Мұғалім мен оқушы арасындағы жағымды қарым-қатынас жасау жолдары

а) мектептегі және сыныптағы  қоғамдық жұмыстардың жүргізілуіне жеткілікті көңіл аудармайды, олармен  қоян-қолтық араласып кетпейді;

ә) балалардың әлі жетерлік қоғамдық жұмыстарды өзі істеп,оқушыларға сенімсіздік білдіреді;

б) оқушылардан тек өзінің ғана айтқанын орындауды талап етеді;

в) сынып ұжымына берген уәдесін дер кезінде орындамайды;

г) балалардың көкейтесті мәселелеріне мән бермейді, олардың жеке басының  істеріне араласпайды, өйткені мұндай істер оқушылардың өз жұмыстары  деп санайды;

ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы жолдастық, достық қарым-қатынастың дұрыс  қалыптасу мерзімі ерте деген  пікірде болады;

д) қоғамдық жұмыстарды орындаудың жолын жете түсіне бермейді.

Төртінші топқа жатын  кемшіліктер:

а)ашуланшақ, күйгелек;

ә)тұйық, оқушылармен қарым-қатынасы салқын;

б)жүріс-тұрысының бәрі асығыс, үнемі өз жұмыстарымен ғана шұғылданады.

Оқушылардың мұғалімдерге қойылатын  мұндай талаптарын ұстаздар үнемі ескеретін  болуға тиіс.

Ұстаз бен оқушылар арасындағы қарым-қатынасты күнделікті тәлім-тәрбиенің  нақтылы фактілерінен алынып, оларды салыстыра отырып, өзара топтастырып  көрсетілді. Осындай аталған ұнамды, ұнамсыз деген сапалар мен  ерекшеліктер оқушылар тарапынан көрсетілген  өз пікірлері. Солай дегенмен де бұл  қасиеттердің бәрі оқу-тәрбие ісінде жиі  кездесіп отырады. Мұндай жәйттердің бәрі оқушылардың жүрегін жарып шыққан пікірлері мен жанашырлық ниетімен айтылған олардың жан дүниесін тебіренткен мәселелер екенін әрбір ұстаз, тәлім-тәрбиеші ақыл-ойға салып, өз қабырғасымен кеңесіп, таразылап көруі қажет.

Мұғалім мен оқушы арасындағы тартыс пен өзара реніштің туындау  себептері таза кәсібиліктің төмен  боуынан. Қазіргі заманғы психологиялық  зерттеулерде әлеуметтік өмірдің әр түрлі өрісінде болып отыратын талас-тартыстар  мен дау-дамайдың өрбуі ерекше назар  аударып, олардың себеп-салдарын анықтап  отыруға ерекше мән беріп отыруды  қажет ететін өмір тіршілігінің шындығы. Біз бұл еңбектің алғы тарауларында өнеркәсіп орындарымен мекеме ұжымдары арсындағы әр алуан ситуациялар  мен шиеленісті жағдайлардың болып  отыратындығына баса көңіл аударып, сондай жәйттерді жеңудің жөн-жосығын, амалдарын нақты жағдайлар негізінде  психологиялық тұрғыдан іздестіріп көрдік.

Талас-тартысты мәселелердің туындап отыруына әлеуметтік- психологиялық  заңдылықтардың болатындығына көз  жеткіздік. Ал бұл мәселенің теориялық  және психологиялық негіздері мен  сипаттарын ғылыми тұрғыдан тереңірек  ашып көрсету өз алдына зерттеліп, тиісті шешімін келешектен күтеді.

Оқушылар мен мұғалімдер арасындағы, әсіресе мұғалім мен  жасөспірімдер арасындағы, қарым-қатынаста  кездесіп қалатын тартыстар осы  кезге дейін жете зерттелмеген мәселе. Міне,осы мәселені зерттеуді негізгі  нысан етіп алып қарастыру мынадай  себептерге байланысты болып отыр:

1.Мектеп оқушылары өздеріне  ерекше зейін қойып қарауды  қажетсінеді. Олардың өмірдегі  өтпелі кезең, жоғарғы талаптар, сана сезімі мен ақыл-ойының  өсуі мұғалімді жасөспірімдерге  жаңа қырынан келуге мәжбүр  етеді.

2.Өтпелі кезең жасындағы  оқушыларға дұрыс жол көрсетпеуден  туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге  болады. Оқушылардың жас ерекшелігін  және тәлім-тәрбие жұмысында соған  сай әдіс амалдарды қолдана  білмеуден кейбір мұғалімдер  өз жұмысында көптеген қиындықтарға  кездесіп жүр. Олар бірер рет  көзге түсіп қалғандарды «тәрбиеленуі  қиын» балалар қатарына ой  салмақтамай қосып, өз жұмыстарында  қиындатады. Енді-енді қалыптаса  бастаған жеткіншек мінез-құлқына  кері әсерін тигізеді.

Мұғалім мен оқушы арасындағы тартысты туғызатын себептерге оқушылар тобы, олардың жас және өзіндік  ерекшеліктері, мұғалім мен оның оқушылар ұжымына басшылық ету стилі  де әсер етуі жатады.Тәлім-тәрбие саласында  жүргізілген зерттеу нәтижелерін  жинақтап қарастырғанда мұғалім  мен оқушылар арасындағы тартыстардың туындап, олардың етек алуының бірнеше  түрлері болатындығы байқалады.

Оқу ісін жүзеге асырып, оны  бірізділікпен жүргізуде кедергі  болатын жәйттер мұғалімнің білім  деңгейі мен оны оқушыларға тиімді амалдармен жеткізе алмай, тәжірибесіздік көрсетіп, оқушыларға серпінді ықпал  ете алмайды. Сондай-ақ, мұғалім оқушыларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты  жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның салдарынан шәкірттердің тәртібі  де нашарлайды. Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеті мен сабақ жүргізудегі методикалық  олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа көпшілік уақытын босқа жіберетін болады. Алайда мұндай жағдайдан туындайтын тартыстар оқу-тәрбие ісіндегі өзге сипаттағы дау-дамайлардан кемдеу.

Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты кездесетін кедергілер мен талас-тартыстар. Баланың өз басына талап қоюы, айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән  беруі баланың өсіп өркендей бастағанын көрсетеді. Мұндай ерекшеліктерге баланың  ересек адамдармен қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның адами-этикалық жағынан да талап-тілегінің өскендігі  деп есептейміз. Ересек адамдармен салыстырғанды мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас  едәуір күрделі. Өйткені, мұндағы бірінші  жақ-мұғалім толық қалыптасқан, мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы  орныққан адам. Екінші жақ- оқушылар. Бұлар  небары өз ұстазының сезімі мен ақыл-ойына  ынтыққандар ғана. Мұғалім мен  оқушының ойлану, түсіну сипаттары  да түрлі деңгейде. Ұстаздарға айдай  анық құбылыс шәкіртіне нанымды  бола бермейді. Кейде мұғалім мен  оқушы бір құбылысқа, сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше. Тіпті қарама-қарсы мәнде де болуы  мүмкін. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыда қате жіберіп жаңылысуы, не оқу материалын тиянақты түсіндіре алмауы да себеп  болады.

Оқушылардың жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен қарым-қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете бағаламау салдарынан болатын  табыстар. Ал, оқушылар тобы тарапынан  мұғалімге қойылатын талаптар, олардың  рухани тілектерін қанағаттандырмауға байланысты. Әдетте, мұндай жағдайда мұғалім  оқушылар ұжымынан өз бойын аулақ  ұстап көпшілік-қоғам жұмыстарына  сирек қатысады. Оқушылар ұжымының сан алуан жұмыстарына, ұжымдық  пікірлерге жете мән бермейді. Мұндай жағдайда оқушылар тарапынан ұстазға  деген наразылық, қанағаттанбау  сезіміне орай тартыстың туындауына себеп болады.

Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне  тән жағымсыз қасиеттері мен мінез-құлқына  орай туатын тартыстар. Оқушылар арсындағы  ұшқалақ мінезді, қызу қанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесіеің шеңбері  тар өзін қатар құрбыларынан жоғары санайтын балалар да бар.Олардың  сөйлеген сөзі, істеген қылығы өзгелердің зығырданын қайнатып тұрады. Ондай  балалармен қарым-қатынас жасау  мұғалімдерге оңай тие қоймайды. Негізгі  мақсат мінезі ерекше оқушылармен қалыпты  қатынас орнатудың тиімді әдісі  – оларды ұжымдық өмірдің ыңғайына қарай бейімдеп, олардың іс-әрекеттерімен  үйлестіру. Дегенмен, мұндай жағдайда ұстаз бен шәкірт арасындағы айырым шығатын жәйттер жиі болып  тұрады. Мұндайда ұстамды ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп,қалайда  шәкірттермен тиімді қарым-қатынас  орнатудың әдіс-тәсілдерін ізденеді. Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын жөндеуге күш жұмсап, әрбір  оқушының даралық ерекшеліктеріне  баса көңіл аударады.

Мұғалім мен оқушылар арасында кейде бірін-бірі жете түсінбей өзара  келіспеушілік сияқты қолайсыз жәйттер  кездеседі. Мұндайда баланың даралық ерекшеліктері мен жан дүниесінің сырына терең бойлап, олардың мінез-құлық ерекшеліктерімен санасқан тиімді. Бала психикасының қарқынды дамып отыруына орай түрлі тілек талаптары мен қажеттіліктері, әрбір нәрсенің сырын білуге құштарлығы арта түседі. Тәлім-тәрбие ісінде баланың санасы мен ақыл-ойының дамуындағы саналы өзгерістерді ескеріп, оларды дұрыс жолға пәрменді бағыттап отыратын болса, онда шәкірт мінезінің ұнамды қасиеттерін бірізділікпен қалыптастыруға болады.

Мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін наразылықтар мен  керіс-жанжалдар мұғалімнің жеке басындағы  мінез-құлық мен қызметіндегі кәсіби олқылықтарына байланысты екенін аңғартты.

Мұғалімнің мінез-құлқы  өз мамандығының талаптарына сай  болса, онда мұндай қолайсыз жағдай болмас еді. Қолдан келгенше өзара қақтығыстар  мен реніштерді тудырмаған жақсы. Ондай  жәйттер кімге де болса абырой әпермейді. Болашақ ұстаздар мұндай жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Камболов Т.Т. Языковая  ситуация в республике Северная  Осетия-Алания-Владикавказ. 2002, с. 126.

2 Хайдеггер М. Время  картины мира. – М., 1985. – с. 227-228.

3 Энштейн А. Влияние  Максвелла на развитие представлений  о физической реальности. – М., 1967. С. 136.

4 Постовалова В. И. Язык  как деятельность. Опыт интерпретации  В. Гулбольдта. – М., 1985., с. 21.

5 Morris C. «Signs, Language and Behaviour». New York, George Brasilles, 1955 y. по : «Строение фильмос» М., Радуга, 1984. с. 136

6 Топоров В. Н. Оритуале. Введение в проблематику. М., 1992, с. 161.

7 Гуревич А. Я. Исторический  синтез и Школа «Анналов». –  М., 1993. – с. 26.

8 Степин В. С. Картина  мира и ее функции в научном  исследовании. – Киев, 1983, с. 86.

9 Корнилов О. А. Языковые  картины мира как производные  национальных менталитетов. – М., 2003. – с. 4-9.

10 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы

11 Павиленис Р. И. Проблема  смысла. Современный логико-философский  анализ языка. – М., 1986. с. 125.

12 Халеева И. И. Теория  и практика обучения межъязыковой  коммуникаци. – М., 1989. с. 112-119.

13 Лакофф Дж. Мышление  в зеркале классификаторов. Когнитивные  аспекты языка. Новое в зарубежной  лингвистике. – Вып. №23, 1988. с. 99-115.

14 Брутян Г. А. Языковая картина мира и ее роль в познании. – Ереван, 1976. с. 58

15 Брутян Г. А. И др. Человеческий фактор в языке. Язык и картина мира. – М., 1988. С. 14-29.

16 Гачев Г. Д. Национальные образы мира. – М., 1998. С. 44.