Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастыруды жетілдіру бағыттары

∆ ФЗП абс= ФЗП есеп. ж.-ФЗП баз.ж.=8831,7-7609,3=1222,4 мың тг.(3)

Бірақ абсалюттік ауытқу көрсеткіші өздігінен еңбекақы қорының  пайдалануын  сипаттамайды. Өйткені  бұл көрсеткіш өнімді өндіру жоспарының орындалу дәрежесін есепке алмайды.

 

Сурет 3. 2009-2011 жж еңбекақы қоры

 

      Салыстырмалы ауытқу есептік жылдағы еңбекақы қорының айырмасы ретінде есептелінеді. Бірақ, бұл айырмаға өнімді өндіру жоспарының орындалу коэффиценті арқылы түзету енгізіледі. Олар – жұмысшыларға және басқару аппаратына берілетін сыйақылар. Мұндай сыйақылар  ФЗП-ның айнымалы бөлігі болып табылады. Ал тұрақты бөлігі өндірілген өнім көлемінің көбейюі мен азаюы барысында өзгеріске ұшырамайды.Тұрақты бөлікке мыналар жатады: тарифтік мөлшерлеме және жалақы бойынша тұрмыс – коммуналдық шаруашылық саласында, әлеуметтік салада жұмыс істейтін қызметкетлер мен жұмысшылардың жалақысы.

 

∆ ФЗП ауытқу=ФЗП есеп.ж.-ФЗП тк=

ФЗП есеп.ж.-(ФЗП  б.өзг*Кжо+ФЗП б. тұр) (4)

 

∆ФЗПауытқу- еңбекақы қоры бойынша салыстырмалы ауытқу;

ФЗП есеп.ж- есептік жылдағы еңбекақы қоры;

ФЗПтк- өндірілген өнімнің  жоспарының орындалу коэффиценті арқылы

түзету енгізілген базалық  жылдағы еңбекақы қоры;

ФЗПб.өзг – базалық  жылдағы еңбекақы қорының өзгермелі  сомасы;

Кжо - өнімді өндіру жоспарының орындалу коэффиценті.

Жұмысшының орташа еңбекақысы белгілі бір уақыт аралығында өзгеруі индекспен (I ө.н ) анықталады. Ол есептік жылдағы орташа еңбекақының (ОЕб.ж) қатынасына тең.

I ө.н =ОЕ е.ж./ОЕб.ж= 2619,1/1975,4=1,3

 

 

 

 Кесте 5. «Тас-құм»АҚ еңбек ресурстары мен еңбек өнімділігін талдау.

 

№	Көрсеткіштер	өлшем бірлігі	2010 ж.	2011 ж.	Ауытқу
1	Тізім бойынша жұмыскерлер  саны: Соныңішінде жұмысшылар саны	адам     адам	321     298	281     259	-40     -39
2	Еңбекақы қоры	мың тг.	7609,3	8831,7	1222,4
3	Өнімді өткізуден түскен табыс	мың тг.	18022,6	25564,5	7541,9
4	1 жұмыскердің жылдық  өнім өнімділігі	мың тг.	56,1	91	34,9
5	1 жұмысшының жылдық  өнім өнім өнімділігі	мың тг.	60,5	98,7	38,2
6	1 жұмыскердің күндік  өнім өнімділігі	мың тг.	0,22	0,37	0,15
7	1 жұмысшының күндік  өнім өнімділігі	мың тг.	0,24	0,4	0,16
8	1 жұмыскердің сағаттық  еңбек өнімділігі	мың тг.	0,03	0,05	0,02
9	1 жұмысшының сағаттық  еңбек өнімділігі	мың тг.	0,03	0,05	0,02
10	Еңбек сыйымдылығы	Адам./күн	0,02	0,01	-0,01

 

         Жасалынған талдау негізінде еңбекақы төлеу тиімділі қолданылғаны анықталды. Еңбекақы қоры 2010 жылы 2011 жылмен салыстырғанда  еңбекақы қоры өскен, мұның нәтижесінде өнімділікте артқан.

«Тас-құм» АҚ-да уақытқа байланысты  еңбекақыны төлеу жүйесі мына тұлғаларға қолданылады: басқармадағы тұлғалар, мамандар, қосымша цехтің жұмысшылары және тағы басқалар. Оларға еңбекақы уақыт бойынша төленеді, яғни сағаттық, күндік және айлық тарифтер мен жалақылар бойынша. Жұмысшы еңбекақысының көлемі атқарылған жұмыс уақытымен тарифтік мөлшерлеменің көбейтісінің нәтижесінде анықталады. Жұмысшылардың құрамы мен әр жұмысшы бойынша жалақының есептелуін кадрлар бөлімі жүзеге асырады.

           Еңбек өнімділігі - өндіріс процесінде  еңбек тиімділігін анықтайтын  көрсеткіш болып табылады. Оны  бағалау кезінде натуралдық, бағалық және нормативтік әдістер қолданылады.

Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, жоспар бойынша берілген көрсеткіштер көп жағдайда фактпен сәйкес келмейді. Сондықтан да олардың арасында кәдімгідей ауытқулар болып отырады. Бұл ауытқулар кейбір жеке кәсіпорындарда еңбекақының өзгеруіне алып келеді

 

 

Кесте 6. Еңбек өнімділігін факторлық талдау

 

№	Көрсеткіштер	өлшем бірлігі	жоспар	факт	жоспардан ауытқу
1	Орташа тізімдік сан: өндіріскік-өнеркәсіптік персонал жұмысшылар	адам адам     адам	321 23     298	281 22     259	-40 -1     -39
2	Жұмысшылардың өндіріскік- өнеркәсіптік персоналдағы алатын бөлігі	%	80	82	2
3	1 жұмысның 1жылдағы жұмыс  істеген күндері	күн	240	230	-10
4	Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы	сағ.	8	7,8	-0,2
5	1 жұмысшының жұмыс  істелінген уақытының  жалпы саны	адам/сағ.	1920	1794	-126

 

     Менің мысалға келтіріп отырған кәсіпорынымда қосымша және негізгі цехтерде жұмысшыларға еңбекақыны төлеу кесімді еңбекақы жүйесі арқылы жүзеге асады.Бұл жүйе бойынша еңбекақы төлеу барысында еңбекақы көлемі бригада мен цехтің жұмыстарының нәтижесімен анықталады.

 «Тас-құм» АҚ-да айына екі рет бригадир немесе цех мастері «Орындалған жұмыс ведомствасын » (ФТУ№10) , бір данада ғана толтырылады. Бригаданың бір ай ішіндегі өнімнің бір түрі бойынша өндірілген өнім көлемін бағаламаға көбейту арқылы бригада мүшелерінің жалақысы анықталады. Жұмысшылардың әр түрі бойынша нормаланған уақытты анықтау үшін уақыт нормасын өндірілген өнім данасының сомасына көбейтеміз.Әр жұмыс түрі бойынша уақыт нормаларын қосу арқылы бригаданың жалпы нормаланған ақыты анықталады.

Кесімді жалақы сомасы бригада  мүшелерінің рарсында олардың мамандану  деңгейіне байланысты пропорционалды болады. Мұнда тарифтік коэффиценттер  есептеледі. Ол белгілі бір разрядтың  ставкасына қатынасы ретінде болады.  Бір сағатқа шаққандағы еңбекақы сомасын анықтау үшін кесімді еңбекақы сомасын жұмыс жасалған уақытқа бөледі. Жылдан жылға кәсіпорын рентабельділігі 35,9 % және 52,6 % өсіп тұр. Осының есебінен таза табыстың да өсуі байқалады

 

Кесте 7. Кәсіпорын рентабельділігі

 

Көрсеткіш	2009ж.	2010ж.	2011ж.
Өндіріс рентабельділігі, %	7,9	11,2	18,5
Таза табыс, мың теңге	83,01	265,96	897,5

  

 «Тас-құм» АҚ-ғы жұмысшылар кесімді еңбекақы сомасымен қатар белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге сай сыйақы (премия) алады. Бұл көрсеткіштерге мыналар жатады: құрылғылардың технологиялық режимін сақтау, өнім сапасын жоғарылату, шикізаттарды, материалдарды, отынды және энергияны үнемдеу және тағы басқалары.

       

 

2.3 «Тас-құм»  АҚ-да еңбекақы төлеу жүйесін  жетілдіру шаралары

 

Негізгі еңбекақы персоналға нақты істелген уақытқа, істелген жұмысының көлемі мен сапасына немесе өндірілген өнімнің көлеміне бекітілген мөлшерде немесе жалақыға сәйкес төленеді.

        Қосымша – ол персоналға кәсіпорында жұмыс істелмеген уақыт үшін төленетін, еңбек заңнамасына сәйкес тәртіпке төленетін еңбекақы мөлшері. Оған кезекті демалыстардың төлемақылары, сонымен қатар қосымша төлемдер мен тарифтік мөлшерлемелердің үстіне қосулар және жұмысшылардың қызметтік жалақылары жатады.

       «Тас-құм» акционерлік қоғамында еңбекақыны төлеудің кейбір материалдық ынталандылулар ескерілген. Бір мезгілді сыйақылар еңбекақы қорының құрамында.

       Еңбекақы қорының құрамына бір мезгілді сыйақылардың келесі элементтері кіреді:

• төлем көздеріне тәуелсіз төленетін бір жолғы сыйақылар;
• жыл соңы нәтижесіне байланысты төленетін сыйақылар, жұмыс істеу уақытына байланысты төленетін жылдық сыйақылар;
• жұмысшылардың барлығына немесе бөлігіне төленетін материалдық көмек;
• жылдық демалысқа байланысты төленетін қосымша төленетін ақылар (заңнамаға ссәйкес демалыс сомаларына қосымша);
• пайдаланылмаған демалыстар үшін өтемақылар (компенсациалар);
• жұмысшыларға ынталандыру ақылары ретінде берілетін акциялар мен акцияларды алуға берілетін жеңілдіктердің құны.

         Біздің кәсіпорында қосымша төлемдердің (сыныптылығына байланысты, жұмыс тәжіибесіне байланысты) – жұмысшыларды жұмысқа деген белсенділінін арттыру, кадрлардың ағымдығын қысқарту.Қосымша төлемақылар арқылы жұмыстың жоғары интенсивтілігі, мамандардың қосарлануы, жұмыстың мейрамды күндері орындалуы, түнгі және қосымша уақыттағы жұмыстың орындалуы іске асды.

         «Тас - құм» акционерлік қоғамында мейрам күндердегі жұмыс кесімді еңбекақымен төленеді – екі тарифтік ставкадан кем емес.

   Жұмыстың жоспардан тыс артық орындалуының бастапқы екі сағаты бір жарым есе төленеді, ал қалған сағаттары екі еселік мөлшерде төленеді. Дегенмен, нормадан артық жұмыс сменалық график бойынша жоспардан тыс жұмыс деп есептелінбейді және қосымша демалыс күнімен өтеледі.

     Түнгі уақыттағы істелінетін жұмыс жоғарылатылған мөлшерде төленеді. Түнгі уақыт деп 22 сағаттан бастап сағат 6 - ға дейінгі уақыт (жергілікті уақыт бойынша) уақыт аралығы есептелінеді. Егер осы уақыт кіретін болса, онда қосымша төлемақылар бүкіл смена үшін төленеді.

        Мамандықтарды қосарлату үшін төленетін қосымша төлемақылар қосарланатын мамандықтар мен ерекшеліктердің сипаты мен қиындығына байланысты. «Тас-құм» АҚ-да бірнеше мамандықтарды бірге атқаратын жұмысшыларға тарифтік мөлшерлеменің немесе қосымша төлемақылар үздіксіз тәжірибелерін жұмысына байланысты төленеді. Қосымша төлемақылар тарифтік мөлшерлемеге сәйкес ай сайынғы жалақыға қосылып төленеді, бір жылдан бес жылға дейінгі тәжірибелік деңгейіне 5%, бес жылдан жиырма жылға дейінгі уақытқа 10% мөлшерінде төленеді.

      Еңбекақыны есептеген кезде қызмет етіп жүрген жердегі аудандық коэффиценттер, яғни  қолайсыз климаттық жағдайларда жұмыс істеп жүргендері үшін төленетін өтемақылар ескеріледі. «Тас-құм» АҚ-ның жұмысшылары үшін аудандық коэффициент айлық ставканың 15% құрайды. Демалыс алу құқын жұмысшылар жұмыс істеген күннен бастап он бір ай үздіксіз жұмыс істеген соң иеленеді. Бухгалтерианың есептік тобы еңбекақыдан туындай отырып он екі күнтізбелік айды қамтиды.

        Жоғарыда көрсетілген  қосымша төлемақылар түрлері  «Тас-құм» акционерлік қоғамында еңбекақыны ынталандыру әдісі ретінде қолданылып, сол арқылы жұмыстың өнімділігін, сапасын, шикізат пен энергияның үнемделуін тудырады.

        

 

 

 

 

 

 

3.КӘСІПОРЫНДА  ЕҢБЕКАҚЫНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ  БАҒЫТТАРЫ

3.1 Шетелдерде  еңбекақыны ұйымдастыру тәжірибелері (Жапония мен Франция)

 

     Қазақстан Республикасында еңбек ету қызметін жүзеге асырып жүрген шетел азаматтарының, республиканың азаматтары сияқты міндеттемесі мен құқықтары бар, бірақ олар жекелеген қызметке тұруына немесе ҚР-ның азаматтары сияқты белгілі қызмет түрімен шұғылдануға болмайды, мысалға олар мемлекеттік қызметке қабылданбайды немесе сот, нотариус, прокурор немесе т.б қызметтермен шұғылдана алмайды. Жұмыс орнына және ваканттық қызметке қабылданған кезде республиканың азаматтырына басымдылық құқығы беріледі, дегенменде жұмыс беруші ҚР-ның азаматына да, шетелдіктерге де бірдей жағжай жасайды.

Сонымен қатар, енді осы шетелдерінің еңбекақыны ұйымдастыру тәжірибелеріне тоқталатын болсақ, мысалға Жапония.

Жапония - бұл елдің экономикасы үкімет пен жеке меншік секторының экономикалық әрекеттері едәуір дамыған жоспарлау мен «үйлестірумен» сипатталатын ерекшелігі бар экономика. Жалпы экономикалық дамудың  стратегиясы - ең әуелі аз ресурстар жұмсалатын және өте білікті мамандар таңдауды талап ететін ғылым жетістіктеріне негізделген өнімдер өндіруге бағытталған. Осыған байланысты жапондықтар мансапқа жетуге, материалдық жағдайын жақсартуға жол ашатын, яғни нақты болашаққа апаратын бастапқы қадам болып саналатын объективті қажеттілік – білімнің (жоғары) мәртебесіне көбірек көңіл қояды.Жапондықтардың «өмірлік еңбекақыны» ұйымдастыруына тоқталатын болсақ, Жапониядағы еңбекақының негізгі тенденциялары мен принциптері - өмір бойы жалдану жүйесі қызығушылық тудырып отыр.

        Бұл жүйе үш негізігі бөліктен тұрады: айлық жалақы, жылына екі рет төленетін сыйақылар және зейнетке шығар алдындағы бір уақытта төленетін жәрдемақылар. Айлық жалақының тұрақты бөлігі – 88% құрайды,ал айнымалы бөлігі -12%.

Жапониядағы еңбекақы құрылымы негізгі  және қосымша еңбекақыдан, қызмет үшін қосымша төлемақылардан, уақыттан тыс  және түнгі уақыттағы еңбек үшін төлемақылардан, жанұяны асырау үшін төлемақылардан және т.б тұрады. Оның құрылымын келесі формула арқылы көруге болады:

Ко*Кр*Кз=Ре; (5)

 

Ко- жұмысшының білім  деңгейі;

Кр- жұмыс стажын сипаттайтын  коэффицент;