М.Жұмабаевтың қазақ педагогкасын дамытудудағы үлесі

Алайда діндарлыққа  салынып, «жанды» әлдебір құдыреттің, құдайдың ісі деп қараудан аулақ. Керісінше, жанның пайда болуын, оның бар-жоқтығын материалистік, ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге тырысады. Осыған байланысты үш түрлі көзқарасқа Мағжан өзінше тоқталып, өз ойларын білдіреді. «Алайда, - деп жазады Мағжан Жұмабаев, - баланың жанын жақсы тәрбие қылу үшін, жанды көзбен көріп, қолмен ұстамай-ақ оның істерін, көріністерін жақсы тексеру жетеді. Психология пәні, міне, осы үшін қажет». Жан тәрбиесін 11-бөлім бойынша талдап жазып, 11-ші бөлімнің өзін тағы да шағын екі бөлімге бөліп, түсініктемелер береді. Соңғы бөлімін «Әсерленуді» «Жалпы сезім яки дене әсерленулері» дейді де оның өзін бес түрге бөліп, жеке-жеке сипаттайды. Сыртқы сезім әсерленулерін сипаттағанда оны алты бөлікке бөледі. Адам анатомиясының заңына сүйене отырып, осы алты сезімді Мағжан қарапайым, түсінікті сипаттайды. Өзінің педагогикасында «Абайға», яғни, топшылау сезіміне де ереше көңіл бөліп қарастырады.

«Педагогика» кітабындағы үлкен бөлімнің бірі «Суреттеу» деп аталады. Оны Мағжан алты түрге бөледі де ассоциацияларға біріктіреді. Суреттеулерді бет алдына бір-бірімен байлай беруге болмайды. Оның белгілі жолдары бар дей келіп, оның екі жолын көрсетіп береді. Олар – жақындық және тұқымдастық ассоциациясы. Жақындық ассоциацияның өзін көршілестік, замандастық ассоциациясы деп, тағы екі түрге бөледі. «Балаға берілетін кітап үлкен харіппен басылуы керек. Әсіресе жағрапия оқығанда балаға көршілестік ассоциациясы көп көмек көрсетеді. Картадан бала бір жерді атаса, соның жанындағы екінші жер алдына елестей қалады» деп жазады. Дидактикада Мағжан Жұмабаев сол кез үшінде, бүгін де құнын жоймаған оқытудың принциптеріне ерекше көңіл бөледі. Белгілі бір тақырыпты түсіндіргенде өткен тақырыппен байланысты салыстырмалы оқытудың берері молдығын дәлелдейді .

«Бір нәрсені балаға ашық ұқтырмақшы болсаң, сол нәрсенің қарама-қарсысын алып кел. Мысалы, балаға жер ортасының ыстықтығын түсіндірмекші  болсаң, солтүстіктің суығымен салыстыр»  деп жазады. Қоршаған ортамен, өмірмен, бүгінгі күнмен, әр түрлі жаңалықтырмен байланыстыра оқыту бүгінгі дидактикадан да талап етіледі. Алайда, жасыратыны жоқ, көптеген мұғалімдер бұл заңдылықты дұрыс орындай бермейді. Осыдан кейін педагогиканың заңдылығы бұзылады. Заңдылық бұзылды дегенше, бар тәртіп, реттілік, білім беру жүйесі бұзылды деу керек. Білім алуда саңлақтар пайда болады. Көбіне мұғалімдердің айтатыны «балалар оқымайды, ауыздарын ашпайды, әбден жалқауланып алды» деген сөздер осының салдарынан келіп шығады.

Мұндай сөздерді айтатын  мұғалім әлсіз, дәрменсіз. Өйткені, мұғалімнің шеберлігі мен кереметтілігінің өзі сол оқымайтын баланы оқытып, тыңдамайтын «тәртіпсіз» баланы тыңдатып, тәрбиелей білуде ғой. Проблемалық  оқыту, оқушылардың логикаларын  дамыту жүйелі түрде ғылыми білім беру, саралап оқыту жолдары жоқтың қасы. Оқушының өзіне еркіндік бере отырып, белгілі бір сұраққа жауапты оның өзіне ойландыра отырып, көзін жектізу, міне, оқытудың бүгіндегі ең үлкен тәсілі осы болуға тиісті.

Пәнді оқытуда жаңалық болмаса, ғылым болмаса сабақ оқушыға қызықсыз болады. Оған оқулықтағы білім аз. Оған қосымша өзі білмейтінін білуге қызығатын білім керек. Әйтпеген күнде бала оқымайды. Және дұрыс істейді.

Мағжанның тағы бір тоқтаған тақырыбы «Ес» туралы. Есті ол төрт түрге бөледі: 1.Көру есі. 2. Есту есі. 3. Қозғалу есі. 4. Естің адам өмірі үшін

қабілеттілігі. Осы төрт түрлі бөлімнің қыр-сырын ашып, сипаттайды. Естің өркендеуі үшін оның қажетті шарттары орындалуы керек дейді:

1. Әсер күшті болу қажет.
2. Сыртқы сезімдерді көбінің қатынауы.
3. Жаңа білімді бұрынғы біліммен байлау. Пысықтау.

Қарап отырсақ бүгінгі  сабақтың талаптарына сәйкес емес пе? Сабақ барысында әрқашан өткен  сабақпен байланыс болмаса, шын мәнінде  сабақ нәтижесіз болады. Осыны  Мағжан дұрыс ескерген [8].

Мағжанның ендігі бір ерекше сипаттаған бөлімі қиял туралы. Қиялдың жасөспірім үшін, жалпы адамзаттың ақыл-ойының, өмірдің алға басуы үшін маңызы зор екені белгілі. Мағжан қиялдың пайда болу жолдарына, оның бала өміріне қажеттілігіне, бала фантазиясын тәрбиелеу, оқушы өміріндегі ертегілердің, ойының, ойыншықтардың рөлін үлкен ілтипатпен жазады. «Баланың қиялын, фантазиясын тәрбие қылу жолдары» деген бөлімінде ұлттық тәрбиеге, ұдттық педагогикаға аса құрметпен қарайды да қазақ баласының қиялына қанат бітіретін ұлттық тәрбие екенін пайымдайды, әлі де болса балаға ұлттық тұрғыдан оның қиялының дамуына төмен жағдай жасап отырғандағын айтады.

«Қазақ қиялы тәрбие көрген жоқ, әлі таза, әлі бала, әлі  жылдар, күндер өткен соң қазақ  қиялы тәрбие алып, тереңдеп, адамзат  дүниесінің көгінде бір жарық жұлдыз болар деп иманымыз кәміл», - дейді М.Жұмабаев. Қарап отырсақ Мағжан арманы күні бүгінге дейін толық орындала қойған жоқ десек артық емес. Біздің оқушыларымыздың ой-қиялы төмен, біз басқаның ойымен ойландық, соның тілімен сөйледік. Ендігі мақсат, баланың ойын дамыта отырып қиялына қанат бітіру. Сонда ғана педагог Мағжанның арманы орындалмақшы.

«Орыс учительдерінің бір  сөз бар – қазақ баласы әдебиет, тарих сықылды ғылымдарға зерек  болмайды. Бәлкім, математика пәніне зерек  болады» - дегенмен бұл пікірді қате ме деп ойлаймыз. «Менің ойымша, - дейді М.Жұмабаев, - қазақ баласы математикаға ғана емес, әдебиет, тарих,

жаратылыс, жағрапия сықылды  ғылымдарға зерек болуға тиісті, дәлелім  қазақ баласының жаратылысы осыны  тілейді. Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы – қазақ баласы да қиял-құмар болуға тиісті. Яғни ол әдебиет, тарих сықылды қиялды көп керек қылатын ғылымдарға ұмтылуға тиісті», - дейді М.Жұмабаев.

Ертегі туралы жазғанында да педагог-ғалым, баланың өмірі  үшін ертегінің маңызы зор екендігін айтады. «Бала ертегіні жан тәнімен тыңдайды. Ертегіге шын көңілмен нанады. Бала құрғақ ақылды ұқпайды, жандандарып, суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, балаға өтірік айтпа деген құрғақ сөзің желге айтқанмен бірдей.

Егер, сен балаға өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде өтірікшінің өтірігі үшін қор болғанын, зиян көргенін суреттеп алып келсең, міне бала өтірік айтпау керек екендігін сонда ұғады», - дейді .

Баланың жақсы оқуы үшін оның ойлау қабілетінің де жетік  болғаны қажет. Ойдың пайда болуын зерттей келе, Мағжан ой шығару үш түрлі жолмен болады: дедукция, индукция, аналогия деп бөледі. Міне, осы үш түрлі жолды әрі қарай дамыта отырып, баланың саналы азамат болуы үшін осы ұғымдардың қажеттілігін дәлелдейді. Мағжан тіл туралы ерекше тоқтап, үлкен сезіммен жазған, «Тілсіз ұлт, тілінен айыралған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрылмақ. Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті… қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тынық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына иманымыз берік» деп жазды [8].

Мағжан Жұмабаев бала тіліне аса ұқыптылықпен қарауға  шақырады. «Кейбір адамдардың баланы өз тілінше сөйлеп, балаға тез ұқтырам деп, яки баланы еркелетіп, әдейі тілдерін бұзып балаша шолжаңдап, сақау болып сөйлейтіндері бар. Бұл – зор қате. Баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын – мектеп» деп жазады аталмыш еңбегінде.

Мағжан Жұмабаевтың  адам жанын терең сезінетін психолог-ұстаз  екендігінің бір дәлелі оның осы  «Педагогика» еңбегіндегі «Ішкі сезім яки көңіл көріністері» туралы жазғандары. Бала жанын терең түсінетін педагог Мағжан баланың көңілкүйіне егжей-тегжейлі тоқтай келіп, оның сезімдерінің дұрыс дамуы үшін үлкен тәрбиенің керек екендігін айтады. Ата-ана қатал болса, бала да қатал, ата-ана жұмсақ болса, бала да жұмсақ. Баланың маңындағы адамдар да дұрыс мінезді болу керек….

«Баланы қорқыту, оны  жазалау дұрыс емес. Бір нәрсені бала жазадан қорыққаннан ғана істейді, бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді», - деген Мағжан ойларынан ғалам пікірінің алдыңғы қатарлы елдердің бала тәрбиесіндегі озық ойларымен сабақтас екендігін көреміз. Жасыратыны жоқ, күні бүгінге дейін біздің ата-аналар, мұғалімдер балаға зекіп ұрсудан, оның ар-намысына тиіп ауыр сөз айтудан арылған жоқ. Оқу-тәрбие ісін ізгілендіру, демократияландыру біздің мектептерімізге әлі жете қойған жоқ. Бұл мәселені Мағжан атамыз өз заманында көтергенімен, күні бүгінге дейін орындалмай жатыр. «Бала нашар істі өзі істемеуіне, нашар мінезден өзі қашуына тырыссын. Ешкім айтпай, қорқытпай, баланың өзі жамандықтан, нашар мінезден жиренетін болсын. Балаға махаббат, жылылық сезім, жұмсақ іс арқылы ғана болуға мүмкін», - дейді педагог .

Сонымен қатар Мағжан Жұмабаев әдіскер. Мысалы, «Ішкі сезімдердің  біреуі – іш пысу яки зерігу»  деген бөлімде былай дейді: «Мұғалім бір сөзді ұзыннан ұзақ соза берсе, шәкірттің іші пысады, мұғалім  үсті-үстіне төтеп, түрлі білімді, түрлі сөзді айта берсе, бала мезі болып, іші пысады. Мұғалімнің шеберлігі өзі білген білімнің бәрін балаға тез білдіруде емес, еппен басқыштап білдіруде. Сабақ оқытуда мұғалім өзі жинақы, жігерлі, қызықты болуға тиісті. Сонда ғана ол баланың абайын (назарын) өзіне қарата алады. Сабақ үстінде балалардың ойнауы, тыныш отырмауы бір-бірімен сөйлесулері мұғалімнің жинақы, жігерлі бола білмегендігінен» - деген пікірі оның үлкен әдіскерлігінің дәлелі болса керек. Дәл бізге, біздің «бала оқымайды» – деп кінәлауға дайын мұғалімдерімізге арналған. Мағжаннан үйрену әлі кеш емес.

«Сұлулық сезімдері» деген бөлімде педагог адам тек  қана сырт сұлулығымен ғана емес, ішкі сұлулығымен ұнамды, сүйкімді болу керек дейді. Осы орайда ән-музыка, сурет, поэзияның орны ерекше екендігін айтады. «Тәрбиешінің міндеті – бала искусствоның қандай түріне ынта бар екенін тауып, сол сезімдерін өркендету», - дейді де оған жетудің жолдарын көрсетіп береді. Мағжан егерде, сұлулықты өзі сүймесе, оның жүрегі сұлу болмаса, сұлулықты жан-тәнімен түсінбесе, педагогика саласындағы сұлулық туралы сыр шертпес еді.

Педагог-ғалым бала тәрбиесіндегі, әсіресе қыз баланы тәрбиелеуде  әйелдің, ананың рөлінің зор екендігін  айтады. Өйткені бала анаға жақын  тұрады. Шешесі үйде баланың көзінше  не істесе, қалай қимылдап, қалай сөз сөйлесе ертең ұшқанда баласы әсіресе қыз бала соны істейді. Көбіне-көп қыз бала тәрбиесі анасына байланысты. Сол себептен ананың - әйелдің балаларының көзінше өте әдепті, мәдениетті болуын меңзейді .

«Баланың маңайындағы  адамдарының жүріс-тұрыстары да әдепті, сұлу болуға тиісті. Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де, қозғалысы да сұлу болады. Бала түрлі музыка құралдарының үндерін

тындасын, сурет салып  үйренсін. Ән салып, музыка құралдарында ойнап үйренсін. Топас адам –  тірі өлік», - дейді Мағжан. М.Жұмабаевтың педагогисының құндылығы, өміршеңдігінің бір көрінісі, міне, осы. Сондықтан да негізгі пәндердің бірі болып мектептерде ұлттық, әлем мәдениеттері жүру керек. Этика, эстетика пәндері біздің мектептерде ерекше оқытылуы керек.

Ол өзінің мәдениет, сұлулық, ізгілік туралы ойларын «Құлық сезімдері» деген бөлімде одан әрі дамыта түседі. Ол қазақ халқына басқа  халықтың жақсысын үйрен, сөйтіп көтеріл  дейді. «Басқа халықты, жалпы адамзатты  сүйе деген өсиет айтады. «Адам  шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан бола білсін», - дейді. Бұл сөзді. Мағжан өзі үшін айтқан сияқты.

«Педагогика» кітабының  соңғы бөлімі «Баланың жалпы жаратылысына»  арналған. Бұл бөлім бүкіл кітаптың қорытынды бөлімі іспеттес. Бала тәрбиесінің оңай еместігін, оған екінің бірі бара бермейтіндігін, екінің бірі нағыз ұстаз, нағыз тәрбиеші бола алмайтындығын жазады. «Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару, баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білу керек», - дейді азамат, ақын, педагог Мағжан Жұмабаев.

Бұл оқулық соңғы жылдарда 4 рет басылды. Мұндай халықтың сұранысына ие болған шығармалар, әсіресе, ғылыми еңбектер аз. Оқулық өте жеңіл және қызғылықты оқылады, дәлелдері анық, аяғыңды басқан сайын ой салады.

Педагог, зерттеуші Алма Қыраубаева: «Болашақ мұғалімдерді қазақ баласының жан дүниесі мүлде ескерілмеген орысша оқулықтардың аудармасымен оқытпай, Мағжан «Педагогикасындағы» ойлармен нәрлендіретін кез келді. Мағжан педагогикасы – аса сезімтал, саясаттан тыс, бала жүрегін жаралайтын адамгершілікті педагогика», - деп жазыпты.

Халық тәрбиесінің мәселелерімен  өмір бойы айналысып келе жатқан Мұзафар  Әлімбаев бір еңбегінде: «Оқулық  – тұтас ұлттың игілігі, бүкіл  халықтың кітабы. Халық кітабы халықтың өзіндей парасатты, өңегелі, қадірлі  болуы тиіс», - деп жазып еді. Мағжан педагогикасы осы талапқа толығымен жауап береді .

ҚОРЫТЫНДЫ

Өз заманның ең білімдар адамдарының бірі Мағжан елінің мүшкіл халіне ерте көңіл бөлді. Оны ол өз поэзиясына, ұстаздық сөздеріне арқауы етті. Ол қазақ халқын өнер-білімге тек өзінің педагогикалық еңбектерімен ғана шақырған жоқ. Ең алдымен өзінің өлеңдерінде халықты сауаттылыққа, оқу оқып, білім алуға үндеді.

Қазіргі кезеңнің өзінде психология ғылымы жаңа дамып, елімізде енді-енді жетіліп келе жатыр десек, ал Мағжанның қазақ арасында психология мәселелерін алғашқылардың бірі болып қарастыруы оның білімдарлығын байқатады. Исі қазақ М.Жұмабаевты ақын есебінде жақсы білсе, енді психология ғылымына да үлес қосқан ақын ретінде де жаңа бір қырынан тануда.

Акын шығармашылығының үлкен бір арнасы — халыққа білім беру, педагогика саласы. Мағжанның «Педагогика» оқулығын оқи отырып мына қортындыға келеміз: ғалым ұлттық болмысымыз бен сана-сезімізге жақын этнопедагогика, психология принциптерін негізге ал отырып жазған. Аталған еңбекті сараптай келе айтатыным өткенғасырдың басында 20-шы жылдарда педагогикалық-психологиялық трактатта айтылған ойлар бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізді дамытуда, әсіресе ұлттық байлығымызды пайдаланып, оны қажетімізге жаратуға таптырылмас мұра.