Өзін-өзі тану сабақтарында жоғары сынып оқушыларын салауатты өмір сүру дағдыларына қалыптастыру

Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) анықтамасы  бойынша, денсаулық дегеніміз- организмде аурудың  не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-есендік. Академик В.П.Казначевтің  жеке бас денсаулығы анықтамасы бұдан да толығырақ: «денсаулық дегеніміз, организмнің ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және психалогилялық  әрекеттері мен тиімді жұмыскерлігінің әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне сәйкес дені сау ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы».

    Денсаулық- физикалық, рухани және әлеуметтік болып  бөлінеді.

    Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.

    Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу  «адам өмірінің мақсаты» болуын болжайды.

    Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің, яғни жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.

    Денсаулық, қалып (норма) деген ұғымдар бір-біріне  ұқсас. Қалып – дені сау адам  баласының бәріне бірдей тұрақты  стандарт мақсат ететін үлгі  болатындай денсаулықтың көрсеткіштері. Денсаулық жағдайын бағалау үшін  жасқа байланысты жеке адамдардың  қалып көрсеткіштері пайдаланылады. Жасқа байланысты қалып көрсеткішін  анықтау үшін белгілі көрсеткіштің  әрбір жастағы адам топтарының  орташа көрсеткіші есептеліп  шығарылады. Әрбір топта табылған  орташа көрсеткішті қалып стандарт  етіп алынады. Бірақта бір топқа  кірген адамдардың  көрсеткіштерінің  бір бірінен  айырмашылығы әжептеуір  болуы мүмкін. Өйткені олардың  жыныстық, кәсіптік, тұрған жерінің, өмір салтының т.б. айырмашылықтары  болады. Орташа көрсеткіштерді анықтағанда, айтылған айырмашылықтарды да  еске алған жөн. Осыған орай «қалып» деген ұғым «денсаулық» деген ұғым тәрізді әр адамның жеке басына ғана тән көрсеткіштері болмақ.

Тұрғындардың денсаулығын сақтау - бұл мемлекеттік маңызды тапсырмалардың  бірі. Ауруды емдегеннен гөрі оның асқынуын ескерткен оңай. Ол жұмысты ерте бастаған жөн. Онтогенездің ерте кезеңдерінде адамда оның дамуына және психикасына жағдай жасауы керек.

2001 жылы 15 мамырда Ресейдің  Денсаулық Сақтау министрлігінде  ұжым балалардың  психологиялық  денсаулығының нашарлау проблемасын  талқылады. 20 жылдар ішінде Ресейдің  әр түрлі аудандарында (Мәскеу, Волгоград, Владимирск облыстары және т.б) балалардың психикалық денсаулық  сақтау мониторингі өтті. Нәтижелер  көрсеткендей 1980 жылдың басында 3 жасқа  дейінгі 100 баланың арасында 9 психикалық  бұзылулар, ал 30-ы тәуекелділік тобын  құрды. 1990 жылдың аяғында осы топтар 16-дан 35 дейін өсті. 35-40% мүгедек балалардың  мүгедектікке шалдығуы жүйке  жүйесінің перинаталды бұзылуының  салдарынан туындайды. Осы жайттан 2002 жылы 12 ақпанда РФ Денсаулық  Сақтау министрлігі №202-У нұсқауы  туындады. Ресейдің Денсаулық Сақтау  министрлігі жанынан Басқарушы  Кеңес Құруы жайлы болды, мекемелерде  медико-психологиялық және емдеу-профилактикалық  көмек көрсету. Басқарушы Кеңестің  мақсаты- осы мекемелерде медико-психологиялық  қызметтің дамуы және олардың  жұмыстарына медициналық психологияға  және психотерапияға жаңа технологияларын  енгізу.

Осының бәрі перинатологияның жаңа ғылыми-практикалық бағытын айрықша етеді(грекше peri-қосымша, айналасында, жанында орналасу дегенді білдіреді; латынша  natus- туылу). Медицинада перинаталды кезең адамның құрсақ ішіндегі 28-аптасынан туылғаннан кейін 7 күнге дейінгі уақыт аралығында жалғасады. Бірақтан да Г.Д.К-райг (G.J.Craig) перинаталогияны медицинаның бөлімі ретінде, денсаулық, ауру және балаларды емдеу әдістерін үйрену, ұрықтану, құрсақ ішіндегі кезең, босану мен босанудан кейінгі алғашқы айларды қарастырады.

Ол бұл медицинадағы  жаңа сала екендігін көрсетеді және баланың туылуы бөлек оқиға емес, уақыттың осінде нүкте болып көрсетіледі, ұрықтанудан басталып барлық перинаталды кезеңді, босану мен босанудан кейінгі алғашқы айларды ұзақ үрдіс ретінде қарастырады.

Перинаталогиядағы  маңызды бөлімі перинаталды психология әрбір психологқа қажет білім.

Перинаталды психология-психология ғылымының бір саласы, адам онтогенезінің ерте кезеңдерінде психологиялық және психологиялық дамуы, ұрықтану мен босанудан кейінгі алғашқы айлардың ана мен баланың баңдылықтарын қарастырады.

Постнаталды кезеңнің ұзақтығы перинатологтардың қызығын тудырып, оларға авторлар әр түрлі сипат берді. Бірақ перинаталды кезеңнің негізгі ерекшеліктерін ана мен баланың симбиотикалық байланысы, айналадағы әлемнен өзін айыра алмау қабілеті, тән мен жанның шекарасының болмауы, психикасының дұрыс болмауы, оның салдарынан өзін-өзі ұғыну көрінісін, 2-жылдың аяғында туындайтындығын жатқызамыз. Психологқа онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде баланың даму заңдылықтарын білу, онтогенездің ерте кезеңдерінде дені сау баланың дамуына кедергі келтіретін факторларды білу маңызды(ұрықтанудан 3 жасқа дейін).

Қазіргі таңда перинаталды психологияда диадикалық ыңғай үлкен маңызға ие. (Rotter J.B.,1996; Mahler M.S.,1975; SternD.N.,1977; LeboviciS.,1983; WinnicottD.W.,1988; Field T.M.,1990; Батуев А.С,1997; Мухамедрахимов Р.Ж., 1999; Филиппова Г.Г.,1999 и др. ). Осы ыңғайға сәйкес ана мен бала бір жүйенің құралы ретінде қарастырылады. Дәл осылай жүйенің төңірегінде оның элементтері бірлесе ана мен бала мәртебесіне ие болады. Осы жүйенің жағымды дамуы-баланың да, оның анасының да денсаулық кепілі. Баланың психикалық дамуы, оның құрылымы бала мен анасының диалогтарының сәтті дамуымен байланысты. (Emde R.N.,1989; Sroufe L.A.,1989). Диалог үрдісінде вербалды емес қарым-қатынас арқылы іске асыру мен экспрессивті-эмоционалды коммуникация құрылады, отбасының тәрбие түрі қалыптасады. Осыған қарамастан ананың денсаулық жағдайы мен баланың денсаулығы бір-бірімен байланысты. Осыған байланысты  жүкті әйелдің, босанған әйелдің, емізетін ананың денсаулығы перинаталды психологияның назар аударатын заттай көрінісі болып табылады.

Адамның ұзақ өмiр сүруінде маңызды рөл өмiр сүру образы  екендігі жалпы мойындалған. Ұзақ та әрі белсенді өмiр сүрген адамдардың көпшiлiгі жақсы тамақтанып, спортпен шұғылданып, кешеуiл жастарына дейін еңбек етті. Жалпы еңбек, тану, қарым-қатынас, салауатты өмір, демалыс адам өмірі өартайған шақтада жақсы ниетке толтырады. Маңызды факторлардың  бiрi физикалық денсаулық - бұл ретте

картайған адамның жаңа ортаға бейімделуін, оның өмір сүру қабілеттілігін анықтайды.

Егде жастың адамдары салауатты өмiр салты туралы XX ғ. басында Лондондық дәрiгер Вебердiң.   ұсынылған гигиеналық өлшемдерде әжептәуiр толық көрсетілген. Бұл ұсыныстар қарапайым әрі келесі ретте көрсетілген:

• Міндетті түрде органдарды  толық сақтап,уақыт өте ауруды анықтап және олармен күресу.
• Азықты тұтынуында бiрқалыпты болу керек және басқа да физикалық рахаттануларда.
• Ауа таза болуы қажет
• Ауа райына қарамастан күнделікті физикалық жаттығулар қажет. Көбіне дем алу гимнастикасы және жаяу серуендеу.
• Ерте жатып, ерте тұрған қажет. Әрі ұйқы не бірә 6-7 сағаттан аспауы қажет.
• Күнделікті ванна қабылдаған жөн. Әрі су салқын немесе жылы болғаны дұрыс, темперетураға байланысты.
• Өз бойында өмірге деген талпыныс, жан тыныштығын және өмірге оптималды көз қараспен қарау.
• Басқа қырынан, өз бойындағы құштарлық пен жүйке мазасыздығын жене білу.

Осы әдісіне сүйене отырып, Вебер 85 жасында өзіне салауатты әрі бақытты өмірді қамтамассыз ете отырып,  өз науқастарын қабылдауды жалғастыра берді.

Салауатты өмiр салтының мәнi туралы өте адал пiкiрлер ежелден айтылғанын белгiлеу керек және ресейлiк қоғамның бiлiм берiлген шеңберлерiнде.Бұл қатынаста ерекше қызығушылықты XIX ғ басында шыққан Парфения Енгалычева оқулығы,  екі дерлік жүз жылдан кеин басып шығарылған, бұл оқулық өз маңыздылығын бүгінгі күнге дейін жоғалтпаған, себебі ұзақс та, бақытты ғұмыр кешудің  аса қарапайым әрі жеңіл ұсыныстары қамтылған.

       Денсаулық  психологиясының проблемалығындағы  маңызды орын, зерттеуде орналасатын  өзiндiк эталон болып табылған (Вкз ) денсаулықтың iшкi суреті  денсаулықтың  күрделi құрылым болатын. Денсаулықтың iшкi суретi (Вкз ) - бұл өрнектелетiн өз денсаулығына адамның ерекше қатынасы оның әбден жетiлдiруiне оның құндылығының ұғынуы және белсене - позитивтi талпынысында.

  В.А.Ананьев өздiгiнен  ұғыну және өздiгiнен таныстыру  сияқты Вкз - дi денсаулықтар шарттардағы өзiн қарайды. Денсаулықтың iшкi суретiнiң зерттеуi үлкен жаттығу мәнiн алады. В.Е.Каганды аурулар суреттi қалай түсіну үшін, әдiл асты сызылған, iшкi денсаулықтың iшкi суретiнiң түсiнулерiнсiз мүмкiн емес. Ерекше мүдде баланың денсаулығының iшкi суретiнiң зерттеуiн ұсынады. Зерттеулердiң бағыты бұны қоспағанда,  үзiндi шетел және отандық авторлардың зерттеулерi өте аз.

 Баланың денсаулығының iшкi суретiнiң күрделi құрылымы мұқият  талап етедi. Оның зерттеуiне теориялық-әдiстемелiк жол. Денсаулықтар iшкi суреттiң зерттеуiнде жүйелiк амал қажеттi буындары тығыз күрделi жүйе сияқты Вкз тиесiлi зерттеу өзара байланыстырған және өзара бiр-бiрiмен тәуелдi. Вкз-ге жүйелiк амалының қағидасы ол ғана емес әр түрлi ерекшелеуге мүмкiндiк бередi. Деңгей және iшкi жүйелер, керiсiнше жататын негiзгi жүйе жасаушы факторлар Вкз құрастыруларды негiзде балада. Вкздiң зерттеуiнiң қағидасы тағы бiр маңыздырақ - жеке жол. Вкз құрылымдар концептуалды рәсiмдеу ретiнде орынды қолдану жеке организмнiң даму қалыптайтын қатынастардың жүйесi туралы ретiнде  ұсыныс 
нақтылы әлеуметтiк-тарихи, экономикалық және тұрмыс жағдайларында қатынастар тәжiрибеге негiзделген саналы болады, әр түрлi тараптармен  адам сөйлау психологиялық байланысы өмiрлер, бұл байланыстар оның әсерлерi, реакциялар, қайғыруларды айқындалады. Адам және оның денсаулығы тiршiлiк жолы адамның  қозғаушы күш ретінде дамытуын қадағалайды. Өте маңызды құрылымда қатынастар өздiгiнен таныстыруда айқындалатын өз адам қатынас болып табылады, өз қызу - құндылық қатынас. Б.Г.Ананьев оларды бiлiм, қорытындылаушы қалыптасуы қалай өзi қарым- қатынас ете алуы, кешiрек адамның қатынастарының жүйесi және қамтамасыз ететiн оның бүтiндiгi.

 Қатынастардың жүйелерiнен  басқа, ерекше мәні баланың Вкзi зерттеуде 
қызметтiң теориясы және әлеуметтiк жағдаяттың позицияларымен адамның зерттеуiн психологтардiң жұмысында көрсетiлген дамытулары. Выготский Л.С.; Б.Д.Эльконин.; Л.И.Божович тағы басқалар. Л.С.Выготский Вкз зерттеулер қағида жас шамасына байланысты болып табылады. Сыртқы және iшкi дамытудың шарттары сияқты баланың жеке дамуын, жас шамасының ерекшелiгi анықтайды. Сапалы өзiндiк ерекшелiк әрбiр жас шамасына байланысты мерзiм баланың дамытуын әлеуметтiк жағдаятты негiзде анықталады және қызметтер бастаушы түр. Бiр бастаушы қызметтен өткел басқасы жас шамасына байланысты мерзiмнiң ауысымын анықтайды. Вкзге көрсетiлген әдiстемелiк жолдар сөз жоқ мәнi болады баланың денсаулықтары iшкi суреттiң психологиялық талдауында.Вкз - адамның сезiмiнiң құрама бөлiгi.

Адам ұғынылған қатынас мiнез-құлықтар, қайғыруларға өз қажеттiктерiне, қабiлеттiлiктерге, әуес болуларға, себептерге және қадала қараусыз өз денсаулығын ойламауы мүмкiн емес. Ұсыныстар нақтылы қайғырулармен өз психофизикалық күйi туралы адам өз денсаулығына оның қатынасының әр түрлi формаларында шағылысады.

Бұл бiр жағдайларда бiрдей қатынас бола алады, басқа - жаратпау, Когнитивтi деңгейi денсаулық жағдайы туралы баланың ұсынысы ойлайды, едәуiр дәрежеде не оның жас шамасы және парасаттың даму  деңгейінен тәуелдi болады. Қызу деңгей қызу қадағалаудың әр түрлi түрлерiмен байланған жеке-жеке - типологиялық және баланың мiнездемелерiмен индивидуально психологиямен анықталатын денсаулыққа сонымен бiрге ерекшелiктермен әр түрлi тiршiлiк ахуалдарға оның қызу қадағалауы. Жүрiс-тұрыс деңгей сақтау бойынша баланың қызметiнiң актуәлизациясымен байланған денсаулықтар. Денсаулыққа қатынас бұл жоғары деңгейлi және талап етедi.

Сонымен, Ибн-Сина гигиеналық ғылымның негізін салушы болып табылады. Еңбектері бүгінгі күндері өзекті және жас буынды салауатты өмір салтына тәрбиелеуде аса құнды. Шығыстың ойшыл-ғалымы Аль-Фараби дене және ойды тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса назар аударды. Өзінің әлеуметтік-экономикалық трактатында, «адам өз денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет», –деп атап көрсетті, себебі адамның денесі-сақтауға қажетті нәрсе, егер ол болмаса, оған қол жеткізу қажет. Мерзімді тамақтанумен денсаулық, тұрақты еңбек пен күш, сенімді іс-әрекетпен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Аль-Фараби ауруды емдеуді ғана емес, адам денсаулығын алдын ала сақтау мен нығайтуды аса атап көрсетті.  
Орта ғасырда өмір сүрген Өтей Бойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Асан Қайғының қазақша жазба мұраларынан жас буынды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттарды кездестіруге болады.  
    Ө. Тілеуқабылұлы дене мен рухани дүние тұрғысында жас буынның сұлулықты түсіне білулеріне ерекше көңіл бөлді. Сонымен ойшылдар «сұлулығымен» қатар «рухани сұлулықты» дамытуды ұсынды.  
Ө. Тілеуқабылұлы адамның сыртқы пішіміне, көрінісіне аса назар аударған, егер адамның сырт киімі таза, тартымды, сұлу келбетті болса онда ол оның көңіл-күйін жақсартып, жүрек жылуын оятады. Ойшыл-данышпан арақ-шараптан, нашақорлықтан алшақ болуға шақырады. Ойшылдың ой-саналауы бойынша бала дені сау болуы үшін жас кезінен бастап оны шынықтыру қажет, дене еңбегімен шұғылдандырып тәрбиелеу қажет.

2. Өзін-өзі тану сабақтары негізінде жоғары сынып оқушыларын салауатты өмір сүруге дағдыландырудың жолдары

Қазіргі таңда ғалымдар арасында салауатты өмір салты жайлы толғанған ғалымдар көп кездеседі, соның айтарлықтай ғалымның бірі Пол Брэгг.Бұл саладағы оның еңбектері әлемге танымал. Оның ойынша өз өмірін қайта құру барысында, егде жастағы адам жастық шағындағы ие болған денсаулықтың деңгейiн асып түсуі әбден мүмкін. Аса маңыздысы Брегг оны жеке ғылыми  жұмыстарында  мысалмен дәлелдеді. 90 жас шамасында ол аса қабілетті, әрі төзімді адам болды. Ол жүгірімен, жүзумен, көптеген ауыр жаттығулар жасаумен, жаяу жүрумен және серфингпен айналысты. П.Брегг аса жұмысқа қабылетті (оның жұмыс уақыты 12 сағат) болды. Мүлдем ауырмаған әрі оптимист, жарқын адам болған. Ол  1976 жылы 95 жасында жазатайым оқиға: доскада сырғанау кезінде Флорида жағалауында қаза тапты. Патологиялық зерттеу кезінде оның жүрегі, қан тамыры, жалпы денсаулығы жақсы жағдайда болғаның анықтады. Бұл қайғылы оқиғаны оның 5 баласы, 12 немересі және әлем бойынша қолдаушылары жоқтады.