Мазмұны
Кіріспе
1. Бастауыш
сынып оқушыларының ойлау қабілетін
дамыту ерекшеліктері
1.1. Қабілетті
қалыптастыру жолдары
1.2. Бастауыш
сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері
1.3. Ойлау
формалары
2. Оқушылардың
ойлау қабілетін дамыту жолдары
2.1. Оқыту
барысында балалардың ойлау процесін
дамыту
2.2. Шығармашылық
тапсырмаларды балалардың ой
өрісін дамытуға колдану
2.3. Ойлау
процесінің даму деңгейін анықтау
және дамыту әдістемелері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Адамның
барлық нағыз адамдық қасиеттері
өз өміріне тәлім-тәрбие нәтижесінде
қалыптасады.
Бастауыш
сынып оқушыларының таным процестері
дамуына оқытудың тигізетін әсері
өте үлкен. Дамыта оқыту проблемалары 18 ғасырдан бері зерттелуде.
Швейцар ғалымы И.Г.Песталоцци оқу барысында
балалардың қабылдау және еске сақтау
қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді
бастаған. Бұл идеяны К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский
жалғастырған. Д.Б.Занков дамыта оқытуға
қазіргі технологияларды қолданып, жалпы
ақыл-ойды дамыту жолдарын анықтаған.
Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасы
барлық таным процестерді жедел дамыту
жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар
мазмұны ойлауды дамытуға үлкен үлесін
қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу
үшін әр мұғалім ойлау қабілетінің ерекшеліктерін,
оны дамыту жолдарын толық түсінуі қажет.
Балалардың осы ерекшеліктеріне жан-жақты
түсіну үшін бітіру жұмыс тақырыбын «Бастауыш
сынып оқушыларының қабілетін дамыту
ерекшеліктері» деп анықтадық.
Осы
тақырыпты зерттеу мақсатының бастауыш
сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуға
әсерін тигізетін тәсілдері анықтау деп
белгіледік. Зерттеу міндеттерін келесі
түрде анықтадық:
1. Ойлау
қабілеті туралы ұғымды анықтап
бастауыш сынып оқушылары ойлау
процесінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық
негіздерімен танысу.
2. Бастауыш
сынып оқушылары ойлау процесінің
дамытуға халық педагогикасы
мен психологиясы элементтерін
қолдану ерекшеліктерін зерттеу.
3. Ойлау
процесті дамытуға шығармашылық
тигізетін әсерін көрсету.
Осы
анықталған мақсат пен міндеттерді
орындау үшін қабілеттің анықтамасы
және ерекшеліктеріне сүйене
отырып, ойлау қабілетті дамытуға
әсерін тигізетін жағдайларды
анықтау арқылы, ойлауды дамыту
жолдарын зерттедік. Ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерді талдап және озық тәжірибелі
мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық
материалдарымен танысып, оның біршамасын
бітіру жұмыста қолдандық.
Жиналған
материалдарды логикалық жүйеге
келтіріп бітіру жұмысының құрлысын
анықтадық. Ол кіріспе, екі
тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
Кіріспеде
тақырыптық актуалдылығы дәлелденіп,
міндет-мақсаттары анықталды.
Бірінші
тарауда қазіргі ғалымдар Д.Б.Занков,
М.И.Махмұтов, Б.Тұрғынбаева, В.В.Давыдов,
Б.М.Теплов т.б. қабілет табиғаты,
бастауыш сынып оқушылырының ойлау
ерекшеліктері және оның формалары: ойлау
қабілетін дамытуға әсерін тигізетін
себептер талданған.
Екінші
тарауда оқыту барысында бастауыш
сыныпта ойлау процесін дамытуға
халық ауыз әдебиеті элементтерін,
шығармашылық тапсырмаларды, дидактикалық ойындарды
қолданудың тигізетін әсері талданған.
Қортындыда ойлау қабілетін дамыту ерекшеліктерін
оқу процесінде қолдау туралы нұсқалар
жасаған.
1.
Бастауыш сынып оқушыларының
ойлау қабілетін дамыту ерекшеліктері
1.1. Қабілетті
қалыптастыру жолдары
Адамның
қоршаған орта ерекшеліктеріне
икемделу, білім мен іскерлікті
меңгеру оның қабілетіне байланысты.
Қабілет дегеніміз адамның білімді,
іскерлікті тез және сапалы
меңгеруі. Жаңа туған баланың қоршаған ортаны, өзін-өзі танып
білуге қабілетінің нышандары генотипінде
болады. Осы нышандар қасиетке айналу
үшін бала адамдар арасында өсіп, күнделікті
тіршілік барысында қарым-қатынас жасауға,
қоршаған ортада өзін емін-ерік сезінуге
негіз болады. Барлық адамға тән іс-әрекет
түрлеріне адамның қабілеті өз өмірінде
қалыптасады.
Бастауыш
сыныпта оқыту барысында баланық
білім мен қабілеттілігін қалыптастырады.
Қазіргі мектептегі дамыта оқыту
баланың таным процестерін дамытып,
барлық іс-әрекет түріне қабілеттілігін қалыптастыруға
үлкен ықпал жасайды. Оқу барысында баланың
танымдық қабілетін дамыту жолдарын зерттеген
И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Д.Б.Занков,
М.И.Махмутов, Б.Тұрғынбаева, К.Бозжанова
т.б. ғалымдар осы проблеманы жан-жақты
зерттеген. Б.М.Теплов қабілет табиғаты
және оны қалыптастыру жолдарын анықтаған.
Қабілеттің
дамуына әсерін тигізетін факторлар
өте көп. Олардың әрқайсысының
тигізетін әсері өте мол.
Қабілеттің
ойдағыдай дамуы адамға тиісті
білім жүйесінің, икемділік пен
дағдының болуына байланысты. Мәселен, оқушыда
техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы
үшін техникалық конструкциялардың құрылысын
жақсы білуі, оны тәрбие жүзінде пайдалана
алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп, икемділігі
артып, дағдысы көбейе түссе, онық қабілеті
де ойдағыдай (дамуы үшін) дамып отырады.
Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының
үлгеріміне көңілі онша тола қоймайды.
Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа
бар ынтасымен кірісетін болса, бұдан
да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады.
Бұл жерде мұғалім қолынан істесе, іс келетін,
дағдыға тез машықтанғыш баланың, қажырлы
әрекетке бостын жөнді ұсына алмағандықтан,
қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын
айтып отыр.
Оқу-тәрбие
процесінде қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді
педагогикалық қателерге ұшыратуы да
мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп.
Сурет академиясына оқуға келген Суриковтың
арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де,
сурет салуға қажетті дағды мен білімі
болмаған. Сондықтан да ол академияға
қабылданбаған. Академияның мұғалімдері
Суриковтың сурет өнеріне тиісті білімі
мен дағдысының жоқтығына қарап, оның
зор қабілеттілігін көре алмай, үлкен
қате жіберген. Кейін ол өзінің зор қабілетінің
арақасында сурет өнеріне қажетті білім
мен дағдыны екі-үш ай ішінде меңгереді
де, академияға түсуге право алады.
Бұл
мысалдар академиялардың Суриков
жөніндегі пікірлері қате болғандығын
аңғартады. Бұл мысалы адамның
қабілеттілігін білімі мен икемділігі,
дағдыларды тез меңгеруге жағдай
туғызатынын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін
дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың
қажеттілігіне мұғалімдердің зер салуын
керек етеді.
Кез-келген
адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті
атқаруға бейімділігі болады. Бұл
– адам қабілетінің жалпы түрі,
өмір сүруі мен тіршілік етуге деген икемі
және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз,
еңбексіз ешқандай іс тындыра алмайтын
болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы қабілет
адамның жеке басының әрекетімен байланысты
түрде жүзеге асады. Адамның даралық ерекшеліктерінен
оның арнаулы (түрі) қабілеті де аңғарылады.
Қабілеттің арнаулы түрі белгілі бір істі
үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан,
дағды мен икемділіктен айқын көрінеді.
Адамның
істеген ісі мен әрекетін бағалап
көрмей тұрып, оны сол іске қабілетті
не қабілетсіз деп келіп айтуға болмайды.
Қабілет
негізінен екіге бөлінеді. Адамның
ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке
қасиеттерін көрсететін кез келген
адамнан табылатын қабілет жалпы
қабілет деп аталады. Ақылдың
орамдығы мен сыншылдығы, материалды еске
тез қалдыра алу, зейінділік пен бақылағаштық,
зеректік пен тапқырлық т.б. осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер
жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің
және салаларында ғана көрініп,
оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті
арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының, математика
- ғалымның, ақын-жазушының қабілеттерін
жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір
зерттеушілер қабілеттің үшінші түрі
деп практикалық іске қабілеттілікті
айтып жүр. Бұған ұйымдастырушылық, педагогтық,
конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері
іс-әрекеттің басты сапаларына орайлас
бөлінеді.
Адам
қабілетінің дамуы қоғамның дамуына,
оның әлеуметтік сипатына ғылыми-техникалық прогреске
байланысты болып отырады.
Адамдардың
қабілетінде және адамға тән
айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда
әр түрлі. Біреудің ісі сапалы,
екіншісінікі сапасыз. Дәлірек
айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылқтар олардың істеген істерінің
нәтижесінен, немесе онық сәтті не сәтсіздігінен
байқалады. Қызығушылық адамда объектіні
жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды.
Ал бестімділік – нақты іс-әрекетті орындауға
талпыну. Қызығушылық пен бестімділік
сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып,
бір бағытта тоғысып отыруы өте қиын. Оған
түрлі жағдайлар да себепші болады. Мысалы,
адамның бейнелеу, көркемөнер туындыларын
тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы салалардағы
өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз
болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет
түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы
мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім тауып,
қабыса алады.
Адам
қабілетін аз, көп деп сан жағынан
өлшеудің ғылымға қажеттігі шамалы.
Өйткені алғашқы кезде түрлі
себептеріне көріне алмаған қабілеттің оның есейген
шағында көрінуі де ғажап емес.
Іс-әрекетпен
айналысқанда адамнық жетістікке
жетуі үшін қабілет, қызығушылық,
бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында
мынадай сапалылық көріністер
беруі қажет: ең алдымен, еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық. Осындай
ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі
де айтарлықтай табысқа қол жеткізе бермейді.
Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке
басына сын көзімен қарап, басындағы жетістік,
кемістігін икемі мен күш-қуатын, мінезінің
ұнамды болуы ықтимал. Бұл мысалда да бірінші
адамның іске қабілеттілігі екіншіге
қарағанда әлде қайда жоғары екендігі
көрініп тұр.
Қандай
да болмасын бірер нәрсеге
қабілеті жоқ адам болмайды. Ол
біреуде күшті, біреуде шамалы
болып келуі мүмкін. Тәжірибе
мен парасат адамдардың тең емес екенін дәлелдейді
дегенде теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани
қабілеттіктерінің бірдейлігін түсінеді.
Қабілеттердің
дамып қалыптасуы әр түрлі
деңгейде жүріп отырады. Мәселен,
оның алғашқы деңгейін репродуктивтік десе, екінші,
негізгі деңгейін шығармашылық қабілет
дейді. Бірінші деңгейде адам білім игеруге,
іс-әрекетті қажетті дәрежеде іске асыруда
икемділік көрсетсе, екінші деңгейде жаңа
сапаны туынды жасай алу мүмкіндігін көресетеді.
Қабілет жалпы, арнаулы және тәжірибелік,
ал соңғысы ұйымдастырушылық, мұғалімдік
болып бірнеше түрге бөлінеді. Адам тіршілік
иесі, оған қоса ол жаны бар нәрсе ретінде
табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл
тіршілік иесі онда бұл күштер нышан мен
қабілет түрінде өмір сүрді дейді К.Маркс.
Ғылым осы тұрғыдан қабілеттердің дамуында
нышан туралы айтқанымыз жөн.
Әрбір
адамның іс-әрекеті орындау тәсілі
сол адамдардың психикалық таным
процесінің даму ерекшеліктеріне,
жүйке жүйесі талдағыштарының
жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге
әсерленіп, қабылдау жылдамдығына және
адамның жеке даралық қасиетіне байланысты.
Қабілеттілік – адамдағы жеке дара өзіндік
ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық
сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын былайша
түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының
салалы болуы - көбінесе музыканттарға,
ал бойшаң болып келу – баскетболшы-спортшыларға
тән ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер
қабілетіліктің тек белгілі бір іс-әрекетке
орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері
ғана. Қабілеттілікке аса қажетті қасиет,
мысалы, музыка саласында әуенді есту
мен ырғақты сезу, оларды бір-бірінен айыру
болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының
жылдамдылығын неғұрлым жоғары деңгейге
болса, спорт түрлерімен шұғылдануға өзіндік
әсері мен пайдасы тиуі даусыз.
Қабілеттіліктің
өлшемі – белгілі бір істің
нәтижелі болып орындалуында. Қабілет
адамнық іс-әрекетінің белгілі
бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады.
Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін
адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып
келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін
қабілет деп атайды.
Қабілеттің
дамуы оны қажет ететін қызымет
саласында және әрекетпен үйрену
үстінде көрініп отырады.
Ұнамсыз
сапаларын айқын ажырата аларлық
деңгейде болуы керек. Адам қабілетінің
даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады.
Дарындылық – адамның белгілі бір іске
деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің
қандайда бір саласында өзін ерекше қырынан
көрсетуі. Мұны мынадан айқынырақ түсінуге
болады: қазақ даласында өздерінің ақындық,
әншілік, серілік қасиеттерімен танылған
Ақан сері, Біржан сал, Әсет, Мади тәрізді
басқа да таланттарадан есімдері осы кезге
дейін ел есінде. Қабілеттің жоғары деңгейде
дамуы талант деп аталады. Талант – адамның
нақты бір істі нәтижелі орындаудағы қабілеттінің
біршама жағымды қасиеттерінің өзара
байланысты түрде үндесуі. Талантты адам
өмірде белгілі бір пайдалы әрекетпен
шұғылданады, сол бағытта ірі жетістіктерге
де жетеді.
Адам
қабілетіндегі, дарындылығы мен
таланты одан әрі дамып, данышпандық
қасиетін тудырады. Бұл – адамның
ақыл-асты мен іс-әрекетінің ең
жоғары дәрежеге көтерілуі. Данышпандық
қасиет – адамның жалпы және
арнаулы қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі.
Данышпан адамның іс-әрекет нәтижелері
адамнық әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес
қосып, мәдени-рухани, саяси-экономикалық
т.б. салалардық өркендеуіне әсер етеді,
қоғамның тарихи дамуында өшпес із қалдырады.
Сондай адамдар қатарына Аристотель, Платон,
Әбу Нәсір, әл -Фараби сияқты ғұламалар,
қазақтың Аблай хан, Төле би, Әйтеке би,
Абай тәрізді біртуар перзенттерін жатқызуға
болады.