Эмоциялық жағдайлар психологиялық шарттардың ерекшеліктері

Қорқу эмоциясы кезіндс адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамиың қасы тартылып, түсі бозарады, қозғалыстары баяулап не мүлде тоқтайды, денесі дірілдеп қалшылдайды, шашы үрпиіп, көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, үні кібіртіктейді, аузы кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, бүкіл денесі қалтырап, салқын тер шыпшып шығады. Тіпті орнынан қозғала, сөйлей алмай, дауысы шықпай қалатын кездері болады. Қорқыныштың жеңіл түрі тынышсыздану, ауыры - үрейі үшу т. б.   Эмоционалды күйлердің көптігі және күрделілікті, танымдық және аффективті мотивтері бірлескен алғашқы сезгіштіктің бөлінінің нәтижесі болып табылады. Бұл бөлінуде эмоцияланады күйлер дүниедегі заттардан тәуелсіз тіршілік етеді деп ойлауға болмайды. Заттың жағдайларда пайдалы болып, олар осы жағдайларда және обьектілерді белгілейді. Заттың өзіне келмесе жеке адамдарға эмоцияланады белгілі «аффиктивті жинақтар» деп аталатын қарапайым құблысқа көз тастау жеткілікті. Сөз басқа туралы, ал нақтырақ айтқанда оның заттың мазмұнның бейнесінде өзгешіліктің болуы және оның эмоциялды реңі туралы және адаміс-әрекетінің күрделі жанамалау жағдайларында обьектілердің аффектенді өзгеру мүмкіндігі туралы. Ал ең маңыздысы адамда эмоцияналды процестердің және күйлердің зіне тән жағымды дамуы бар.

 Адамның эмоцияналдық күйлерінің өзіндік тарихи, дамуы бар.Сонымен қатар олардың функциялары мен жіктелуі өзгереді, сөйтіп олар әр түрлі деңгейлермен салыстыра да қалыптастырады. Бұл кездейсоқ және еріксіз пайда болатын аффектілер, әрі қарай бұл күй эмоцияларға – индеаторлық және жағдайға орай болды, яғни тұрақты затта кристалданған заттық сезімдер. Стендальдің көңіл-күйлер - өзінің тұлғалық функциясы бойынша, өте маңызды субьективті құблыстар.

 Эмоциялдық құблыстардың  әртүрлілігі, олардың өзара байланыстарынан  және нәтижелерінің күрделігі  субьективті түде өте жақсы  алынады. Бірақ психология феноменкологияны  жоғалтқан кезде, оның тек ең  дөрекі күйлерді ғана зерттеуге  қолы жетеді.Дәл осындай периферриялық  идеялар да болды, сондай-ақ  қазіргі психологиялық тұжырымдамаларда  да кездеседі.

2.3. Мотивациялық процесс және еңбек  мотивациясын қалыптастырудың психологиялық қағидалары

 

Мотивациялық процесс 

Егер мотивацияны процесс  ретінде қарастырсақ, оны бірінен  соң бірі жүріп отыратын 6 кезең  арқылы көрсетуге болады. Бұл қарастыру  шартты сипатта болғанымен, мотивация  процесі қалай жүретіні, оны логикасы және құрама бөлшектері қалай жүретіндігі  туралы түсінуге көмектеседі.

Алғашқы кезең – қажеттіліктердің пайда болуы. Қажеттілік адамға бір  нәрсе жетіспеушілігін сезуі  барысында пайда болады. Ол белгілі  бір нақты уақытта пайда болып, адамнан оны жоюға белгілі бір қадамдар жасауын «талап ете» бастайды. Қажеттіліктер әр түрлі болуы мүмкін. Оларды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:

• физиологиялық;
• психологиялық;
• қоғамдық

Екінші кезең – қажеттіліктерді  жоюды іздестіру жолдары. Адамда белгілі бір қажеттіліктер пайда болып, олар адамға проблемалар туғызған жағдайда оны қанағаттандыру, басу, байқамау сияқты жою жолдарын іздестіреді. Бірнәрсе істеу, бір шара қолдану қажеттігі пайда болады. Қажеттілік әрекетке мотив туғызады.

Үшінші кезең – қызметтің  мақсатын (бағытын) анықтау. Мотивтердің бағытталуы және пайда болу күшіне сәйкес қажеттіліктерді жою үшін адам қандай құралдарды қолдана отырып қандай мақсатқа қол жеткізуі керек, не алу керектігін шешеді.  Осы кезеңде адам өзі үшін 4 сұрақты шешеді:

қажеттілікті жою үшін не істеу керекпін;

қалаған нәрсеме қол жеткізу  үшін не істеуім керек;

қалаған нәрсеме қаншалықты дәрежеде қол жеткізуім мүмкін;

менің алатыным қаншалықты қажеттілікті жоюы мүмкін?

Төртінші кезең – қызметті іске асыру. Бұл кезеңде адам өзінің қажеттілігін қанағаттандыруына мүмкіндік  беретін әрекеттерді жасауға бар күшін салады. Қызметті іске асыру процесінде мақсаттар мен қажеттіліктер өзгерістерге ұшырауы мүмкін.

Бесінші кезең – қызметті іске асырғаны үшін сыйлық алу. Белгілі  бір істі атқарған соң адам не қажеттілігін жоюшыны алады, не қалайтын объектісіне айырбастай алатын затты алады. Бұл кезеңде қалаған көрсеткішпен салыстырғанда жасалған әрекет қаншалықты нәтиже бергендігін анықтауға болады. Осының нәтижесінде қызметке бағытталған мотивацияның не күшеюі, не әлсіреуі, не сақталуы болады.

Алтыншы кезең – қажеттіліктерді  жою.

И.П.Подласый мотивтерді жалпы  екі танымдық және әлеуметтік тобына бөліп қарастыруды жөн көреді. Егер оқушы оқу үрдісінде оқылатын пәннің мазмұнына бағытталған болса, онда танымдық мотив туралы айтуға болады. Себебі ол оқушы сол оқу  пәнін меңгергісі келеді. Егер оқушыда  оқу барысында басқа адамға бағытталғандығы  басым болса, онда әлеуметтікмотивтер туралы айтылады. Оның айтуы бойынша  танымдық мотивке мыналар қатысты:

1. Мазмұнымен қызықтыру

2. Үрдіспен қызықтыру

3. Қызығушылық

Әлеуметтік мотивке:

1. Кең көлемді әлеуметтік түрткі себептер.
2. Мәртебелік қызығушылық.
3. Тар әлеуметтік түрткі мотивтер (мұғалімдер мен ата-аналар түрткісі).

Танымдық мотивтер де , әлеуметтік мотивтер де әр түрлі деңгейде болуы  мүмкін .

    И.П.Подласый бойынша  мотивтер әлеуметтік және танымдық  мотивтер деңгейлерге бөлінеді. Әлеуметтік мотивтер бірнеше  топтарға бөлінеді:

● кең әлеуметтік мотивтер (жауапкершілік , оқудың әлеуметтік маңызын  түсіну); бұл жеке тұлғаның оқу арқылы қоғамда өз орнын табуға, өзінің әлеуметтік статусын нығайтуға ұмтылысы;

● тар әлеуметтік (немесе позициялық) мотивтер (болашақта қоршаған орта адамдарының мақұлдауына ие болу, өз еңбегі үшін сыйлық т.б.алу).

● әлеуметтік бірлесу мотивтері (қоршаған орта адамдарымен өзара  әрекетке түсуге бағытталу, сыныпта  өз ролін және позициясын бекіту); Танымдық мотивтерді төмендегіше топтастырады:

● кең танымдық мотивтер эрудицияға бағытталудан көрінеді, оқу  үрдіс және нәтижелерінен қанағат  алу түрінде жүзеге асады. Адамның  танымдық іс-әрекеті оның өмірлік  іс-әрекетінің негізі болады;

● оқу – танымдық мотивтер (нақты оқу пәндерін меңгеру, білімді  алу тәсілдеріне бағытталу);

● өз бетімен білім алу  мотивтері (қосымша білім алуға  бағытталу).

Мотивтер бағыттылығы  және мазмұны бойынша топтарға біріктіріледі: әлеуметтік (әлеуметтік-құндылық), танымдық, кәсіби-құндылық , эстетикалық , коммуникациялық, статустық-позициялық, дәстүрлі-тарихи, утилитарлы-практикалық (меркантильды) /51,182б., 44,12б./.

«Психология бүгін» журналында жарияланған анализ қорытындылары  – «аз ұлтты, қандай да бір фирмасын және ақылай жетіспеушілігі бар әйелдердің өздерін жұмыста әділетсіз бағалайды» - дегенді дәлелдейді. Бұл қорытындылар менеджер үшін өте маңызды.

Зерттеуге қатысқандардың 45% соңғы бес жылда түрлі дискреминациядағы  ұшырағандарын айтты. Төменде дискреминацияның негізгі себептері және олардың  көрініс табу түрлерінде көрсетілген.

 

Дискреминация формалары	Дискреминация себептері.
	Жынысы	Көлемі	Ұлты немесе діні	жас	Физикалық көпшілік
Мен кәсіби талаптарды қанағаттандырсам да, әкімшілік іс-әрекеті мен жұмысқа  қабылдануға алып келді.	18,0	32,7	24,1	16,7	31,0
Менің жалақым дәл сондай жұмыс істейтіндерден аз болды.	48,5	15,5	17,2	26,1	17,2
Менің жұмыстағы міндетін басқалармен  бірдей. Басқа маған олардан төмен  тапсырма берді.	28,5	21,8	27,6	25,1	17,2
Мен өзімнің кәсіби даярлығына лайық  жұмыс ала алмадым.	37,2	34,5	31,0	44,8	37,9
Мені жұмыстан кейін өткізілген жиындарға шақырмады.	12,8	7,3	19,0	7,4	6,9
Мені сол фирмадағы кәсіби деңгейді жоғарылату бағдарламасына қатыстырмады.	16,2	15,5	12,1	9,4	6,9
Жұмысқа қажетті ресми емес және қосымша ақпарақ көздерін бізлуге  тиым салынды.	25,3	29,1	43,1	24,6	34,5

 

Портер – Лаулер моделі.

Лайман Портермен Эдвард Лаулер күту теориясымен әділеттігімен  теориясының элементтерін қамтысақ кемелді іс-жүргізушінің мотивация  теориясын жасап шығарды. Олардың  моделінде бес негізгі айнымалы көрсетілген (кесте 6) жұмсалған күш  жігер, қабылдау, алынған нәтиже, марапат, қанағаттану дәрежесі. Портер –  Лаулер моделіне сәйкес алынған нәтиже жұмысшылардың өздерінің ролдерін түсінуге, қабілеттілігін және мінез-құлық  ерекшеліктеріне, олардың жұмсаған күш жігеріне байланысты. Жұмсаған күш жігер нәтижесі марапатталу  бағаларына байланысты анықталады. Портер-Лаулер теориясында марапаттау мен нәтиже арасында арақатынас орналады, яғни адамдар өздерінің қажеттіліктерін алынған нәтижеге берілген марапат арқылы қанағаттандырады.

Портер-Лаулер моделін жақсы  түсіну үшін оның мотивациясы механизмінің элементтерін жақсылап қарастырайық. Тексте жақшаның ішінде көрсетілген  сандар 6 кестеден алынған.

Портер-Лоулер моделіне сәйкес алынған нәтиже 3 айнымалығы байланысты: жұмсалған күш жігер (3), адамның  қабілетінен мінез-құлық ерекшелігі (4), сондай-ақ жұмысшылардың өздерінің  еңбек процесіндегі ролін түсінуіне  байланысты (5). Жұмыстағы күш 

Жігер деңгейі өз кезегінде  марапаттау бағалығына (1) және адамның  жұмсалған күш-жігерімен мүмкін марапат арасындағы байланысқа сенуіне  байланысты. Қажетті нәтиже деңгейі (6) ішкі марапаттау (7а) және сыртқы марапаттау шараларын қамтиды.

Нәтижелікпен сыртқы марапат  арасындағы үзік сызықты байланыс қандай да бір қызметкерлердің нәтижелі жұмысымен оған берілетін марапат  арасындағы ықтимал байланысты білдіреді. Нәтижемен марапат арасындағы үзік сызықты байланыстар әділеттілік (8) ретінде қабылданып белгілі бір  нәтиже үшін берілетін марапатқа  өзіндік баға беруді көрсетеді. Қанағаттану (9) – бұл ішкі және сыртқы марапаттаулардың әділеттілігін (8) ескере отырғандығы  нәтиже. Қанағаттану марапаттардың  қаншалықты бағалығы екендігінің (1). Бұл  бағалау болшақтағы жағдайларда  адамның қабылдауына әсер етеді.

Портер-Лаулер моделін басвқару тәжірибесінде пайдлану. Портер-Лаулер теориясының маңызды бір қорытындысын келесідей: нәтижелі еңбек қанағаттануға  алып келеді. Бұл жағдай қазіргі  менеджердің түсінігіне кереғар. Олар ескі теориялардың ықпалында болғандықтан, олардың түсінігінше қанағаттану  еңбектің нәтижелігіне алып келеді. Портер мен Лаулер бұған қарсы, яғни олардың  ойының жұмыстың орындалғандығын сезіну қанағаттануға алып келеді және өнімдлікті жоғарылатуға жағдай жасайды.

Зерттеулер Портер – Лаулер моделінің дұрыстығын дәлелдеуде яғни жоғары нәтиже негізі толық қанағаттану  емес, керісінше толық қанағаттану  негізі жоғары нәтиже. Қорыта келсек, Портер-Лаулер моделі мотивацияня түсінуге зор  ықпал етті. Ол мотивацияны себеп-салдарлы байланыстардың қарапайым элементі емес екекндігін көрсетті.  Бұл модель келесідей түсіндіріледі: күш-жігер, қабілеттілік, нәтиже, марапат, қанағаттану  және қабылдауды бір өзара б айланысты жүйе шеңберінде маңыздылығын көрсетті.

 

 

Қорытынды

Адам  баласында   эмоциялар   ерте  пайда  болады.    Дарвин    өзінің  зерттеулерінде  бала  туғаннан  кейін  сегізінші  күнінен-ақ    ашу  эмоциясын  білдіретінін  айтады.  Олардың  эмоциялары  органикалық  қажеттерімен  байланысып  жатады.  Тамақтану,  уақытында  құрғату,  сергіту  кезінде  балада  ұнамды  эмоциялар  байқалады.  Балаға  жағымды    сезім  білдіргенде,  онда  еркелеуге  ұқсас  көріністер  пайда  болады.   Баланың  көзі  жылтырап,  бір  түрлі  жағымды   дыбыстар   шығады.  Ашу  бір  нәрседен  қорқудан   пайда  болады.    Бала  қатты  дыбыстардан,   қараңғылықтан  қорқады.  Оның  тілі  шығып  жүре  бастағаннан  кейін    сезімдері  де  түрленіп,  мағынасы  кеңи     бастайды.   Бірақ  баланың  уайым-қайғысы,  қуанышы,  қамығуы,  ренжуі,  әрине,  үлкен  адамдардағыдай  болмайды.   Оның  эмоциялары ,   күнделікті  ойыны,  оқу  үстінде    пайда  болып  отырады.   Бала    есейген  сайын    эмоциялар   біртіндеп  дами    түседі.    Мәселен,   екі   жарым  жасар  бала  қол-аяғы  байлаулы  адамның  суретін  көргенде,  оған  жаны  ашып  жылаған.  Төрт  жасар  бала  анасы  кітаптан  иттің  кірпіні  ұстап  алайын  деп  тұрған  жерін  оқығанда  қатты  күйзелген.   Төрт-бес  жасар  балаларда  жоғары  сезімдердің  элементтері  кездеседі.   Мәселен,  осы  жастағы  баладан:  «біреудің  нәрсесін  сұраусыз  алуға  бола  ма?»  десең,   «Сұраусыз   алсаң,  ұры  атанып   ұсталасың,  жаза  тартасың» - деп  жауап  береді.

Мотивацияның мазмұндық  теорилары қажеттіліктердің әртүрлі  топтары адамдардың мінез – құлқына  қалай әсер ететіндігін суреттейді. А.Маслоудың қажеттілік теориясы (иерархиясы), МакКлелландтың қажеттілік теориясы, Герцбергтің қос факторы теориясы – осы концепциялар кең таралған теориялар болып табылады. Бұл  концепциялардың принципиалдық  айырмашылығына қарамастан, олардың  негізінде ортақ нәрсе бар, ол адамдардың мотивацисының іс  - әрекетке деген жалпылығын бейнелейді.

Мотивация процесі теориялар  арқылы айқын көрініс табады. Ол теориялар адамдар белгілі бір күш сала отырып неге белгілі бір іс – әрекетке жүгінетінін түсіндіруге тырысады. Мотивацияның процессуалдық (іс – жүргізушілік) теориялары, соның ішінде Күту теориясы, Әділеттілік теориясы, Портер – Лоулер үлгісі (моделі) адамдарды нәтижелі жұмысқа жұмылдыру үшін қалай оларды қызықтыруға, талаптандыруға болатынын анықтауға тырысты.