейдіі. Мысалы: сот билігінде және т.б.)

5)Басқару тек кәсіпорындар мен ұйымдарды басқару ғана емес, сонымен қатар мемлекет аумағының барлық түкпірінде, яғни заң талаптарына бағындыруға қажеттілік туындаған жерлерде атқарылатын қызмет;

6)Басқару дегеніміз ұйымдастырушы қызмет. Басқару процесінде адамдардың қызметі ұйымдастырылады, олардың арасында қатынастар құрылады.

Басқару тар мағынада заңды- өктем сипаттағы қызмет болып табылады. Өйткені бұл қызмет-  әкімшілік қызмет.Басқару заңға сәйкес қызмет болып табылады.Атқару қызметтерінің бағытын, бағдарын тек заң белгілейді, яғни заң нормалары нақты жағдайларда қолдланылады. Заңға сәйкестіктің бір көрінісі мемлекеттік басқару аясында, мемлекеттік басқару органдары қабылдайтын нормативті актілердің негізінде және соларды орындау мақсатында шығарылады.Қорыта келіп айтсақ,  басқару дегеніміз шаруашылық, әлеуметтік- мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті басқару процесінде заңдарды орындау жөніндегі заңға сәйкес, мемлекеттік - өктем ұйымдастырушы қызмет.

 

                                   

2.3. Басқару қызметінің ерекшелігі

 

           Басқру қызметінің бірнеше салалары бар. Солардың бірі әлеуметтік басқару қоғамдық (саяси) және тарихи ұғым болып табылады. Себебі ол қоғамда туындап дамиды, адамдардың өзара қатынастарын бекітеді. Ал оның мәні, әдістері және т.б. қоғамдық – тарихи даму процестерінде өзгеріп тоырады.

Сонымен әлеуметтік басқару  қандай да болмасын қоғам өміріне  қажетті элемент болып табылады. Басқарудың осы түрінің мән- маңызы - әртүрлі әлеуметтік бірлестіктердегі адамдарға мақсатты және ұйымдастырылған түрде ықпал ету. Әлеуметтік басқаруды мемлекеттік басқару органдары жүзеге асырады және осы басқарушы қызметтер ерік беру сипатында болады. Әрбір нақты басқарушы қызметінен, қатынастардан басқару субъектілер мен объектілерін айыра білу қажет.

Басқару әлеуметтік басқарудың бір түрі болып табылады. Сондықтан  оған толық сипаттама беру үшін оны  әр тұрғыдан қарастыру қажет.

- басқарудың басқа мемлекеттік қызметтермен арақатынасы;

- басқарудың қоғам дамуындағы тарихи орны;

- басқару белгілі бір қызмет процесінің мәні.

Басқару мемлекеттік  қызмет түрлеріне бөлінеді. Осы әртүрлі  мемлекеттік қызмет түрлері арқылы мемлекеттің барлық міндеттері мен  функциялары жүзеге асырылады. Мемлекеттік  қызметтер ұйымдастырылуы және басқа да белгілері бойынша бөлінеді:

  - жүзеге асыру кезінде атқаратын рөлдеріне байланысты;

           - жүзеге асыратын органдары бойынша;

  -  жүзеге асыру әдістері мен нысандарына байланысты;

          - қызметтің ауқымы бойынша.

Басқару осы қызметтердің бір түрі болып табылады және тек арнайы мамандандырылған басқару аппараты арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың саяси мағынасы бар. Бұл жерде барлық мемлекеттік қызмет мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға және қамтамасыз етуге бағытталғанын көреміз. Мемлекеттік орган немесе лауазымды адам ммемлекет атынан қызмет атқарады және оларға басқаруға қажетті белгілі бір өкілеттіліктер берілген, сондай- ақ оның қызметі мемлекет тарапынан қорғаныс, қолдау табады. Мемлекеттік басқаруды саяси- әлеуметтік тұрғыдан алып қарасық, онда оны барлық мемлекеттік механизмнің қызметі, сондай- ақ оның бөлек алғандағы буындарының қызметі деп түсінеміз.

Басқару жоғары тұрған үкімет билігі орындарының бұйрықтарының  негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан  басқару қызметі атқару күйінде болады.Атқару билігіне ие болу үшін мемлекеттік күші бар жарлық беру қажет болады. Жарлық берудің басты элементі өкілетті  басқару органдарының нормативті актілер қабылдауы болып табылады. Сонымен жоғарыда аталған басқару әлеуметтік басқару деп аталады.  Яғни кең мағынада айтылатын бұл термин қоғамдағы мемлекеттегі барлық мемлекеттік басқару, қоғамдық басқару істерін толық қамтиды, сондай- ақ қоғамды басқарудың бірден- бір құралы болып табылады. Алдында айтып өткеніміздей мемлекеттік басқару мемлекеттің айрықша қызметінің түрі. Өйткені мемлекеттік басқару заң жүзінде өкілеттілік берілген арнайы субъектілерге – мемлекеттік басқару органдарына жүктеледі. Осы мемлекеттік басқарудың өзіне тәен ерекшеліктері болады. Басқару – осы аядағы басқару органдарының, яғни тек басқару жөніндегі мемлекет тарапынан уәкілдік берілген өкілетті мемлекеттік органдардың күшімен жүзеге асырылады.

        Басқарудың негізгі бағдар-бағыты, басқару ісінің негізгі мән- маңызы – атқару–жарлық беру қызметтері. Бұл қызметтер мемлекеттің алға қойған міндет- мақсаттарын орындау үшін шығарылған заңдарды іс жүзінде іске асыру, сол заңдардың орындалуын көздеп және солардың    негізінде  (белгіленген шеңберден шықпай)        атқарылатын іс- қимылдары болып табылады. Атқару  басқарудың басты және өзіне тән белгісі ретінде көрініс табады. Сонда атқару дегеніміз мемлекеттік басқару қызметін мемлекет тарапынан қабылдаған заңдарға немесе басқа да заң күші бар нормативтік актілерге сай ,соларға негіздеп іс жүзінде іске асыру;

1. Басқару, мемлекеттік-өктем сипаттағы қызмет болып табылады. Басқару істері өздеріне бағынышты салалар мен объектілерді басқарушылардың өз өкілеттіктері шеңберінен шықпай өктем- бұйрық беру, яғни жарлық ету арқылы жүзеге асырылады.Мемлекеттік- өктем, яғни өктем- ұйымдастыру түрінде жүргізілетін биліктің көрінісі болып табылады;
2. Басқарудың ең басты мәні – ұйымдастыру болып табылады. Бұл жерде әлеуметтік- мәдени, шаруашылық және басқа салаларда туындайтын қоғамдық қатынастардағы адамдардың біріккен қызметтерін ұйымдастыру арқылы басқару ісі жүзеге асырылады. Айта кететін бір жай, қоғамдағы басқару ісіне қатысушылар кез – келгендерге басшылық ете бермейді. Әр саланың өз алдында басқаратын органдары болады;
3. Басқарудың өзіне тән алға қойған бағдар- мақсатын орындауға жұмылдырылған, басқарушыларға бағынатын және мемлекет міндеттері мен функцияларын орындауға ат салысатын басқару объектілері бар. Олар мына төмендегідей болып келеді:

- Басқару  салалары - белгілі бір бағытта қызмет атқаруға арналған арнайы ұйымдастырылған кешендер (энергетика, агроөнеркәсіп, ауыр металлургия және т.б.);

- Басқару аялары - арнайы, салааралық сипаттағы қызметтерді жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырылған кешендер;

-Басқарудың әртүрлі бөлімдері, буындары мен қатынастарының жүйесі.Бұлар басқару объектісінің нақтылынған бағытымен, маңызымен ерекшеленеді (өнеркәсіп, өндіріс, көлік, денсаулық сақтау және т.б.);

-Еңбек ұжымдары – мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар,т.б.;

4. Атқарушы  билікшіл қызметтің басқару объектілері мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар болғандақтан оларды басқару орталықтандырылған басшылық және тікелей басқару арқылы жүзеге асырылады.Орталықтандырылған басқару басқару объектілеріне тікелей басшылық ету арқылы емес, олардыың басшыларына жарлық беру арқылы жүргізіледі. Тікелей басқару кәсіпорындар мен ұйымдарды және басқа да басқару объектілерін өз өкілеттілігінің көлемінде тікелей басқару болып табылады.
5. Басқару процесін алып қарасақ, онда оның құрылымы басқару органдары біртіндеп жүзеге асыратын бірнеше сатылардан тұратынын көреміз;

• басқару актілерін әзірлеу;

• басқару объектілерін қабылдау;
• қабылдаған қаулыларды атқару;
• атқарылуына бақылау- қадағалау жүргізу.

Бірінші сатыда басқарудың негізгі ережелері,  қызмет бағыты мен нормативтері белгіленеді, сондай-ақ басқару жөніндегі қатынасқа қатысушылардың мәртебелері анықталады;

Екінші сатыда жаңағы жасалған жасалған шешімдер мен қаулылар, жоспарлар арнайы өкілетті органдардың  тексеруінен өткеннен кейін бекітіліп, қабылданады;

Үшінші сатыда қабылданған  жарлықтарды, олардың ішіндегі өктем  бұйрықтарды басқару процесі кезінде тікелей реттеуге қолдану, басқару байланыстарын талдау арқылы тікелей басқару- атқару қызметі жүзеге асырылады.

Төртінші сатыда басқару  жүйесінің қызметіне бақылау  жүргізіледі: Осы жоғарыда аталған  басқару процесінің сатылары мен басқару функциялары, яғеи мемлекеттікбасқарудың мақсат- міндеттерімен анықталған басқару қызметінің бағыты мен түрлері тығыз байланыста болады.

Функциялардың көмегімен  қандайда болмасын басқару органдарына  тән қызметтері жүзеге асырылады.Олар: 1.болжалдау; 2.жоспарлау; 3. ұйымдастыру; 4.басшылық ету; 5.реттеу; 6.бақылау.Осы функциялар жалпы басқару қызметінің бәріне тән болса, бұлардан басқа арнайы функциялар болуы мүмкін. Олар басқару органдарының ерекшеліктеріне байланысты белгіленеді. Мысалы, әдістемелік және техникалық басшылық ету, техниканы бақылау, іс жүргізу, заң кеңесін беру,т.б.

    Атқару билігі  органдарының функциялары-заңдарды  атқару  (орындалу) және олардың  атқарылуын қарап отыру. Атқару  билігі органдары өз ұйғарымдары  бойынша шешім қабылдауға және құқық қолдану  нормативтік-құқықтық актілері мен нормативтік емес актілер шығаруға құқылы. Д.М.Овсянко атқару билігі органдарының мына төмендегідей негізгі бағыттарын атап көрсеткен:

- болжамдау, қолда бар ақпараттардың, оның ішінде ғылыми ақпараттардың негізінде қандай-да болмасын оқиғалардың немесе процестердің дамуында болатын өзгерістерге көз жеткізу;

- жоспарлау-басқару қызметінің күткен нәтижелерін, міндеттерін, мақсаттарын, бағыттарын, нақты сандық және аслалық көрсеткіштерін анықтау;

- жүйеге сай басқарушы мен басқарылушыны анықтау;

- құқықтық реттеу;

- жалпы басқару мен тікелей жарлық ету;

- бақылау;

- ақпараттық- талдау жұмыстары және ақпараттық қымтамасыз ету;