Мұғалім мен оқушы арасындағы жағымды қарым-қатынас жасау жолдары

 

1.2 Мұғалім мен  оқушылар арасындағы жағымды  қарым-қатынас құрудың психологиялық  негізі

Дәстүрлі білім беру жүйесінде  дайын білімге негізделген оқыту  басым болып тұр. Себебі алынған  білім – оқушылардың еркін  ойлануына, өзіндік шешім қабылдауына, сапалы білім игеріп, өмірде өзінің оны қолдана алатын дағдылар игеруіне кедергі. Осы жағдайда заман талабына сай ұстаз оқушыны қалай және неге оқыту керек? Бұл көкейкесті мәселені шешуде ең алдымен мұғалімнің кәсіби құзыреттілігіне аса көңіл  аударуды қажет етеді. Ол білім мазмұнының идеясында ашылады. Білім мазмұнында қарастырылатын идеялары білім алушылардың  өзінің түсінігінде қабылдауына, белсенді білім алуына, әлеуметтік серіктестікте  білім алуға, өзара тілдік қарым-қатынас  орнатуын өркендетуіне негізделген. Басымдық идеяларды іске асыру үшін мұғалім  тұлғаның бойында еркін ойлап, өз ойын тілдік қарым-қатынас барысында  еркін ашық айта білу қабілеттерін анықтауы көзделеді.

Д. Дьюи тұжырымдары бойынша  оқушы егер «өзімен өзінің айналасындағы  кернеуді табыстыра» алса, белсенді болады [17]. Бұған қалай жетуге болады?

Оқушы білім меңгеру барысында  кездесетін көкейкесті мәселе, олардың  еркін ойлауы, ойларын сөйлем бірліктерімен  жеткізуде біршама қиналатындығы  байқалады. Мысалы, мұғалімнің қойға  сұрақтарына оқушылар мәтіннің үзіндісімен  ғана жауап береді. Бастауыш сыныптан бастап сұхбаттық оқытудың өзіндік  негізі қалыптаспаса, жоғары сыныптарда қиыншылықтарға тап болатыны белгілі. Бұл жағдай, әсіресе, оқушылардың бастауыштан орта буынға ауысуы тұсында байқалады.

Оқушылардың қажеттіліктерін  ескере отырып, дағды және жеке қасиеттерін  анықтау – мұғалімдер үшін оларды ырықтандырушы.

Джон Дьюи білім беру саласында  осындай зерттеуді бастаған алғашқылардың  бірі болды. Ол оқушылардың ойлау  дағдысын қалыптастырудың білім беру бағдарламасын тек оқушылар үшін ғана емес, қоғам үшін тиімді болуына бағыттау керек екенін мойындатты.

«Сұхбаттық оқыту» модулі бір жағынан қызықты болса, екінші жағынан барлық мән-жайын түсінуді қажет ететін модульдердің бірі. Оқу үдерісінде оқушылардың барлығы белсенді жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін белсенді оқыту әдістерін кеңінен қолдану қарастырылады. Мысалы, рөлдік ойындар, қадамды сұхбат, т.б. Бұл амал-тәсілдер сыныптағы барлық оқушыларды іс-әрекетке тартып, ұжымда жұмыс жасауға жұмылдырып, тілдік қарым-қатынас орнатуға септігін тигізеді. Осы орайда кейбір ұстанымдарға сүйену маңызды болып табылады.

«Деңгейге сәкес сұрақ  қою қайтадан сұрақ қою» амалының негізгі мақсаты – бір-бірімен  ой бөлісу арқылы өз білімдерін жетілдіру  жұмысымен айналысады. Жаттығу барысында  оқушылар кез-келген сұрақ қоя отырып, менде осы тақырып бойынша  қандай ойлар мен ұстанымдар бар? Бұл жұмыс мен және менің құрбыларым үшін қаншалықты маңызды? т.б. сұрақтарға жауап бере отыра қандай мәселелерді игергенін, игеру жолында қандай қиындықтар туындады, оларды қалай мен шешу керекпін? деген сұрақтар төңірегінде берілген уақыт ішінде жекелей ой қозғапөзара ой бөлісу арқылы тілдік қарым-қатынас ортанады. Сондай-ақ осы жұмыс арқылы оқушыларды өздігінен, жұппен және ұжыммен жұмыс атқаруға үлкен септігін тигізіп, жұмысқа белсенді қатысуына мүмкіндік береді.

Сұхбатқа қатысушылардың ішінде сөйлеуші әрбір сөзін түсінікті  етіп, мәнерімен сөйлеу, дұрыс сұрақ  қоя білу, ал тыңдаушы – айтуға мүмкіндік  беру, жақсы тыңдаушы бола білу керектігі  мен шыдамдылықпен таныту керектігін жайында түсініп, ой қозғауға жетелейді. Сұхбаттық оқыту барысында олардың  оқу-танымдық, тілдік-дамытушылық, әлеуметтік-бағдарлаушылық міндеттері қамтылуы маңызды екенін ескереміз.

Білім мазмұнын оқушылардың  меңгеруіне қол жеткізу үшін мұғалімдер қолданылатын сұрақтардың екі түрі: «қайталаным деңгейіндегі» және «эвристикалық деңгейдегі» сұрақтар кең қолданылады деген пікір  бар. Эвристикалық сұрақтар қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір  жүйеге топтастыруға, қайта құруға, кеңейтуге, өзіндік көзқарастарын  білдіруге бағалауға және талдауға ырықтанады. Сұрақ қою маңызды  дағдылардың бірі болып табылады. Себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда ғана танымдық сұрақ сабақ берудің тиімді құралына айналады және де оқушылардың ізденуіне қолдау көрсетіп, ізденушілік, зерттеушілік қабілеттерін жақсартады және білім, ақпарат алу көкжиектерін кеңейте түседі. Сабақ өткізу барысында қойылған сұрақтар баланың санасына қойылатын талаптар тұрғысынан ойластырылса, нұр үстіне нұр болады. Эвристикалық сұрақтар балалардан ақпаратты белгілі дәрежеде қолдануды, қайта ұйымдастыруды, дамытуды, бағалауды, талдауды, яғни, ойлау операцияларына дайын болуды талап ететін сұрақтар. Ашық сұрақтарды көбірек пайдалану оқушыларға әлдеқайда жоғарырақ деңгейде ойлануға көмектеседі.

Орта қалыптастыру, әрекет арқылы мойынұсындыру және меңгеру  өмірмен байланыстыра отыра өзінділік  пен дербестікке бағдар жасау  көзделеді.

Орта қалыптастыру:

- білім алушы оқу іс-әрекетінде  білім мазмұнын саралау, әрекеттерінің  жемісті екендігін сезінетін  жағдайлар жасау;

- білім игерушілер арасында  ашық, еркін, шығармашылық қарым-қатынас  орнату;

- білім игерушілерге білімді  дайын күйінде бермей, оны ізденуге  бағыт-бағдар әзірлеу.

Оқушылар мен ұстаздар арасындағы өзара қарым-қатынас  жасау мәселесі-психология ғылымындағы  және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі көкейкестілікті  алға тартады.Жоғарыдағы мәселеге қатысты  бірсыпыра зерттеулер мен осы  бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жасөспірімдер мен ұстаздар, оқушылар мен тәлімгерлер арасындағы қарым-қатынас тұғырын құруда айтарлықтай  ерекшеліктер мен белгілер түрліше  тағылымдар бар екендігін көрсетті.

Қазақ мектептері мен арнаулы  білім беретін жалпы білім  беретін оқу орындарында ұстаз  бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас  орнату, олардың арасында кездесіп қалатын қиыншылықтар психологиялық  тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген мәселелердің қатарына жатады. Ал, мұғалім мен  шәкірттер арасындағы қатынасты  іздестірудегі ғылыми-педагогикалық  бірең-сараң әдебиет пен мақалаларда  тек ұстазға қажетті сапаларды  сөз етумен шектеледі. Осы кезде  тәлім-тәрбие ісіндегі жасөспірімдермен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттердің даралық ерекшеліктерімен санасып  отыру қажеттігіне баса мән беріледі. Осындай талапты анықтап оны  жүзеге асыру жолында мұғалімнің бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білімі болу керек деген  міндет қойылады.

Оқушылар мен ұстаздар арасындағы қарым-қатынастың бірсыпыра  жәйттерін психологиялық тұрғыдан анықтау мақсатымен Павлодар қаласындағы  бірнеше мектептерде арнайы тәжірибелік  зерттеулер жүргізіліп, онда мақсат етіп қойылған мәселенің жай-жапсары  іздестірілді. Бұл зерттеуде негізгі  мәселе-мұғалімдік мамандыққа қойылатын  жасөспірімдердің талабын психологиялық  тұрғыдан негіздеп, ұстазға тән сапалар  мен ерекшеліктердің сырын ашып көрсету және оны педагогикалық  және методикалық жағынан алып талдау.

Тағылымдық негізге жүгінген тәжірибе ұстаздың прагматикалық іскерлігін ұштайды. Қарапайым мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі барлық іс-әрекеттерін  оқушылардың ой-пікірлері бойынша  қалайша бағаланатынын анықтау  ниетімен ұнамды және ұнамсыз жақтары  деп екі жікке бөлінді. Осы  сапалар мен ерекшеліктерден  мұғалімнің ұстаздық қызметіндегі даралық  қасиеттері мен мамандық біліктілігіне  қойылатын талаптар айқындала түсер  деген тұжырым жасалды. Нәтижесінде  оқушылар тарапынан мұғалімге қойылатын  талаптар мен тілектердің мән-жайын  қарастырып мынадай төрт топқа бөліп  іздестірілді де, олардан тиісті қорытындылар жасалды.

Бірінші топқа мұғалімнің ұстаздық мәртебеге бейімделу сапалары жатады. Олар: игі тілек, оқушыларға мүмкіндігінше ықыласты көмек көрсету, олардың жан дүниесін түсінуі. Мұндай қасиеттерді шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көргісі келеді. Ал, ұстаздардың  бұларға немқұрайлы, селқос, ықылассыз  қарауын оқушылар ұстаздың ұнамсыз  қасиеттері деп санайды.

Екінші топқа мұғалімнің ұстаздық мәртебеге ауысуына қатысты  кәсіби шеберлігіне байланысты қойылатын  талап-тілектер. Ұстаздың мұғалімділіктен  жоғары деңгейге көтерілуі – өз пәнін жетік білетіндігі, әр алуан  амал-тәсілдер қолданып, сабақты тартымды және қызықты етіп өткізетіндігі.

Үшінші топқа ұстаздық мәртебеге оқушылардың бірімен-бірінің  өзара қарым-қатынасына, олардың  өміріндегі күйініш-сүйініштеріне, табыстары  мен сәтсіздіктеріне, әр түрлі қоғамдық-көпшілік жұмыстарға қатысуына байланысты көңіл  бөліп, мән беруі, ұстаздың класс  жетекшілік жұмысындағы іс-әрекеттері жатады.

Төртінші топтағы оқушылар, ұстаздық мәртебедегі тәлімгерлерінің  жеке басына тән мінез-құлықтарының ерекшеліктерін атап көрсетеді.

Оқушылардың ұстаз бойындағы  сапалары мен ерекшеліктері туралы көзқарастары мен өзіндік пайым-түсініктерін мынадай төрт топқа бөліп анықтап  көрсетейік:

1. Ұстаздың адамгершілік  сапалары мен өзіндік қасиеттері; оқушыларға деген қатынасы;

2. Ұстаздың өз пәнін  жетік меңгеруі мен ұстаздық  шеберлігі; 

3. Ұстаздың класс ұжымын  басқарып,оған жетекшілік ете  алуы;

4. Ұстаздың мінез-құлқындағы  даралық сапалары, бойындағы қасиет  ерекшеліктері.

Зерттеу нәтижелерін талдай отырып, мұғалім жайындағы шәкірттердің пікірлерін топтастыра отырып қарастырылғанда  ұстазға тән 27 ұнамды сапалармен бірге 27 ұнамсыз ерекшеліктердің бар  екендігін атап көрсетуге болады. Сол шәкірттердің мұғалімнің мінез-құлқы  жайындағы ұнататын сапалары мен  қарым-қатынас жасауда талап етілетін жағымды сипаттар мынадай:

Бірінші топқа жататын  сапалық ерекшеліктер:

а) оқушылардың адами қасиеттерін  ескеріп онымен үнемі санасып  отыруы;

ә) оқушылар мен ересек адамдарға  бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен санасу;

б) оқушыларға сенім арту;

в) оқушылардың бойындағы  кемшіліктерді көпшілік талқысына  салмай,жеке өзіне оңаша айтуы;

г) оқушылармен сөйлескенде  үнемі сыпайылық пен әдептілік  үлгісін көрсету;

ғ) кімге де болса игі  тілекпен ықыласты көмек көрсету;

д) оқушылардың жан дүниесін (психикасын) айтпай-ақ түсініп,үнемі  сезімталдық көрсетуі;

е) әрбір істе үнемі әділетті болуы;

ж) оқушылардың табысы мен  ықылас-ынтасын тез аңғарғыштығы;

з) әркімге лайықты орынды талап қоюы.

Екінші топтағы сапаларға:

а) өз пәнін жетік біліп, бағдарламалардан тыс материалдарды  қамти алатындығы;

ә) өзінің мамандығын өзге ғылымдармен  ұштастыра білуі мен білімінің  әр тараптығы; б)сабақты түсінікті  әрі нақты жүргізуі;

в) өз ынтасымен қосымша  әдебиет оқыған шәкірттерді тез  аңғарып, оларды көтермелеп отыруы;

г) өз пәніне деген оқушылардың  ықылас-ынтасын арттыра білуі; ғ) сабақты шебер ұйымдастырып, әрбір  оқушының дербес жұмыс істеуін, сабаққа  кластың түгел қатысып отыруын  қамтамасыз ету.

Үшінші топтағы сапалар: а)қоғамдық ұйымдар мен сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарды қызықты  әрі тартымды етіп өткізуі;

ә) оқушылардың белсенділігі мен дербестігін бағалап,балалардың бастамасын үнемі қолдауы;

б) балалардың пікірлерімен санасып, оған мән беруі және олардың  талап-тілектерін ылғи ескеріп отыратындығы;

в) оқушыларға берген уәдесін  қалайда орындайтындығы;

г) оқушылардың өзара қарым-қатынасына мән бере зер салуы, тату болуға бағыттай білетіндігі;

ғ) ұлдар мен қыздар арасындағы достық қатынастарды дұрыс қалыптастырып, қамқорлық жасауы;

д) әрбір нәрсені істей  білетін шебер ұстаз оқушыларынан да көп нәрсе алатындығы.

Төртінші топтағы сапалар:

а) әрбір істі көңілді  орындап сөзді тапқыр да шешен  сөйлейтіндігі;

ә) мінез-құлқының ізгіліктілігі;

б) өзін-өзі меңгеріп, ұстамдық үлгісін көрсететіндігі.

Осындай топтастырып көрсетілген  сапалар оқушылардың ұстаздары  жайындағы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мұндай ұнамды сапалармен қатар, оқушылар өз ұстаздарының іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы және шәкірттермен қарым-қатынасындағы  ұнамсыз ерекшеліктері мен жағымсыз сипаттарын атап көрсетедімұғалім деңгейінде қалудағы себеп-салдарлар анықталды. Осыған орай, біздер мұғалім болып  қалғандардың 4 тобын анықтады.

Бірінші топтағы ерекшеліктер:

а) оқушыларға немқұрайлы, кемкеттікпен қарап, дара ерекшеліктермен санаспай, оларды кемсітіп ұстайды;

ә) ақыл-есі төмен деп  есептеп,оқушыларға көбінесе ақыл, уағыз  айтады;

б) оқушыларға сенімсіздікпен қарап, олардан тек өз айтқандарын  ғана бұлжытпай орындауды талап  етеді;

в) оқушылардың ағат сөздері  мен кемшіліктеріне мысқыл күлкімен ескертулер жасайды;

г) оқушыларға дауыс көтере зекіп сөйлеп, олардың айтайын  деген сөзі мен жауабын толық  тыңдамай, бөліп тастайды;

ғ)оқушылардың қиыншылықтары  мен мұңын жете түсінгісі келмей, атүсті жауап береді;

д) оқушылардың көпшілік арасында ұялатын құпия сырларын ішінде сақтамайды;

е)кейбір оқушыларды ғана бөлектей көрсетіп, алалап, әділетсіздік білдіреді;

ж)оқушылар бойындағы ұнамды қасиеттерді аңғармай, олардың қабілеті мен күш-жігерін жете бағаламайды;

з)оқушылардың мінез-құлқынан үнемі мін іздеп, оның әрбір жаза басқандығын жазалап отыруды  қолдайды.

Екінші топқа жататын  кемшіліктер:

а) оқу материалдарын оқулық шеңберінде ғана түсіндірумен шектеледі:

ә) оқушылардың бағдарламадан  тыс қойған сұрақтарына көмескі  және шала жауап береді;

б) сабақты нақты, нұсқалы  ұйымдастыра алмайды;

в) сабақты қызықсыз, әрі  жалаң өткізеді;

г) оқу материалының түйінді  мәселелеріне көңіл аудармай, оны  түрлендіре отырып түсіндіруге жете мән бермейді;

ғ) оқушыларға бір талабын  орындатпай жатып екіншісін қойып, сабақтың берекесін алады. 
Үшінші топқа жататын кемшіліктер: