Қазақстан Республикасында салықтардың пайда болуы мен дамуы

КІРІСПЕ

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

 

 

I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Салықтардың экономикалық мәні және табиғаты

1.2 Қазақстан Республикасында меншікке салынатын салықтар экономикалық маңызы

 

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ

2.1 Меншікке салынатын салықтарды есептеу және төлеу тәртібі

2.2 Қазіргі кездегі меншікке салынатын салықтардың алыну механизмін талдау ( Алматы облысы Алакөл ауданы бойынша Салық Басқармасының іс-тәжірибесінде)

 

III ЖАҺАНДАНУ КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕСІ

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

КІРІСПЕ

 

Салықтар – кез келген өркениетті мемлекеттің кіріс көзі.

Біз білетіндей, мемлекеттік  бюджет кірісінің 90%-ын салықтар құрайды, яғни қаржылық тұрақтылықтың бірден-бір  факторы салық саясаты. Алайда мемлекеттің  салық саясаты, біріншіден, салық  салу базасының дамуы, яғни экономикадағы  жалпы жағдай, әсіресе оның негізгі  өндіріс салаларындағы жағдай, ондағы оңтайлы салық ставкасын бекіту, салық салу объектісін таңдау салық  салу механизмін белгілеу; екіншіден, мемлекеттің салық органдарының тиімді қызмет етуіне байланысты.

Батыста салық сұрақтары  кәсіпорындарды қаржылық жоспарлауда  жоғарғы орын алады. Жоғары салық ставкасының жағдайында салық факторының бұрыс және жеткіліксіз есебі қолайсыз нәтижеге немесе кәсіпорын банкроттылығына әкелуі мүмкін. Екінші жағынан салық заңдылығымен қарастырылған жеңілдіктер шегерістерінің дұрыс қолданысы қаржылық жинақтаулардың сақталуын ғана қамтамасыз етіп қана қоймай іскерліктің дамуын қаржыландыру мүмкіндігін және салықты үнемдеу немесе қазынадан қайтқан салық есебінен жаңа инвестицияны қаржыландыру мүмкіндігін де қамтамасыз етеді.

Салықты қолдану жалпы  мемлекеттік қызығушылықтың кәсіпкерлерінің  коммерциялық қызығушылығымен өзара  байланысын басқару мен қамтамасыз етудің экономикалық әдісі болып  табылады. Салық көмегімен кәсіпкерлердің, барлық үлгідегі кәсіпорынның, банктермен, жоғары тұрған ұйымдармен өзара қарым-қатынасы анықталады. Салық көмегімен ішкі экономикалық іскерлік, шетел инвестициясын  тарту реттеледі, шаруашылық есеп айырысу  табысы мен пайдасы қалыптасады. Салық көмегімен мемлекеттік  өз тарапына өзінің қоғамдық функциясы  орындау үшін қажет ресурстарды  алады. Салық есебінен табыс бөлінісін  өзгертетін әлеуметтік қамтамасыз ету  бойынша шығындар қаржыландырады. Салық  салу жүйесі адамдар арасында табыстың ақырғы бөлінісін анықтайды.

Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттық өмірінде күнделікті кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында  салықтың белгілі бір мөлшері  тұрады. Мемлекет қоғамның қызығушылықтарын әр-түрлі салада қолдай отырып, сәйкесінше белгілі бір саясатты ұстанады. Мұнда  әлеуметтік-экономикалық жүйелерді  мемлекеттік реттеуінің объектісі  мен субъектісінің ара-қатынасының  құралы ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қызмет атқарады.

Қаржылық-бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық ресурстарын, яғни бюджеттік және бюджеттен тыс  қорларды  құру мен қолдану жөніндегі  қатынастарды қамтиды. Бұл қорлар мемлекеттің  әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, діни және қорғаныс сияқты басқа да қызметтерінің  тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ал осы қорлардың ҚР-да бүгінгі  таңда көп үлесі салықтар мен  бюджетке төленетін міндетті төлемдерден  құрылатындықтан қаржылық-бюджеттік  жүйенің негізгі қорлану көзі салықтар болып келеді.

Барлық салықтық және салықтық емес түсімдер, басқа да капиталмен жасалатын операциялардан түскен түсімдердің  барлығы мемлекеттік бюджетте шоғырланады, ал мемлекеттік бюджет өз кезегінде  республикалық және аумақтық бюджеттерге  бөлінеді.

Салықтар барлық елдерде  олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы  мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі  көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің  басты қаржылық құралы, мемлекеттің  экономикалық мазмұны нақты түрде  көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің  табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон  салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.

 Әлемдік тәжірбие көрсетіп  отырғандай салық пен несие  қаржы жағынан реттеуді ұштастырып  нарықтық экономиканы басқарудың  анағұрлым тиімді түрі болып  табылады. Салықтардың мемлекет  қазынасын толтыруға бағытталған  қызмет құралы ретінде орны  өз алдына, уақыт өткен сайын  оның шаруашылық салаларына ықпал  жасауға және өндіріс пен ғылыми- техникалық прогрессті дамытуға  ынталандыруға икемді экономикалық  реттеуші тұрғысындағы маңызы  айқын аңғарылады.

Қазіргі жағдайда салықтардың  маңызы мен рөлін мемлекеттік  органдарды қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ету шеңберінде ғана бағалауға  болмайды. Макроэкономикалық реттеуде олардың маңызы барған сайын арта түсуде .

Салық мемлекеттiк құрылымның негiзгi мемлекеттiң тұрақты қаржы  көзi, мелекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi бiр мөлшерде мiндеттi төлемдер. Салықтар мемлекеттiң  пайда болуымен қалыптасады және мемлекеттiк бюджеттiң дамуының негiзi көзi болады. Ал, әлемнiң дамыған елдерiнде  салықтар-экономикалық процестi жанама реттеудiң тиiмдi құралдарының бiрi болып  табылады. Сонымен салықтар қазынаны толтырып қана қоймай, өндiрiстi әрi қарай  дамытудың белсендi ынталандырушы  рөлiн атқару қажет. Олар кәсiпкерлiкке  деген ынталы тежеу механизмi болып  келмей керiсiнше, оның тиiмдi әрекет етуiнiң  бiрден-бiр факторларының ролiн  атқарады.

Мемлекеттiк бюджеттiң  негiзгi кiрiс көзiнiң көп бөлiгiн  қамтитын салықтардың бiрi меншiкке  салынатын салықтар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы меншiкке  салынатын салық бюджетке түсу сомасы бойынша да маңызды болып табылады.

Сонымен қатар, меншiк салығы ең кең тараған салық түрiнiң  бiрi. Ол жеке және заңды тұлғалараға  қатысты болып табылады. Кез-келген жеке және заңды тұлға мiндеттi түрде  салық төлеуi қажет. Салықтан тек  жеңiлдiк берген кезде ғана босатылады.

Сонымен қатар, меншiкке салынатын  салық айтарлықтай салық салу түрiмен қатар, салық салу механизмi ең күрделi және ең қиын түрi. Ал бұл  салық салудың моделiнiң күрделiгiне байланысты ғана анықталмай, осы салық  реттелiп отыратын заңдылықтың дұрыс  орындалмауына да байланысты анықталады. Яғни, бұл заңдылықтың қиындығын  және қолдану мүмкiндiгiн салық төлеушiлер ғана емес, салық қызметi органдары қызметкерлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi туралы бейхабар болуына байланысты, өз мүдделерiн қорғауларына мүмкiндiк болмайды.

Меншiкке салынатын салықтың кең таралуына және салық төлеушiмен  мемлекет бюджетiне жалпы әсерiнiң  айтарлықтай дәрежеде болуына байланысты, ол туралы заңдылықты бiлудiң қажеттiлiгi өте зор болып отыр, яғни бұл  заңдылықты салық төлеуге мiндеттi салық төлеушiлер мен салық  жинауға мiндеттi салық қызметi органының  қызметкерлерi ғана емес, салықтың қатынасқа  қатысатын кез-келген субьектi бiлуi қажет.

Осы дипломдық жұмыста  аймақтық бюжеттердің кірісінің  негізін құрайтын жер, көлік, мүлік салықтары туралы бар мәліметті беруге тырысамыз.

Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім және қорытынды, пайдаланылған  әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

Диплом жұмысының бірінші  бөлімінде салықтарға жалпы сипаттама  беріп өтеміз: салықтар ұғымы, мазмұны, экономикалық мәні, жүйесі, механизмі, меншікке салынатын салықтардың  мәні және түрлері туралы. Екінші бөлімінде  меншікке салынатын салықтарды есептеу  және төлеу тәртібі мен бюджет кірісін құрудағы рөлі туралы тоқталамыз. Сонымен қатар қазіргі кезде  меншік салығының Алматы облысы Алакөл ауданының Салық Басқармасы іс-тәжірибесінде алыну механизміне талдау жүргіземіз. Ал соңғы үшінші бөлімде біз меншікке салынатын салықтар бойынша жаңа Салық Кодексіндегі өзгерістерге, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы мәселелерге, оларды шешу жолдарына, меншік салынатын салықты жетілдіру жолдарына мен даму перспективаларына шолу жасаймыз.

Тақырыпты зеттеудің мақсаты  – Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі меншікке салынатын салықтарды  қалыптастыру, есептеу, төлеу және басқаруына байланысты мәселелерді қарау және шешу.

Зеттеудің міндеттері:

- меншікке салынатын салықтарды  зерттеу;

- меншікке салынатын салықтардың  түсімін зеттеу;

- меншікке салынатын салықтарды  қалыптастыру мен басқарудығы  мәселелерді зерттеу.

Алматы облысы Алакөл ауданы Салық Басқармасының меншікке салынатын салықтардың түсімдерін талдау негізінде, аталмыш салықтың бюджет кірісін құраудағы ролі анықталды.

Диплом жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасы Салық комитетінің нормативтік құжаттары мен Салық Басқармасының материалдары, сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.

 

 

I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІККЕ САЛЫНАТЫН  САЛЫҚАТРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ

 

1.1 Қазақстан Республикасында салықтардың пайда болуы мен дамуы

 

Салықтар дегеніміз мемлекеттік  бюджетке заңды және жеке тұлғалардан  белгілі бір мқлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып  табылады.

Салықтар шаруашылық жүргізуші  субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік  орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні мынада;

• Біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
• Екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Салықтар мемлекеттің  құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі  қашанда болса оның салық жүйесінің  қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге  қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу  үшін белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.

Мемлекет салықтарды экономиканы  дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

Мемлекеттің экономикаға  араласу дәрежесі, яғни мемлекеттік  реттеу, қоғам дамуының әрбір кезеңіндегі  шешілетін нақты мақсаттары мен  міндеттеріне байланысты. Бұл реттеудің  қай түрін болмасын, экономикалық қатынастарды салық саясатының көмегімен  бөлу және қайта бөлу құрайды. Осы  арқылы мемлекет экономика дамуының циклдік ауытқуларын жеңілдетеді, инфляцияға қарсы күрес жүргізеді, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытады және әлеуметтік қақтығыстарды  жеңілдетеді. Мемлекет салық саясатын жүргізу барысында рентабельділік, қоғамдық көз қарас пен қажеттілік сияқты критерилерге өктемдік жасайды.

Салықтың экономикалық мазмұны  олардың негізгі функцияларымен сипатталады. Салықтың ең негізгі функциясы  болып – фискалдық саналады. Бұл  функция салықтардың табиғатымен  бірге пайда болған, яғни мемлекеттің  қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай табысының  бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп  алу негізінде толтыру. Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің  ақшалай қоры пайда болады және мемлекет өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқаруы үшін материалдық жағдайлар  жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің  экономиканы реттеудегі ролін арттырудың объективті алғышарттарын құрастырады. Ал бұл өз кезегінде, салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі. 

ХХ ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудың реттеу функциясын пайдалану қажеттігі пайд аболды. Бұл көз- қарастар А.И.Буковецк, П.П.гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың «шетел мемлекеттерінің салығы» (1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің «Шетел мемлекеттеріндегі  салық салужүктемесі» (1928) атты кітабында, К.Ф.Шмелевтіың «Салық салудың жүктемелік мәселелері» (1928), А.А.Тривустың «Салық –экономикалық саясаттың құралы ретінде « (1925)6 В.В.Дитманның «Салықты аудару» (1930) атты еңбектерінде толық  сипатталған.

Салық функциясы бұл оның қасиеттерін көрсететін тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге асыратынын бейнелейтін, салық мәнінің көрініс. Барлық салық функцияларының мақсаты  бір - ол, мемлекеттің салық жүйесінің  және олардың бюджет саясатының тиімділігін  анықтауы.

Салықтың реттеуші функциясы , олардың ұдайы өндіріс жүйесінің  серпініне және көлеміне ықпал етуімен  ерекшеленеді. Салықтың өзгеруі тауар, жұмыс, қызмет ұсынысы мен сұранысының, сондай ақ инвестиция мен жинақты  арттуына немесе қысқартуына әкеліп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек  белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғау үшін экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салықсалу  мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді құралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік құрылымдарды жылдамдатуға немесе баяулатуға қабілетті.