Шәкәрімнің дүниетанымы

Қазірде қиянаттан азат ой, таза ақылдың  не екенін ұмытқан ғылымның тапқан жауабынан жаңа сұрақтары көбейген үстіне көбеюде. Ғылымды меңгерудің жолын тапқан әл-Фараби бабамыз: «Қандай ғылым болсын, оның теориясына жетік болу үшін үш түрлі шарт керек. Ғылымның барлық түпкі негіздерін, принциптерін білу керек. Сол принциптерден осы ғылымға жататын қажетті қорытындыларды, салдарды шығара білу керек. Осы ғылым жайлы бұрын-соңды айтылған пікірлерді талдап, түзете білу керек» – деп анық жолға сілтеу көрсетеді. Үшіншіде бұрын айтылған пікірлерді талдап, ақылға сыйымсызын еркін оймен түзету керектігін ескертеді. Мұндай шырмалған ғылымның шым-шытырық шиесін жазуды Шәкәрім атамыз былай тарқатыпты [5]:

Ойлансын ұлан болса, сөз ұғарлық,

Ақылдың шолғыншысы – ойқұмарлық.

Таза талап талпынып ойды айдаса,

Байқалар көрнеу, таса, жоқ пен  барлық.

Азат ақыл ойланбай мида жатса,

Шіріп, тозып тартқызар ол бір  зорлық.

Сырын сынар талапты ер табылғанда,

Бұл бақшада мысал көп ой қозғарлық.

Өкініштің үлкені – ойы тарлық,

Ондайда ақыл болмас жұбанарлық.

Адамды адам қылатын – осы  ойқұмарлықпен қоршаған дүниеге  ой жүгірту, кіршіксіз тап-таза азат ақылды табу! Пайда-мақтанның жетегінде кеткен, «көрінетіннің ғана құлы болған, технократтық ойлау жүйесін туғызған ғылым қоғамға пайда емес, кесел әкеледі деп ескертеді. Бұл технократтық өркениеттің тығырығынан шығар жолды да Шәкәрім атамыз былай көрсетіпті:

Көзге сеніп, ойға сенбей,

Жанды жоқ деп қаңғырып.

Адасып жүр ақты көрмей,

Көңілі соқыр көп надан.

«Ана сансыз кереметті,

Кім жаратса, Ие сол», –

Десе нетті, қойса бетті

Хақиқатқа жайнаған. [5]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шәкәрімнің ожданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі фектегі «каллокагатия», И. Канттың «кесімді императив» ұғымдарымен  астас. Ождан дегеніміз ынсап, әділет, мейірім. Шәкәрім өз халқының жанқияр ұлы ретінде туған мәдениетіне өлшеусіз қызмет етті.

Шәкәрім айтады: Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке, тіпті, ұқсамайтын бір түрлі өмір бар. Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет өлгеннен соңғы өмір жолы дейді. Енді бірі – бұл әлемдегі барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ, һәм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді».

Шәкәрім философиясының негізгі өзегі  адам болып табылады. Адамның мәні оның дүниені танып білуінде, ол тек адамға ғана оның табиғатына тән нәрсе дейді.

Ол «Үш анықта» дүниенің жаратылуы  барлықтың бәрі өздігінен жаратылып  жатыр, оны былай қылатын жаратқан ие жоқ деген жол бұрыннан айтылып  келе жатса да бұл идея XVII– XIX ғасырларға дейін Еуропада кең таралып келді.

Осыған орай Шәкәрім өз трактатында айтылып жүрген осы бес нақты дәлелдерді келтіреді. Олар мына төмендегідей:

«1-дәлел: қайта айналыс жолы. Барлық нәрсенің түп себебі – бұрыннан бар қуатты дене (сила вещества) атом.

2-дәлел: жаратылыс жолы. Мұқым  барлықтың бәрін бар қылып  тұрған – жаратылыс жолы. Дарвиннің табиғи эволюциялық сұрыпталу теориясымен тікелей сәйкес келе тұрса да, бірақ оны Шәкәрім Литерие деген философтың атымен байланыстырады;

3-дәлел: тұқымдастықтың жолы. Жоғарыда  айтылғандай, бар нәрсе өздігінен  жаралып жатқан соң, жаратушы деген жоқ. Құрғақтағы хайуандар, адамдар өсімдіктер, құстар, бәрі теңізден туған;

4-дәлел: дене сезімі. Біз әр  нәрсені денедегі сезімімізбен  білеміз. Мұқым барлықтың бәрі  жаралыс жолымен еріксіз болып  жатқанын көріп біліп тұрмыз.

Егер біліп жаратушы ие бар болса, бұл жаратылыс себептерінің түк керегі жоқ болар еді. Неге десең, бір жаратушы білімді құдірет бар болғаннан соң бұл себептердің керегі не? Сондықтан білім жаратушы жоқ дейді. Бұл – Бюнхер сөзі;

5-дәлел: әр түрлілік. Барлық дүниеге  қарасаң тасы, ағашы басқа өсімдіктер, хайуандар, адамдар, су, от сияқты, тіпті, біріне-бірі ұқсамайды. Бұл нені көрсетеді? Бұл нәрсе қалай болса солай кезі келгендіктен себебіне қарай жаралып жатыр. Оны былай болсын деп жаратушы жоқ екені осыдан мәлім дейді.»

Еуропа кәсіби философиясының тарихымен тікелей шұғылданып, оларды тек танып-біліп қана қоймай өз пікірлерін, ойларын ортаға салып айта отырып, өмірге қазақ кәсіби философиясының іргетасын қалап, өзі де нағыз қазақтың алғаш кәсіби философы атанды. Сөйтіп, қазақ философиясының деңгейін әлемдік философияның қатарына қосуға жақындата түсті.

Шәкәрімнің өлеңдерінде, поэмаларында, тарихи философиялық трактаттарында Шығыс  пен Батыс елдерінің талай  ойшылдарының, ғалымдарының, ақын-жазушыларының  еңбектері мен шығармаларының аты ғана аталып қоймауы, сонымен бірге мазмұн-мәні ашылып, кейде бірсыпыра пікір-ой жарыстырылып отырады. Бұл – да Шәкәрім мұрасының айтарлықтай мәнді өзгешеліктерінің бір қыры.

Бұған дәлел «Үш анықта» кездесетін XIX ғасырдың екінші жартысындағы көптеген Еуропа және Шығыс спиритуалистерінің есімдерінің аталуы, аталып кана қоймай, олардың шығармаларынан да үзінділер келтіріп өз пікірлерін де үнемі жарыстырып отырған.

Шәкәрім ақын өзінің өмірдегі мұрат-мақсатын айқыңдап ашып айтып, халкының адында серт беріп былай дейді:

Адамдық борыш ар үшін

Барша адамзат қамы үшін

Серт қылған еңбек етем деп,

Алдағы атар таң үшін.

Ақын осы айтқан сертінен өле-өлгенше танған емес.

Шәкәрім органикалық тіршіліктің  біртіндеп себеп-салдар принципі бойынша дамитындығын, жәндіктің өсімдіктен, адамның жәндіктен таралу идеясын құптап отыр.

Жан беріп жарық жылы нұрдан,

Күн атам жерді буаз қылған,

Әсімдік туған осыдан.

Жетіліп өсіп толғанда дән,

Құт болған дәнде неше мың сан,

Жарылып шықтық біз сонан.

Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі. Осындай құнды жаңалыққа Шәкәрім ғылыми жолмен емес, стихиялы түрде келеді.

«Ойлы адамсың ғой сен де,

Бар ма мақсатсыз тәртібі жоқ  нәрсе әлемде? –

деп сүрап алып:

Ақылды жанның мүлкі әлем

Тәртіппен өсіп таралды

Осыны неге білмеген!» –

деп, өзі жауап беруі материалистік бағытқа жасаған үшінші басты да, батыл қозғалысты көрсетеді. Құран сөзі бойынша, әлемнің пайда болуы құдайдың ықылас, еркіне байланысты кенеттен жасалына салған, соңдықтан кез келген уақытта өзгеруі немесе жойылуы мүмкін. Ал Шәкәрім ше? Біртіндеп туатын қажеттілігіне қарай белгілі тәртіппен себеп-салдар қатынасы бойынша дамып отыратын мақсатты процесс.

Табиғат неше түрлі жан жаратты,

Не үлкен, не кішкентай тән жаратты.

Керексіз, жансыз нәрсе жаратқан жоқ,

Есепсіз қанша мыңмен сан жаратты.

Осыдан келіп Шәкәрім әлемді хаос, кездейсоқтықтар патшалығы деп түсініп, ақыр заманды күтушілерді батыл сынайды. Бұл мақсатта Шәкәрім өзінің жаратылыс тану саласындағы терең білім танымына сүйенеді.

Шәкәрім түсінігінде адамның жануардан  айырмашылығы таза ақылы мен жанында. Адамның жаны ол туылғанда егілген дән түрінде болады да қолайлы жағдай жасалынғанда ғана шайқалып өсіп, көркейе түседі.

Ақыл деген – денеге егулі  дән,

Суғарылса кіреді оған да жан.

Адамның сыртқы дене жаралысы,

Нәпсісі айуанмен анық теңдес.

Бөлектігі жалғыз-ақ таза ақылда

Әлің келсе, жол тап та осыны  емдес!

Ақынның айтпағы не?

Біздіңше, Шәкәрім ұғымында адамның  барлық танымдық психологиялық қабілеті оның жан шарапаты арқасында қалыптасады.

Барлық жан-жануарлардан адам айрықша  қасиеттерімен ерекшеленеді. Өйткені, адамда күш беретін дене мүшелерінің арқасында өмір сүретін жан бар.

Сондай-ақ, Шәкәрім дүниетанымының анықтаушы бағыты оның адамзат қоғамының дамуын жеке адам және қоғам арасындағы қатынас пен байланыстардың қалыптасуын жаратылыстық, табиғи тұрғыдан түсінуге тырысуында деп пайымдаймыз.

Шәкәрім жалқаулық, енжарлық, өте зиянды әдет, сипат деп әшкерелеп, жастар бойында ғылымды меңгеру, халық  ағарту ісі мен туған елдің  прогрестік дамуы жолындағы барлық қиындықтарда жеңу үшін күш-жігер, ерік, еңбек сүйгіштік қасиеттердің мол болуын уағыздайды.

Қазақ кәсіби философиясын одан әрі  дамыту, оны Шәкәрім салған көпір  арқылы жүріп өтіп, ол жасаған баспалдақтар арқылы жоғары көтеріліп, дами бермек. Сол Шәкәрім қалыптастырған төл  кәсіби философия дәстүрі Шәкәрімнен кейін де жалғаса түсіп өз үндестігін тауып отыр. Оның ізбасарлары, яғни Қазақстан философтарының, биік кәсіби ғылыми дәрежедегі жоғарыдан көрініп, ұлттық философиямыздың дәстүрлі ерекшелігін сақтай отырып, әрі қарай дамуына үлкен зерделі ізденістер жасау әрекетінде. Бұл бастама өз қолдауын табады деген ойдамыз. Себебі, төл тілімізде ұлттық философия тұғырын биік көтеру, ғылыми философиялық тілімізді қалыптастыру, адамзат құндылықтар мәдениеті қатарына қосу, оны мақұлдату иісі қазақ жұрты философ ғалымдарының аңсары мен арманы, ар-ұжданы, қасиетті қарызы мен парызы әрі намысы емес пе?!

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Құдайбердіұлы Ш. Алматы, 1988.
2. Құдайбердіұлы Ш. «Үш анық». Алматы, 1991.
3. Шәкәрім. «Жазушы». 1983. Алматы.
4. Бейсенов Қ.Ш. Философия тарихы. А., 1992.
5. Сегизбаев О.А. Казахская философия ХV-ХХ века. Алматы, 1988.
6. Ж.Алтай, А.Қасабек, Қ.М.Мұхамбәтәли. Философия тарихы. «Жеті жарғы». 1999.

 

Тайғарин С

Абай атындағы ҚазҰПУ,

тарих факультетінің 4-курс студенті

 

Адам кімге  немесе неге құл?

 

«Патша болу қиын, құл болу да оңай емес.»

(Конфуций)

 

Кез-келген адам «құл» сөзін естігенде, тарихтағы римдік, египеттік немесе XVIII ғасырдағы американдық негр құлдар кісендеулі кейпінде елестейтін шығар. Әлде XXI ғасырдағы жаһан талабына сай негізделген мәдени құлдар ойға келер. Ал, құлдық сана өрісі ұзаққа кеткелі қашан?

«Көзіме елестейді құлдық дәуір,

Адамды құл деген сөз маған  ауыр.» [1]

Жалпы алғанда, адамзат баласы екі  түрдегі құлдықты таңдай алады. Біріншісі – атаққа, дүниеге, өзімшілдікке және тән ләззатына негізделген нәпсіге құлдық. Екіншісі – рухты үстем қылып, рухани кемелдендіретін, таза ақылға салып, терең ойға негіздейтін, бір Құдайға құлдық. Енді осының ара-жігін ажыратуға тырыссақ. Адам баласын меңзеген рухани кеселдер қайдан бастау алады. Нәпсінің толық мағынасын Ясауи жолының қазіргі ең көрнекті өкілі, маңдай алды ғалымы – Маймақ ишан немересі Исматулла Мақсұм қари өзінің «Құран сырларының әліппесі» кітабында былай ашықтайды: «Нәпсі – бастан-аяқ дененің керекті мұқтаждығын, кем-кетігін толтырушы және адам ұрпағының дене сандығы. Оның мекен-жайға, ішіп-жеуге, ыстық-суық ауадан өзін қорғауға мұқтаж екені анық. Адам ұрпақтарына бұл заттарды халал жолмен тауып, қарыштауы – уәжіп», ал Шәкәрім қажы сыр сөздерінде былай дейді:

Бас көзімен қарасаң, нәпсі – жалған,

Бір сұлу қыз сықылды жұрт таңданған.

Анық ақыл көзімен қарағанда,

Өзін берер қалыңға ол қызды  алған.

Нәпсіге әдеби тілде орыс ғұламасы Л.Н.Толстой «Крейцер сонатасы» шығармасында өте дәлелді пішім келтіреді: «Егер адам баласының арманы игілік, жақсылық, қажет десеңіз, мейлі, махаббат дейік, пайғамбарлық өсиетнамада айтылғандай, адам атаулының махаббатпен бауырласып, найзаны қайта соғып орақ жасау, т.б. болса, сол мақсатқа жетуге кедергі болатын не? Кедергі болатын – нәпсі. Нәпсінің ішіндегі ең залымы, ең күштісі, ең қайсары – жыныстық тән ләззаты, ал егер нәпсілердің ең күшті саналатын соңғысы, яғни, тән ләззаты жойылса, пайғамбарлық болжам орындалады да, адамдар бір ананың баласындай бауырласып, адамзат арманына жетеді». Расында ақылға салып ойласақ, толықтай нәпсіге бас ұру, қазіргі бірқатар батыс елдері, АҚШ және Латын Американың қоғамында орныққан өзімшіл, күнәмшіл индивидуалистік санаға әкелді. Осы елдерде таралған шексіз тән ләззаты, азаматтық неке, еркін махаббат болсын, адамды хайуан екеш хайуан жасамайтын қылықтарға итермелейді.

Европа білімді жұрт осы күнде,

Шыққан жоқ айуандықтан о  да мүлде.

Терең ойлап сөзімнің түбін біл  де,

Іштен жыла, шырағым, сырттан күл  де. [1]

Шәкәрім қажы нәпсіге құлдық адам баласын аздырушы құрал екенін дөп басқан. Абай атамыз жетінші қара сөзінде: «Жас бала анадан алғаш туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады, бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды». Міне, бұлар нәпсінің азығы.

Қазіргі батыс футурологтары, мәселен, Френсис Фукуяма былай дейді: «Жоғарыда айтылған либералды-демократия мен еркін нарық механизмдері – адамзат адамзат болғалы, жасалған ең жетілген, кемеліне келген институттар». «Құлды құл десе, өлгісі келеді, биді құл десе, күлкісі келеді» демекші, нәпсінің қажетіне керектің бәрін беріп отырған батыстық «технократтық қоғам» қанша зайырланса да, әлеуметтік деңгейде әділетті демократияға бет бұрса да, қу құлқынның құлдығы нәпсінің мақсұтынан алдыға жылжып шығар емес. «Демократия», «Еркіндік», « Либералды-Экономика» т.б. интитуттардың барлығы да сөз жүзінде дұрыс. Ал, бірақ ішкі мағынасында, мазмұнында үстемдігін мойындап, соған қызмет қылудағы қатынастарды реттейді. Олардың айтуынша, адам бойында екі түрлі ұмтылыс бар: тән қажеті және жан қажеті, сырттай қарағанда, Абайдан алшақ кеткен жоқ сияқты. Бірақ бұлар жан қажеті ретінде бүкіл ерік-жігерді басқалардан артық болуға, өзгеше болуға, үстем болуға жұмсауды айтады. Адамның хайуаннан негізгі ерекшелігі осы деп есептейді. Ешбір хайуан тән қажеттерін өтеп болған соң, енді абырой іздейін, атақ, мансап іздейін, біреу мені мақтасын, дәрежемді көтерсін деп ұмтылмайды. Дегенмен, олар адамдағы жан қажеті осы деп түсіндіреді. Шындығында, Абайдың түсінігіндегі жан құмары бұл емес! Бұл жерде айтылған мақтан-мансапқа ұмтылу – керісінше адамды адамдықтан айыратын нәпсәни қажеттіліктер. Адамды құлдыққа (нәпсінің құлдығына ) душар ететін ең күшті зор қуат осы. Абай айтатын тән қажеті мен жан қажетін айқын ажыратып алмай тұрып, еркіндік туралы айтудың өзі қиын. Яғни, құлдықтың басы білімсіздік, надандық, ал құлдық сананың өзі осы тән қажеті мен жан қажетін айыра алмаудан шығады. Осыдан арылар жол бар ма? Бар. Ол – жанға қызмет қылу арқылы, Құдайға құлдық. Басқаша айтсақ, Құдайға құл болған ғана құлдықтан құтылады деген ойды меңзейді Шәкәрім Құдайбердіұлы.