әлеуметтану

Негізгі элементтерін сұрыптау үрдісінде үнемі бақылау бірлігі, яғни, зерттелетіндер болып табылмайды. Басында кәсіпорын, мекеме, кейін мектеп, отбасы таңдалады. Әр кезеңде белгілі жоспар бойынша, таңдалынатын   элементтер (кәсіпорын, респонденттер тобы) сұрыптау бірлігі деп аталады.

Генералды жиынтыққа  толық, айқын  сипаттама  беретін, сұрыптау қасиеті репрезентативтілік деп аталады.  Сұрыптаудың негізгі принципіне  барлық генералды  жиынтық элементтеріне  сұрыптауға түсу тең шарттармен қамтамасыз ету.  Сұрыптау негізі – бұл генералды жиынтық  элементтерінің тізбегі. Негізіне меке қызметкерлерінің алфавиттік  тізімі, пропуск номерлері және т.б.  қызмет ете алады. Сұрыптау түрі:

1) қарапайым кездейсоқ  – барлық элементтері белгілі,  біртүбірлі жиынтықтан тұрады  және кездейсоқ сандар кестесі  көмегімен сұрыптау таңдау  бірлігімен іске асырылады

2) жүйелік сұрыптау;

3) ұялы;

4) стратификациялық;

5) көпсатылы;

6) квоталық.

 Бағдарламаның әдістемелік  бөлімінде қолданылған әдістердің  сипаттамасы және  бастапқы социологиялық   ақпарат  жинақтау тәсілдері,  қолданылған инстументарийдың  логикалық құрылымы, зерттеу пәнінің сипаттамасы кіреді. Инстументарий өзіндік құжат ретінде бағдарламаға тіркеледі.

 

3.7 Зерттеудің  жұмыс жоспары 

Социологиялық  зерттеу  жоспарының құрылымдық компоненттері  бұл оның кезеңдері және түрі мен  формасы бойынша әртүрлі ғылыми зерттеулік және ұйымдастыру техникалық процедуралар мен операциялар болып табылады. Бұлардың бәрі  жоспардың 4 блогында құрылымданады.

Бірінші блок. Зерттеудің инструментарий мен  бағдарламасы  бекітіледі және талқыланады; алғашқы  социологиялық ақпаратты жинау тобын құрастыру мен дайындау; сыналатын зерттеу жүргізу;  сыналатын зерттеу қорытындылары бойынша бағдарламаға түзетулер енгізу; инструментарийды көбейту;  смета дайындау және  зерттеу шығынын есптеу.

Екінші блок. Зерттеуді  жүргізу, социологиялық ақпаратты жинақтау. Сұраудың уақыты мен орны құрастырылады, социологиялық зерттеудің  мақсаты мен міндеті жөнінде  сұрастырушылардан алдын ала  сұрастыру.

Үшінші блок. Алғашқы  ақпаратты ЭВМда өңдеу дайындығымен байланысты операциялар жиынтығын қамтиды.

Төртінші блок. Өңделген нәтижелерді  талдау,  тәжірибелік  ұсыныстарды құрастыру мен  есеп дайындау.

Социологияның  зерттеу  әдістері:

1) сұрау әдісі.  Өзара әрекет  сипаты бойынша,  сұрау жазбалы (анкета) және ауызша (интервью)  болып ажыратылады.  Жүргізу орны бойынша сұрау: тұратын жері, жұмыс жері,  почталық және баспалық  болып ажыратылады;

2) құжаттарды анализдеу;

3) бақылау әдісі;

4) эксперттік бағалау әдісі;

5) социометрия әдісі;

6) тәжірибе әдісі;

7) әлеуметтік қондырғыларды өлшеу.

Қазіргі уақытта бұқаралық ақпарат құралдарын  талдауда  құжаттарды талдаудың бір түрі контент-анализ кең қолданылады.

 Контент-анализ –  бұл құжаттардың сандық-сапалық  талдауы, екі талдау бірлігін  ажыратудан басталады: мазмұндық  және  сандық.

Контент–анализ - бұл қалыптасқан, сапалы және есептік құжаттардың талдауы, талдаудың екі бірліктерін көрсетуден басталады: мағыналық, сапалық,  және есеп бірліктері.

Мағыналық бірліктер:  әлеуметтік идея, әлеуметтік тақырып. Мәтінде олар әр түрлі көрсетіледі: сөзбен, сөз тіркесімен, сипаттаумен. «Стандартты»  мағыналық бірліктер:

Түсінік, жеке сөзбен, термин немесе сөз тіркесімен көрсетіледі.

Тақырып, мағыналық  абзац, мәтінде көрсетіледі. Тақырып  мәтінде ерекше орын алады. Өйткені  кез-келген мәтін, мақала болсын тақырыпсыз болмайды.

Адам аттары, географиялық атаулар, кәсіпорын атаулары.

Есеп бірліктері:

1) массалық коммуникацияда  есеп бірліктері бет, абзац,  белгі, мәтіндегі мөрлер бола  алады;

2) мәтіндегі белгінің пайда  болуы - оның мазмұндағы тұрақты  бір белгімен анықталады;

3) мәтіндегі мазмұнды сипаттау.

Мазмұндық бірлік  әлеуметтік ойды,  әлеуметтік мазмұнды тақырыптан құра алады.   Текст және оның мазмұны  контент- анализде ең басты.  Зерттеуші  текстін фактілермен, оқиғалармен  байланысын анықтайды.

Сонымен қатар социометриялық зерттеуге көп көңіл бөлінеді. Социометрия - (socins- жолдас, қызметтес, metrum- бақылау) 19 ғасырдың аяғында социопсихолог Джекоб Моренонің зерттеуімен пайда болған термин.

Социометриялік  тәсіл - сұрау әдісі. Социометрияның негізгі түсінігінде: таңдау жатады - бір индивидтің ұсынысы бойынша қызмет ету, яғни басқа индивидпен.

Теріс таңдау –  бір тұлғаның басқа тұлғамен бірігуінен бас тартуын көрсететін белгі.

Төмендеу - таңдаудың  жоқ болуы.

Әлеуметтік критерий - сұрақ кезінде қалыптасып, жасаптары қарым-қатынас құрылысын белгілеуді көрсетеді (топ мүшесінен сіз кімді туған күнге шақырушы едіңіз? Топ мүшесінен кімді туған күнге шақырмаушы едіңіз?).

Әлеуметтік критерийлардың  түрлері:

1) өндірістік;

2. өндірістік емес;

3) болжамдық - коллектив  мүшесі арасындағы қарым-қатынасты есептейді;

4) әлеуметтік  критерий - қоғамдық жұмысты таңдау.  

Критерий сандары: топтағы адам саны қаншалықты аз болса, критерий соншалықты аз болады. Топтағы  қарым-қатынас, сонымен қатар бір-бірін  көп біліп таныса, онда критерий көп болады (7-8 критерийдан көп емес).

Әлеуметтік сұрау  жүргізу кезінде әрбір сұрақ  алынатын адамға әлеуметтік карточка және топ мүшесінің тізімі (топтағы  тізім  нөмері ) таратылады.  

 

 

4  Қоғамды жүйе ретінде әлеуметтік талдау

 

Э. Дюркгейм қоғамды  ұжымдық көзқарастарға негізделген  индивидуалдыдан жоғары рухани шындық ретінде қарастырды. М. Вебер бойынша, қоғам – бұл әлеуметтік, яғни басқа адамдарға бағытталған  іс-әрекеттің өнімі. Американдық социолог Т. Парсонс қоғамды байланыстыратын бастауы болып нормалар мен құндылықтар табылатын адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесі ретінде қарастырды.

Осылайша, қоғамды  әдет–ғұрыптар, салт–дәстүрлер, заңдар күшіне сүйенетін, олардың барлық негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ететін,  адамдардың үлкен және шағын топтары мен қауымдастықтарының әлеуметтік байланыстардың, қарым-қатынастар мен өзара әрекеттердің тұрақты жүйесі ретінде және оларды ұйымдастырудың әмбебап тәсілі ретінде қарастыруға болады; қоғам өзіне-өзі жеткілікті, өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі өндіретін жүйе болып табылады.

Қоғамды зерттеудегі  жүйелік тәсілдің негізгі мақсаты - қоғам туралы түрлі ілімдерді  қоғамның жалпы теориясы болатындай етіп біртұтас жүйеге біріктіру. 

Жүйе – бұл өзара байланысқан және біртұтас бірлікті құрайтын белгілі бір түрде ретке келтірілген элементтер жиынтығы.

Қоғам жүйелі, себебі, оның бүкіл элементтері өзара  байланысты. Бұл өзара байланыстың  мәні қарапайым, бірақ сонымен қатар  күрделі: адам топтары, әлеуметтік қауымдастықтар, индивидтер жүйеге ене отырып, жаңа күшке ие болады және іс-әрекеттің тиімді тәсілін меңгереді.

Әлеуметтану ғылым  ретінде өзінің зерттеу пәніне қазіргі  жүйелердің жалпы теориясының негізгі  ережелерін енгізеді. Бұл бүтін жүйе - өзара әрекеті оны құрайтын бөліктерге, компоненттерге тән емес, жаңа интегративті қасиеттердің қалыптасуына міндетті түрде әкелетін объектілердің жиынтығы деген сөз. Жүйелік қасиет қоғамға қатысты оның міндетті түрде біртұтас болуын білдіреді.

Қоғамның жүйелік қасиеттеріне оның салыстырмалы түрде өз бетінше жеке, жалғыз қызмет ете алу қабілетін, жүйені құрайтын элементтерге тән емес жаңа интегративті қасиеттердің бар болуын жатқызуға болады.

Біртұтастылық – қоғамның жүйелендіруші қасиеті. Ол қоғамдық өндірісте жатыр: материалдық игіліктерді, идеяларды, адамның өзін өндіру. Бірақ, ең маңыздысы, әлеуметтік жүйенің негізгі элементтері болып адамдар, сондай-ақ, олардың нормалары, байланыстары және қатынастары табылатындығы. Әлеуметтік жүйенің негізінде жүйенің өзін өндіруге бағытталған іс-әрекет жатыр. Әлеуметтік жүйе деп біз қоғамның өзін түсінеміз. Әлеуметтанудың бұл деңгейін «социеталды» (лат. Societas – бұл жағдайда қауымдастық) деп атайды. Онда қоғамның өзі әрқайсысын, алайда, басқа деңгейде (әлеуметтік топ, әлеуметтік институт, тұлға) «әлеуметтік жүйе» деп атауға болатын, шағын жүйелердің жиынтығы ретінде болады.

Жүйелер не гомогенді, яғни біртекті, белгілі бір қасиеттерге  ие, немесе гетерогенді, яғни, олардың  субстраттарында адамдармен бірге  индивидуалдыдан жоғары элементтер енетін (мысалы, экоәлеуметтік – географиялық аудан, немесе әлеуметтік – техникалық – қала, агломерация, кәсіпорын, т.б.) әртекті, гетерогенді бола алады.

Қоғамды тани отырып, социологтар ондағы біртұтастылықты  көреді, ондағы шағын жүйелерді өзара әрекеттесетін элементтер ретінде қарастырады. Сонымен бірге, олар танудың басқа да маңызды ерекшелігін ескеруі керек: шағын жүйелердің әрқайсысы салыстырмалы жекелікке ие болатындықтан, әлеуметтану оны «дифференциацияланған таза» түрде қарастыруы керек.

Қоғамның негізгі  ерекшелігі – ұйымдардың сабақтастығын, реттелуін және басқарылуын қамтамасыз ету.

Басқару – қоғамды  реттеу мен жетілдіру мақсатымен оған қатысты ерекше іс-әрекет. Басқару  келесі кезеңдерден тұрады: ақпаратты  өңдеу және талдау, оны жүйелендіру, талдау және оған диагноз қою, мұның нәтижесінде болжамдар жасалады және мақсаттар анықталады. Содан соң, іс-әрекетті жоспарлау, ұйымдастыру және оны бақылау, мамандарды таңдау мен пайдалану арқылы шешімдерді қалыптастыру және оны нақтылау жүзеге асырылады. Осылайша, басқару жүйесі қалыптасады.

Қоғамды сипаттаудағы ерекше орынды «әлеуметтік институттар» алады. Әлеуметтік институттар –  бұл әлеуметтік шындықтың белгілі  бір салаларының ұйымдастырушылық формалары, кәсіби топтардың жалпы  рөльдері. Осы арқылы бүкіл жүйенің тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік институттар  – бұл басқарудың белгілі бір  құралдарына ие, оларды әлеуметтік функцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын (мысалы, білім беру институты) мекемелердегі  тұлғалар жиынтығы.

Әлеуметтік институтты біздің түсінуімізге батыс социологтарының анықтамалары қайшы келмейді. Әлеуметтік институттың социологиялық сипаттамасы американдық А. және Дж. Теодорсондардың «Қазіргі социологиялық сөздігінде» берілген. Онда ол маңызды әлеуметтік қажеттіліктер мен функцияларды қамтамасыз ету үшін қалыптастырылған және қызмет ететін әлеуметтік рөльдер мен нормалардың өзара байланысты жүйесі ретінде қарастырылады.

Әлеуметтану бойынша  ағылшын сөздігінде «институт» термині  әлеуметтік нормалар арқылы тұрақты  қайталанатын және санкцияланатын әлеуметтік тәжірибені бейнелеу үшін пайдаланатындығы аталып өтілген. Ол әлеуметтік құрылымда маңызды орынға ие болады.

Авторлар негізінен 5 маңызды институционалды кешенді  бөледі:

1) құндылықтар  мен қызметтерді өндіру және бөлуге бағытталған экономикалық институттар;

2) олардың пайдалануын  реттейтін және билікпен байланысты  саяси инстиуттар;

3) позициялар мен ресурстардың бөлінуін қамтамасыз ететін стратификациялық институттар;

4) неке, отбасы мен жастардың әлеуметтенуіне байланысты туыстық институттары;

5) діни,  ғылыми  және шығармашылық іс-әрекетке  байланысты мәдени институттар.

Әлеуметтік институттардың әртүрлісіне қарамастан, олар ортақ  типологиялық сипаттарға және ең алдымен  іс-әрекетінің мақсатына ие. Мақсатты әлеуметтік институттар атқаратын функциялар анықтайды. Институттар монофункционалды (яғни 1 функция атқаратын) және полифункционалды (яғни бірқатар негізгі және негізгі емес) болуы мүмкін. Институттың қоғамдық ортамен өзара қарым-қатынасының негізі болып оның негізгі функциясының – нақты әлеуметтік қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін барлық жағдай туғызуды жүзеге асыру табылады.

Әлеуметтану үшін ғылым ретінде әлеуметтік қажеттіліктер  институттың іс-әрекетінде бейнеленбейтін, яғни институт қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келмейтін жағдайды талдау маңызды.

Әлеуметтану пайда  болатын қарама-қайшылықтың бастауларын, көріну формаларын және оларды шешу жолдарын табады.

Әлеуметтік уақыт. Қоғамның жүйелілігінің социологиялық  концепциясы әлеуметтік уақыт пен  әлеуметтік кеңістік туралы ілімдерді қамтиды. Әлеуметтік уақыт біздің оны елестетуіміз бен басымыздан кешуімізге тәуелсіз жүзеге асатын, кез-келген қоғамдық жүйенің нақты қозғалысының формасы болып табылады. Социологтың назарындағы негізгісі - әлеуметтік уақытты тасымалдаушылар болады: индивид, әлеуметтік қауымдастықтар, біртұтас қоғам. Уақыт – қозғалыстың сандық болмысы, оның саны. Бірақ қоғамда ол іс-әрекет түрінде болады. Бұл құбылыстың ұзақтығы, затты жасаудағы сағат саны, өмір ұзақтығы. Сонымен, уақыт болмыстың сапалық жағын да білдіреді, яғни қоғамдық процесстің мазмұнын (бәсеңдеу, жылдамдық, жоғарылау, құлдырау, регресс, прогресс).

Уақытты социологиялық  зерттеудің негізгі категориялары  болып уақыт бюджеті, уақыт балансы, уақыт шығыны, уақыт көрсеткіштері, т.б. табылады.