Қазақстан Республикасы Парламентінің бақылау функциясы

IV топ. Палаталардың бөлек отырысында кезектілік тәртібімен әуелі Мәжілісте, одан кейін Сенатта қарау арқылы жүзеге асырылатын бақылау өкілеттіліктері:

1. Республикалық бюджетті бекітеді, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізеді (ҚР Конст. 54-б., 1-т.);

2. Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті талқылайды (ҚР Конст. 54-б., 1-т.);

3. Республиканың халықаралық штаттарын ратификациялайды және олардың күшін жояды (ҚР Конст. 54-б., 7-т.). [4., 276]

Аталған төрт топқа кірмейтін, бірақ конституциялық-құқықтық актілерде анықталған Республика Парламенті және оның депутаттары жүзеге асыратын бақылау өкілеттіліктері бар. Олар парламенттік бақылауды іске асырудың түрлері (импичмент) мен құралдары (депутаттық сұрақ)нысанында анықталған және келесі конституциялық-құқықтық нормаларда бекітілген;

1. Республика Президентін өз міндеттерін іске асыру кезінде мемлекетке опасыздық жасағаны үшін Парламенттің орнынан кетіру құқығы (ҚР Конст. 47-б., 2-т.);

2. депутаттық сауал салу құқығы («Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конст. Заң. 25-б., 2-т., 7-т., 27-т.);

3. депутаттық сұрақ беру құқығы («Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конст. Заң. 27-б., 6-т.). [1., 89]

Қазақстан Республикасында маңызды мемлекеттік органдарға парламенттің бақылау орнату, олардың басшыларын, мүшесін немесе лауазымды тұлғаларын:

а) сайлау;

б) тағайындау;

в) тағайындауға келісім беру

әдістерін қолдану арқылы іске асады. Бұл саладағы өкілеттіліктерді негізгі және туынды деп бөлуді ұсынамыз:

1. негізгі өкілеттіліктерге – маңызды мемлекеттік органдардың басшыларын, мүшесін немесе лауазымды тұлғаларын

а) сайлау;

б) тағайындау,

в) тағайындауға келісім беруді жатқызамыз, ал

2. туындыға – заң шығарушы органмен сайланған, тағайындалған және қалыптасқан мемлекеттік жоғары лауазымды тұлғаларды ешкімнің тиіспеу құқығынан айыруға келісім беру, лауазымнан босату. Сондай-ақ, конституциялық актілерде бекітілмеген, бірақ орнығуы тиіс келесі өкілеттіліктерді осы топқа жатқызамыз. Оларға біздің пайымдауымызша – сайланған немесе тағайындалған тұлғаларды – қайта шақырып алу, тағайындалуға келісім бергендерге қатысты – оларды тағайындаған тұлға орнына сәйкес емес деп тану туралы ұсыныс жасау және т.б. негізгі өкілеттіліктің мәнінен шығатын барлық бақылау әрекеттерін кіргіземіз.

Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының кадрлық саясатты қалыптастыру саласындағы бақылау өкілеттіліктерін екі топқа бөліп қарастырамыз:

1. Парламент Мәжілісі

2. Парламент Сенаты

жүзеге асыратын өкілеттіліктері деп. [3., 360-361]

  

2.2. Парламенттік тыңдау

Қазақстан Республикасы Конституциясының 57-бабының 5-тармақшасына сәйкес Парламенттің әр палатасы дербес, басқа палатаның қатысуынсыз өз құзіретіндегі мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізеді. Парламенттік тыңдаудың келесідей ерекшеліктері бар:

а) бұл рәсім Парламенттің қос палатасына да тән;

б) тұтастай Парламент атынан емес, керісінше Парламент палатасы атынан ғана өткізіледі;

в) әр палатаның құзіреттеріне орай сипаттары да әр түрлі. (Зиманов, 356б)

Парламенттік тыңдаудың пәніне Парламент Палаталарының өз құзіретіндегі мәселелерден туындайтын сұрақтар жатады. Бұл құзіреттерді үш топқа топтастырамыз: палаталардың

1. бірлескен;

2. бөлек отырысында қаралатын;

3. ерекше қарауына жататын сұрақтар деп.

Сондай-ақ парламенттік тыңдау Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайда нақты сұрақтар бойынша өткізіледі.

Парламенттік тыңдау өткізілу нысанына қарай: ашық және жабық құралдары мен жұртшылықтың кедергісіз қатысуын білдіреді. Парламенттік тыңдау жабық отырыста өткізіледі, егер тыңдау барысында жариялану қаупі туындайтын келесі негіздер болса:

а) мемлекеттік құпия;

б) қызметтік құпия;

в) заңмен қорғалатын өзге де құпиялар не мәліметтер. [4., 291]

Парламенттік тыңдауды өткізуді ұйымдастыру Палата Бюросының шешімімен комитеттер мен комиссияларға жүктеледі және олар тыңдаудың мазмұнына қарай: жекеленген немесе бірлескен сипатта өткізе алады:

Парламеттік тыңдау келесі сатылардан тұрады;

1) бастамашылық көтеру сатысы;

2) ұйымдастыру сатысы;

3) өткізу сатысы екі бөлімнен тұрады: кіріспеден және негізгі бөлімнен;

4) ұсынысты талқылау және қабылдау сатысы;

5) парламенттік тыңдау қорытындысын қаулы түрінде рәсімдеу және жариялау сатысы.

Қазақстанда парламенттік тыңдау өткізу туралы парламенттік процедура жетілмеген әрі кемшіліктерге толы. Келесідей маңызды сұрақтарды шешу тәртібі мүлдем анықталмаған:

1) парламенттік тыңдау өткізу бастамашылығының өзге де субъектілері;

2) міндетті қатысушылардың құрамы және қатысуға өтініш білдіргендердің сұрақтарын шешу тәртібі және т.б.

Қазақстанда Парламенттік тыңдауды өткізу туралы бастамашылық көтеру Парламент Сенаты мен Мәжілісінің Бюроларымен тек әкімшілік тәртіпте ғана анықталады. Мұндай жағдай

- біріншіден, «идеологиялық және саяси әр алуандылықтың танылуы» қағидасына (ҚР Конст. 5-б., 1-т.) қайшы келеді.

- екіншіден, Парламент қызметінің, сонын ішінде депутат қызметінің конституциялық актілерде бекіген өкілеттіліктерін тежеуші сипатқа ие.

- үшіншіден, бастамашылық жасау құқығы тек әкімшілік сипаттағы субъектіде болуы парламеттік тыңдаудың мақсатқа сай өту қағидасына қайшы келеді. Себебі парламенттік тыңдау өткізу бастамасы әкімшілік жоспардан емес, ең алдымен қоғамдық сұраныстан туындауы керек. [3., 359-360]

 

2.3.Депутаттық сауал

Депутаттық сауал – мемлекеттік биліктің тек өкілді органына ғана тән институт. Тарихи және процедуралық тұрғыдан алғанда депутаттық сауал өз бастауын – интерпелляциядан алады. Интерпелляция (лат. interpellatio – талап ету, тікелей мағынада «сөзін үзу») институты бүгінде Бастыс Еуропаның Бельгия, Испания, Италия, Финляндия, ГФР, Швейцария және Швеция мемлекеттерінде заңи тұрғыдан бекітілген. Депутаттық сауал институты ағылшын парламентінде 1721 жылы прецедент түрінде қалыптасқан. Сондай-ақ Францияның  Құрылтай кеңесінің 21 шілде 1791 жылғы декретінде сауал салу құқығы туралы айтылады. 1936 жылы қабылданған КСРО Конституциясының 71-бабында Жоғарғы Кеңес депутатының сауал жолдау құқығы депутаттың жеке құқықтарының бірі ретінде ресми түрде танылды. Осы Конституция негізінде қабылданған одақтас және автономды республиканың Конституциялары аталмыш құқықты Жоғарғы Кеңес депутаттарына бекітіп берді. [5., 765]

Депутаттық сауал жолдау депутаттық қызметке қатысы бар қажетті ақпаратты алып қою ғана емес, ол сонымен бірге бақылау формасы әрі құралы. Себебі депутаттық сауал нақты мәселе бойынша сауал бағытталған тұлғаның  ресми жауап беруін талап ету құқығы болып табылады.

Республика Парламенті Палаталарының отырысты өткізу сипатына қарай бірлескен және бөлек отырыста қаралатын депутаттық сауал деп екіге бөлінеді. Бұлай бөліп қарастырудың тәжірибелік маңызы өте жоғары. Себебі бүгінгі отандық парламентаризмнің жас тәжірибесінде депутаттық сауал жолдау Парламент Палаталарының тек бөлек отырыстарында қаралып жүр. Бұдан депутаттық сауалдың мәртебесі тұтастай парламенттік сипат ала-алмайтындығын байқаймыз немесе парламенттік деңгейге көтерілуге қабілетті емес. Осы себепті депутаттық сауал институтымен бірге парламенттік сауалды парламенттік бақылау тәжірибесінде қабат қолданысқа енгізген жөн. Депутаттық сауал аты айтып тұрғандай тікелей депутаттың өз атынан жеке жолдағаны дұрыс. Ал парламенттік сауал Парламент атынан бірлескен отырыста не тиісті Палатаның отырысында депутаттардың бастамашылығымен (депутаттық топ, фракция, бастамашыл топ) және басым көпшілігінің қолдауымен тиісті мемлекеттік органға не лауазымды тұлғаға жіберілетін парламенттік бақылаудың формасы қызметін атқаруы қажет. [2., 31]

Депутаттық сауалды Парламент отырысында қаралу формасына қарай: ашық және жабық отырыста қаралатын деп екіге бөлеміз.

Депутаттық сауалдың объектісіне :

1) мемлекеттік органның құзіретіне кіретін мәселелер;

2) лауазымды тұлғаның өкілеттілігіне кіретін мәселелер жатады. Мемлекет қызметінен туындайтын жеке кәсіпкерлік істерді қоспағанда, азаматтық саладағы жеке кәсіпкерлік істерге қатысты депутаттық сауал жолдау оның мақсатына қайшы келеді.

Депутаттық сауалға қайтарылатын жауап пен оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның тиісті Палатасының қаулысы қабылданады. Депутаттық сауал салу нәтижесі бойынша қаулы қабылдау конституциялық актілерде мүмкін емес, міндет ретінде бекітілген. Сонымен қатар бұл норма мазмұны қабылданған қаулының орындалуына депутаттық корпустың бақылау орнату мүмкіндігін де қабат болжайды.

Депутаттық сауал бойынша оны әзірлеген депутат немесе депутаттар тобының қайтарылған жауапқа берген ресми бағасы маңызды рөл атқарады. Алайда отандық Парламент Палаталарының Регламенттерінде ресми баға беру тәртібі заңи түрде анықталмаған. Тек ашылған жарыссөз барысында кез келген депутат шығып өз пікірін білдіре алады. Депутатың ресми бағасы Парламент депутаттарының назарын аударуға және берілген жауаптың нәтижесі бойынша қабылданатын қаулының мазмұнына  тікелей ықпал етеді. Сондықтан да Парламенттің бірлескен не бөлек отырысында қаралатын депутаттық сауалға қайтарылған жауап оны жолдаған депутаттың қатысуынсыз өтуге жол берілмеуі керек. [4., 295]

 

2.4.Үкімет сағаты 

Заң сөздіктерінде «үкімет сағаты» парламентарлы мемлекеттерде үкімет қызметін парламентпен бақылауға алатын форма ретінде танылатындығы айтылады. ХІІ шақырылған (1990-1993) Жоғарғы Кеңес жұмысында алғаш рет «үкімет сағатына» негіз болатын парламенттік дәстүр қалыптасты. Үкімет жетекшілері депутаттардың қордаланған сұрақтарына парламентке екі рет жауап берді. Бұл рәсім 1995 жылдан бастап отандық парламентаризм тарихында «үкімет сағаты» деген атаумен ресми түрде қолданысқа енді. [2., 21]

«Үкімет сағатын» өткізуге үш түрлі конституциялық жағдай негіз болып табылады деп есептейміз:

- депутаттың сұрақ қою құқығы;

- төменгі палатаның үкіметті қалыптастыру құқығы;

- парламенттік азшылықтың мүддесі (палатадағы саяси теңсіздікті қалыпқа келтіру мақсатынан туындайды).

«Үкімет сағаты» парламент депутаттарының сұрақ қою мүмкіндігін кеңейтеді және үкімет мүшесінің аяқ-асты келіп-кетуінен сақтандырады. Яғни депутатта жоспарланған тақырып бойынша және алдын-ала белгілі болған үкімет мүшесіне қоятын сұрақтарын жүйелеп алуына нақты мүмкіндік қалыптасады. [4., 298]

Үкімет мүшесі ұғымын нақтылау – теориялық тұрғыдан «үкімет сағатына» тек үкімет мүшесі болып табылатын лауазымды тұлғаның қатысуын болжайды. Конституциялық нормалар заңи мағынадағы үкімет мүшесі ұғымын екі топқа бөліп қарастыратындығын байқаймыз:

1. Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша Республика Президентінің Жарлығымен айқындалатын үкімет мүшелері;

2. өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін ережелерге сәйкес жүзеге асыратын, министрліктер мен өзге де орталық атқарушы органдардың басшылары болып табылмайтын Үкімет мүшелері.

«Үкімет сағатының» негізгі мәні де сол, Парламент депутаттары мен заңи мағынадағы үкімет мүшелерінің тікелей (өкілдері арқылы емес), бетпе-бет кездесуін білдіреді. Алайда тәжірибеде мұндай теориялық тұжырым есепке алынбайды.Тіпті Үкімет мүшесінің орнына кез келген үкімет өкілі келіп, депутаттардың сұрақтарына жауап беріп жатады. Мәжіліс Регламенті де үкімет сағаты барысында «үкімет өкіліне баяндама жасау және депутаттық сұрақтарға жауап беру» мүмкіндігін ресми таниды. Біздің пікірімізше тәжірибеде орын алып отырған мұндай көрініс «үкімет сағаты» парламенттік рәсімінің теориялық мәніне және депутаттық қызметтің конституциялық негізіне қайшы келеді деп есептейміз. [1., 93]

Қазақстан Республикасында «үкімет сағатын» өткізу құқығын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне ғана беру керек деп есептейміз, келесі себептер бойынша:

1) «үкімет сағатын» өткізу мәні бойынша үкіметті құруға қатысқан палатаның қызметінен туындайды;

2) Парламент Сенаты «үкімет сағаты» рәсімін тәжірибеде өте сирек өткізеді (жылына 1 рет), тіпті оның өткендігі туралы ақпаратты тек жылдық есептерден ғана байқаймыз. Оның үстіне Парламент Сенаты тәжірибеде «үкімет сағатын» толық ауыстыра алатын және өзінің конституциялық-саяси мәртебесімен толық сыйысатын рәсімді жиі қолданады (жылына 14-18 рет). Ол рәсім «Сенат депутаттарының мемлекеттік органдардың жетекшілерімен кездесуі» деп аталады. Алайда бұл рәсім тиісті нормативті-құқықтық актілерде формальді анықталмағанымен, Сенат тәжірибесінде белсенді қолданып жүрген әрі «үкімет сағатынан» мазмұндық тұрғыдан кең болып табылатын болашағы бар рәсім деп бағалаймыз.

«Үкімет сағатын» өткізуде, үкіметті құруда ықпал болмаған парламенттік азшылықтың функциясы бірінші кезеңде сұрақ беру және талқылау құқығы басымдылығына ие болуы тиіс. Себебі мәні бойынша «үкімет сағаты» оны құрудан қалып қалған парламенттік азшылықпен жария сипатта үкіметтің саясатын ашық талқылау және оның бағыттарын нақтылауда өз мүдделерін өткізу болып табылады. [4., 299]