Қазақстан Республикасында салықтардың пайда болуы мен дамуы

Салық салу объектісіне қарай  салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.

Тікелей салықтар тікелей  табысқа немесе мүлікке салынады.

Тікелей салықтарға мынадай  салықтар жатады:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер салығы;
• көлік құралдарына салынатын салық және т.б.

Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама салықтарға мыналар жатады:

• қосылған құнға салынатын салық;
• акциздер.

Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы  және арнайы болып жіктеледі.

Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған корпоративтік табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық  және т.б. жатады.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген  нақты шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын  жол қорын құруға жұмсалады.

Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын  салық және тұтынуға салынатын салық  болып жіктеледі.

Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық  салынатын объектісінен түсетін  табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.

Тұтынуға салынатын салықты  салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық  пен акциздер жатады.

Салық салу объектісін бағалау  дәрежесіне қарай салықтар нақтылы  және дербес болып бөлінеді.

Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер  салығы, мүлік салығы жатады.

Дербес салықтар салық  төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпоративтік табыс  салығы, жеке табыс салығы жатады.

Қазақстан Республикасының  жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан тұрады. Тікелей салықтар салық төлеушілердің  табысына немесе меншігіне тікелей  қойылады. Біздің елімізде оларға жер  салығы, мүлік салыңы, көлік құралдарына  салынатын салық, табыс салығы және т.б. жатады. Ал жанама салықтар –тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер  тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді. Тікелей салық салу кезінде  ақшалай қатынастар мемлекет пен  салық төлеушілер арасында пайда  болса, ал жанама салықтарда – салық  субъектісі болып мемлекет пен төлеуші (тауарды немесе қызметтерді тұтынушы) арасында делдалдық қызмет атқаратын  тауарды (қызметті) сатушылар саналады.

Тікелей салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі. Нақты салықтар мүліктің жеке түрінен  төленсе, ал өзіндік салықтар заңды  және жеке тұлғалардың табыс көзінен  немесе декларация бойынша өндіріліп  алынады.

Мұнымен қатар, тікелей салықтардың  бір түрі тек заңды тұлғалармен  төленсе, екіншілері – тек жеке тұлғалармен , ал үшінші – әрі заңды, әрі жеке тұлғалармен төленетін. Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың  құрамына жеке (тауардың ерекше түрлері  мен топтары бойынша) және әмбебап  акциздер кіреді.

Салықтың алғашқы жіктелуі XVII ғасырдың бастапқы кезінде салықтарды жер иелерінің табысына (жер салығы – тікелей салық, басқалары –жанама) салу негізінде құрылды. Бере келе А.Смит өндіріс факторларына (жер, капитал, еңбек) сүйене отырып, жер иелерінің  табысын капиталдан және еңбектен түсетін  табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да екі  – капитал иесінің кәсіпкерлік  пайдасына және жалдамалы жұмысшысынң  жалақысына салынатын салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай  деп кеткен: «бұл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан, осылайынша тұтынушыларға  беріледі».

Барлық салықтар ҚР-ның  салық заңдылығы мен Конституциясының талаптарына сәйкес Парламентпен және кейбір жағдайларда елбасымен белгіленеді.

А.И.Худяков пен Г.М.Бродский «салық салу теориясы» атты еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесіндегі кейбір салықтар бюджетке келіп түскен соң, бюджеттің  басқа да кірістерімен араласып, жалпы  қажеттіліктерге жұмсалады, яғни бұл  – жалпы бағыттағы (абстракциялы) салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты  бір шараларды қаржыландыру үшін қолданылады, яғни бұл арнайы салықтар. Мәселен бұған әлеуметтік салықтарды жатқызуға болады. Қазіргі кезде  арнайы салықтар (бұрын бюджеттен  тыс қорларға аударылатын) бюджеттен  ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек, көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың  табыс көзі ретінде бекітіледі.

Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар туралы әртүрлі пікірлер қарастырылған. Мәселен С.Г.Пепеляев өзінің еңбектерінде осы арнайы салықтардың  жақсы жақтарына былай сипаттама  береді: біріншіден, психологиялық  көзқарас бойынша салық төлеушілер мұндай салықты бар ынталарымен  төлер еді; екіншіден, салықтардың  мақсатты сипаттамасы белгілі –  бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру  қажеттілігімен айқындалады.

Барлық салықтардың бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дұрыс  есептеу, төлем мерзімі және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төлеген  салық) өндіріп алу да мемлекеттің  ортақ қазметімен қамтамасыз етіледі.

Салықты жіктеудің және бір  белгісі болып, олардың экономикаға  тікелей немесе жанама әсер етуі саналады. Осы белгілері бойынша салық  төлемдерінің жалпы жиынтығынан  мынадай: баға құрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны және жұмыспен қамтуды  реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың  экономикалық жіктелуінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық қызметтеріне жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай да бір салық түрінің, экономикалық құбылыстың нақты бір түріне жатқызуы кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі.

Салық жүйесін мемлекет пен  заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты  анықтайтын салықтар, салық механизмі  яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа  қатысты кесімдердің, салық қызметі  органдарының жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта  құруға, өндірістің ұлғайып дамуына  және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен  іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің  салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге  бөліп қарастыруға болады.

• 1 кезең (1992-1995ж.ж.) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өнделуі және іске қосылуы;
• 2 кезең (1996-1998ж.ж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
• 3 кезең (1999-2001ж.ж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін жетілдіру;
• 4 кезең (2002-2008ж.ж.) – жаңа салық кодексі қабылданып, іске қосылды, Салық Кодексінің Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген;
• 5 кезең (2009 жылдан бастап) – Жаңа Салық Кодексі қабылданды 13 салық түрі қолданысқа енгізілді, қосылған құн салығы 12 пайызға төмендеді, корпоративтік табыс салығы 20 пайызға төмендеді, ойын-бизнес салығы дербес салық ретінде қарастырылды. Экспортқа рента салығы енгізілді, біртұтас  жер салығы енгізілді.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған  Қазақстан Республикасындағы Салық  жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық  жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы  болып табылды. Бұл еліміздің  экономикасын реформалаудың қүрделі  жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына  көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің  көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және т.т. құбылыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғаш  рет Қазақстан Республикасында 42-салықтың түрі қызмет етті және олар 3-топқа бөлінді:

- жалпы мемлекеттік салықтар -10,

- міндетті түрде төленетін  жергілікті салықтар мен алымдар  -10,

- жергілікті салықтар  мен алымдардың 18-түрі.

Бұл салықтардың негізін  табыс салығы, пайдаға салынатын  салық, қосылған құнға салынатын  салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің  көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда  біздің салық жүйеміздің жинақталған  ғылыми және практикалық тәжірибелерінің  жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан келіп еліміздің салық  жүйесін реформалаудың қажеттігі  туындады. Қазақстан үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді  түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.

Аталмыш концепцияны іске асыруда негізгі кезең болып  Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95 ж. Қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы  табылады. Ол 1995 жылы 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын  қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша  еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылды.

1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады.  Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан  бастап Қазақстан Республикасында  17 түрлі салықтар мен алымдар  қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық  Кодексі қабылданып, 2002 жылы 1-ші  қаңтарынан бастап іске қосылды.  Салық Кодексінің Қазақстан Республикасында  қолданылатын салықтар мен бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік  алым белгіленген. 

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасында мынадай салықтар мен міндетті төлемдер қызмет атқарады:

- корпоративтік табыс  салығы;

- жеке табыс салығы;

- қосылған құн салығы;

- акциздер;

- Экспортқа рента салығы;

- Жер қойнауын пайдаланушыларға  салық салу;

- Әлеуметтік салық;

- Жер салығы;

- Мүлік салығы;

- Ойын бизнесі салығы;

- Тіркелген салық;

- Шағын бизнес субъектілері  үшін арнаулы салық режимі;

- Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі.

Қазақстан Республикасы салық  жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне  жүктеледі.

Салық қызметі органы Қазақстан  республикасы Қаржы Министрлігі  Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар  бойынша салық комитеттерінен тұрады.

Қаржы Министрлігінің салық  комитеті салықтар және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің толық  әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік  бақылауды қамтамасыз ететін және салық  қызметі органдарын басқаратын орталық  басқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық  және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің  салық міндеттемелерінің орындалуын салық бақылауын жүзеге асыру  жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары салық  қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

Уәкілетті мемлекеттік орган  салық органдарына басшылық жасауды  жүзеге асырады.

Салық органдарының бірінші  басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік  органның бірінші басшысы тағайындайды.

Салық қызметі органдарының негізгі құқықтары:

• Салық Кодексіне сәйкес кесімдік-құқықтық актілерді жасау және бекіту;
• өз уәкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы;
• салықтық бақылауды жүргізу;
• Қазақстан Республикасы заңнамасында бекітілген талаптарды сабақтай отырып салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды, есептерді, сметаларды, қолма-қол ақшаны, бағалы қағаздарды, есеп айырысуларды, декларацияларды және өзге де құжаттарды тексеру;
• Салық төлеушіден есептелген және төленген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, жинақтаушы зейнетақы жарналары туралы құжаттарды талап ету;
• Салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын бұзушылықтарды растайтын құжаттарды тәркілеу;
• Қазақстан республикасы үкіметі бекіткен тізбе бойынша салық төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
• Банктерден және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан салық төлеушінің банк шоттарының номерін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық туралы мәліметтер алу, т.б.