Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақ халық ауыз әдебиеті

Жоғарғы деңгей. Халық ауыз әдебиеті негізінде өз бойында сөйлеуін дамыта отырып, барлық өмір жағдайындағы проблемаларды ұтымды жолмен шеше білетін, шығармашылық деңгейде көріне білетін, білімі, ақыл-ой деңгейі жоғары. Халық ауыз әдебиеті арқылы сөйлеуін дамытуда барлық білімдер жүйесін меңгерген және ауыз әдебиеті жанрларын ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, өнеге-өсиеттермен ұштастыра отырып рухани қалыпты болуына белсенділік танытады.

Тәуелсіз еліміздің ертеңiн мәнді ету мақсатында балалардың сөйлеуін дамытудың маңызы зор. Өйткенi, баланың сөздік қоры мен сөйлеу мәдениеті оған өмір тәжiрибесiнде кез-келген әлеуметтiк жағайларда дұрыс бағыт тауып, шығармашылық тапқырлыққа ұмтылуға жетелейдi. Демек, бұл мәселелер өз шешімін табуда балалардың сөйлеуін дамытуда халық ауыз әдебиетінің маңызы зор және қосар үлесі мол.

Бірінші бөлімде фольклорист-ғалымдардың  ауыз әдебиеті жөніндегі еңбектеріне шолу жасалды. Ауыз әдебиетін арнайы жинау, жарыққа шығаруға еңбек сіңірген В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев, С.Көбеев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев т.б. ғалымдардың еңбектері фольклор тарихын танып-білуге жол ашты. Ауыз әдебиетінің өзіне тән ерекшеліктері көрсетілген. Қазақ балалар фольклорына сипаттама берілген бұл еңбектер зерттеу жұмысымызда халық ауыз әдебиеті шығармаларын оқытудың ғылыми-теориялық мәселелерін айқындауға мүмкіндік берді.

Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов және т.б. өз еңбектерінде халықтық мұраның мән-мағынасын зерделеп, жас ұрпаққа үйретері мен үлгі етері мол асыл қазынаны шығармашылықтарына арқау еткені сөз болды.

А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, М.Дулатовтың, Ә.Қоңыратбаевтың, Х.Досмұхамедовтың, М.Ғабдуллиннің, Ш.Ахметовтің және т.б. ғалымдардың еңбектерін қарастыру нәтижесінде халық ауыз әдебиетінің жанрлық, мазмұндық, тәрбиелік тұрғыдан жан-жақты зерделенгендігін анықтай отырып, олардың ғылыми-педагогикалық, психологиялық тұрғыдағы тұжырымдары жұмысымыздың арнаулы міндетін орындауда басшылыққа алдынды. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің педагогикалық-психологиялық негіздерін халық ауыз әдебиеті ең алдымен, баланың танымдық әрекеттерін, яғни қиялдауын, ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытумен сабақтастықта қарастырылды. Халықтық шығармалардың терең ойы мен көркем тілі баланы айнала қоршаған ортамен, адамдармен қарым-қатынас жасай алуына, өмірге өзін бейімдей білуіне, мінез-құлқын, өзіндік танымын орнықтыруға тигізетін әсері туралы айтылған ой түйіндеулер халықтық шығармаларды оқытудың ұстанымдары мен критерийлерін белгілеуде маңызды қағида ретінде алынды.

Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері халықтық тәлім-тәрбиенің  бастау бұлағы, жасөспірімдерге туған  елін, жерін, тілін, салт-дәстүрін танып-біліп, қастерлей алатын азамат болып өсуіне негіз боларлық ұлттық құндылық екендігі отандық және шетелдік ғалымдардың, педагогтар мен әдіскерлердің еңбектеріне сүйене отырып, ғылыми тұрғыда дәйектелді.

Мектеп жасына дейінгі  балалардың ауыз әдебиеті үлгілерін оқытудың нәтижелілігі оқыту әдістерін тиімді қолданумен қатар, дидактикалық ұстанымдардың да дұрыс сақталуынан көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту процесін бақылау барысында, әсіресе, жүйелілік ұстанымына басым назар аударудың қажеттігі байқалды.

Балаларға берілетін теориялық білім, білік, дағдылардың нәтижелілігі – белгілі бір тәртіпке бағынады. Мысалы, әрбір тақырыптың өзіндік ішкі жүйесі болмайынша ол жөнінде тиянақты білім бере алмайтынымыз хақ. Оқу материалдарының өзара сабақтастығы, өтілетін материал мен жаңа оқу материалының бір-бірімен байланыстылығы ұстанымы сақталғанда ғана оқушылар білім мазмұнын саналы әрі толық меңгере алады. Сондай-ақ, жүйелілік ұстанымы баланың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру талабының орындалуында да маңызды рөл атқарады.

Зерттеу міндетімізге орай, осы уақытқа дейінгі дәстүрлі оқу жүйесіндегі нормативтік құжаттар мен оқу-әдістемелік кешендерге жасалған талдау нәтижесінде халық ауыз әдебиетінің бастауыш білім мазмұнында алатын орны анықталды. Мектеп жасындағы дейінгі оқу бағдарламаларында, оқулықтарда халық ауыз әдебиетінің үлес салмағы, оқытудағы негізгі бағыттар, ұстанымдар сарапталды.

Халықтық шығармалар – елдің тарихы, мәдениеті, өнері, экономикасы тұрғысынан хабардар ететін бірден-бір мәдени мұра, сондықтан  олардың Мектеп жасына дейінгі балалардың ғылыми-педагогикалық тұрғыда дұрыс негізделуі бүгінгі қоғамдық әлеуметтік сұраным талаптарына сәйкес жетілдіру қажеттігі жөнінде нақты тұжырымдар жасалды.

2    Мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың жолдары

2.1   Мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың тиімді әдіс-тәсілдері

Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің мектеп жасына дейінгі сатыдан бастап жүйелі түрде оқытылуының маңызы үлкен екені белгілі. Өйткені ауыз әдебиеті үлгілері шәкірттердің сөз өнеріне деген қызығушылығын оятуда, адамгершілік, имандылық т.б. қасиеттерін қалыптастыруда ерекше рөлге ие. Сол себепті де ауыз әдебиеті үлгілерінің мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтаудың мәні зор болмақ.

Сондықтан да балабақшаларда білім мазмұнына талдау жасау барысында негізделген тұжырымдарға сүйене отырып, балабақшада оқытылатын қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық тұрғыдан сарапталынып, олар жанрлық және ішкі жанрлық түрлерге төмендегіше жіктелінді.

1 кесте - Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің жанрлық және іштей мазмұндық жағынан жіктелінуі

Педагогика ғылымында дидакт-ғалымдардың оқыту әдістеріне қатысты ұстанымдары ескерілді. Атап айтқанда, Н.В.Савиннің сөз әдісі, көрнекілік әдісі, И.Т.Огородниковтің кітаппен жұмыс, әңгіме деп атаған әдістері, сондай-ақ белгілі дидакт-ғалымдар И.Я.Лернер, М.Н.Скаткиндердің түсіндірмелі-иллюстративтік, проблемалық, ізденушілік немесе эвристикалық әдістері негізге алынды.

Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың ой-өрісін, тілін  дамытудағы маңызы мен тәрбиелік  мәні халықтық ой саралау, сөз саптау ерекшелігіне талпындырып, ізгілік қасиеттерін бойына сіңірудің қайнар көзі екендігінен танылады.

Қазіргі білім берудегі гуманитарландыру, демократияландыру  және ізгілендіру процестері білім  мазмұнындағы жалпымәдени компоненттердің  басымдылықпен дамуына бағытталынуына негіз қалайды. Ендеше, халықтық шығармалардың мәдени мүра ретіндегі білім мазмұнында да, тәрбие жүйесінде де алатын орны ерекше.

Фольклортанушылардың  зерттеулеріне сүйене отырып, халық  ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері  ретінде біріншіден, белгілі авторының  болмауы, екіншіден, халықтық шығармалардың көпнұсқалығы, үшіншіден, дағдылы сөз, сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақталған ұйқастардың жиі кездесетіндігі көрсетілді.

Халықтық шығармаларды іздеп, жинап, зерттеу, бастыру ісімен шұғылданған ғалымдар В.Радлов, Г.Потанин, Ә.Диваев, Ш.Уәлиханов, М.Көпеев т.б. еңбектерінің, қазақ халық ауыз әдебиетін мәдени мұра ретінде игеру және оның тарихын зерттеу мәселесіне қатысты М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Б.Адамбаев сынды әдебиетші-фольклористердің, ғалымдар Ш.Ахметов, Ә.Табылдиев, К.Матыжановтардың қазақ балалар фольклорына теориялық тұрғыдан қарастырудағы тұжырымдары зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздері ретінде алынды.

Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Қ.Жарықбаев  т.б. еңбектері бойынша халық ауыз әдебиетінің оқушылардың сөйлеуін дамытудың педагогикалық-психологиялық мәні айқындалды.

Ауыз әдебиеті үлгілерінің  педагогикалық мүмкіндіктері анықталды. Ойын өлеңдері баланың тілін ширатып, байқампаздыққа, тапқырлыққа, ептілікке, белсенділікке, зеректікке тәрбиелейді; санамақтар баланың сөздік қорын молайтып, сөйлеуге, санауға, сан атауларын, ретін білдіруге үйретеді. Жаңылтпаштар айтылуы қиын жеке дыбыстар мен сөздерді дұрыс айтуға, сөз мағынасын ажырата алуға, мүдірмей, шапшаң сөйлеуге үйретеді, тіл мүкістігін түзетуге, сөйлеу мәнеріне жаттықтыруға септігін тигізеді; жұмбақтар баланың ойлау қабілетін шыңдайды, танымын кеңейтеді; мақал-мәтелдер дүниетанымын арттырады, өмірлік тәжірибеге үйретеді, ойын жинақтауға, ұтқыр, шешен сөйлеуге тәрбиелейді. Ертегілер балалардың танымын, сөздік қорын молайтып, қиялға шомдырады, жақсылық пен жамандықты айыра білуге, адамгершілікке, ізгілікке, әсемдікке тәрбиелейді.

Демек, халық ауыз әдебиеті – балаларды тәрбиелеудің кешенді  құралы.

Фольклорлық шығармалар балаларды дүние әлеміне еркін бойлай алуына, туған елдің дүниетанымын бойына сіңіруіне, туған жердің әсем табиғатынан ләззат алуына, халық түсінігіндегі әсемдікті сезіне білуіне, әдептілік, ар-ұят тұрғысынан сабақ алуына, халықтық салт-дәстүр, әдеп-ғұрыптарды үйренуіне игі әсерін тигізіп, адамгершілік-ізгілік, көркем-эстетикалық тәлім-тәрбие береді.

Халықтың рухани байлығын, асыл мұрасын дәріптеп бойына сіңіру арқылы баланы дара тұлға ретінде  дамытуға мүмкіндіктер ашылады. Сан  ғасырлар бойы халық педагогикасының  шыңдалған, өмір тәжірибесінде сұрыпталып, бекіген қағидалары бала тәрбиелеу ісіне қалтқысыз қызмет етіп келеді, ұжымдық, яғни халықтық адамгершілік даналық, эстетикалық сезімталдық мұраттардан туған халықтық шығармалардың басты нысанасы – халықтың өзінің ой-арманындағы нағыз адам бейнесін сомдап, осы үлгіде ұрпағын, болашағын тәрбиелеуді мақсат тұтқандығында. Мұндай идеал жалпыадамзаттық аясының ізгіліктік танымына үйлесімді кірігуімен құнды болмақ.

         Балабақщада қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту жас ұрпақтың бойында жеке тұлғаның ізгілік қасиеттері негіздерін қалыптастыруда маңызы зор.

Балабақшада қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері негізінде оқушылардың сөйлеуін дамыту жүйесі кешенді қарастырылды.

Балабақшадағы білім мазмұнындағы қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері жанрлық тұрғыдан іріктелінді.

Балалардың оқыту әдістері таңдалынып алынды. Оның ішінде эвристикалық, шығармашылықпен оқу әдістеріне басымдылық берілді. Халық ауыз әдебиеті үлгілерін аталған әдістермен оқытудың тиімділігі айтылды.

Сондай-ақ, ауыз әдебиеті үлгілерін модельдеп оқыту әдістемесі ұсынылды.

Халық ауыз әдебиеті жанрларының  өзіндік ерекшеліктерін айқындай келе, оларды оқытудың жолдары көрсетілді, әдістемелік нұсқаулар берілді. Ауыз әдебиеті жанрларының мағыналық, танымдық, тілдік, тәрбиелік ерекшеліктері ашылып көрсетілді. Халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқытудың баланы дара тұлға ретінде дамытудағы тиімділігі мен нәтижелілігі нақтыланды.

Балалардың ой-өрісін, тілін дамыту – оның  тұлғалық сапаларын қалыптастырудағы күрделі іс. Халық ауыз әдебиетінің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық, тілдік сипаттарын осы талаптарды шешуде пайдалану маңызды.

Балалардың жүйеленген білім мазмұны өз құрылымында халық ауыз әдебиеті үлгілерімен байытылуы пәннің негізгі мақсатын орындауға септігін тигізеді.

Сондықтан да ауыз әдебиеті үлгілерінің бүгінгі білім мазмұнында алатын орнын сараптай келе, оны жетілдіру, ұлғайту жолдарын қарастырып жүзеге асыру маңызды болып саналады. Ол үшін білім мазмұнындағы ауыз әдебиеті үлгілерін сұрыптай отырып, оның мақсатын, күтілетін нәтижелерін айқындау, тиімді әдіс-тәсілдерін таңдап, оқу әрекетін қамтамасыз ететін материалдар, жабдықтар дайындау, оқытудың түрлерін анықтау жұмыстары жүргізілгені ұтымды.

Балабақшада оқыту сапасын арттырудың басты шарты оқу бағдарламалары мен оқулықтарды жетілдіру болса, ол өзінен-өзі оқу үрдісін жетілдіруді қажет ететіні сөзсіз. Оның маңызды компонентінің бірі – оқыту әдістері болмақ. Оқыту әдісі тәрбиешінің алға қойған мақсаты мен іс-әрекетінен көрінеді. Тәрбиешінің іс-әрекеттері арқылы білім мазмұнын игертуі мен қойған мақсаттарына жетуі қандай оқыту әдісін таңдап алуына байланысты болады. Оқытудың кез-келген әдісі тәрбиешінің бала іс-әрекетін ұйымдастырудағы мақсатты бағытталған іс-әрекетінің жүйесін көрсетеді. Әрбір оқу пәнінің білім мазмұны мен білімдік, дамытушылық, тәрбиелік мақсаттарына, баланың танымдық және оқу іс-әрекеттерінің ерекшелігіне сәйкес оқыту әдістерінің де өзіндік ерекшеліктері бар.