Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық даму жолдарын зерттеу

 Техниканың тозуы  нәтижесінде әр өнім көлемін  өсіру үшін еңбек ресурстарын көбірек шығындайды. Нәтижесінде экстенсивті өсу көп шығындалу сипатына ие болады.   

    Ал енді, экономикалық өсудің әлде-қайда күрделі түрі – интенсивті (фр. Intensif – үдетiлi). Экономикалық өсудің бұл түрі шығарылған өнімнің масштабының өсуімен сипатталады, бұл өндірістің жетілген және тиімді сапалы факторларды кең қолданумен мінезделеді. Өндіріс масштабтарының өсуі, әдетте жетілген техниканы пайдаланумен, алдыңғы-қатарлы технологияларды, ғылым жетістіктерін пайдаланумен және жұмысшылардың кәсіби біліктілігін көтерумен сипатталады. Осы факторлардың есебінен еңбек өнімділігінің өсуі, ресурстарды сақтау және т.б жүзеге асырылады. Экономикалық өсудің бұл түрі ең бастысы – техникалық прогресс негізінде өндіріс факторларының тиімділігін көтеру.

Кеңейтілген қайта өндірудің бұл түрінде, экономикалық өсудің жаңа фаткоры пайда болады. Оның ең қарапайым мәні келесідей:

, (2)

мұнда А – факторлардың жиынтық өнімділігі.

    Бұл формуладан көреміз: егер өндіріс факторларының шығын көлемі А 1 %-ға өссе, онда өндіріс көлемі 1 %-ға өседі.

Өндірістің интенсивті жоғарлауы экономикалық өсудің бөгеттерін жеңеді, бұл табиғи ресурстардың шектелуінен туындаған.

 

 

1.2 Әлеуметтік-экономикалық  жоспарлау

Жоспарлау – экономиканың объективтi заңдары мен заңдылықтарын зерттеп түсуiне бiлу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтiк-экономикалық дамудың жоспарларын ғылыми негiзде дайындау мен олардың орындалуын ұйымдастыру процессi. Жоспарлаудың негiзгi мақсаты – экономикада баланстық үйлесiм мен макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшiн белгiлi бiр пропорциялар мен пропорционалдыққа қол жеткiзу. [2]

Шаруашылық субъектінің  даму жоспарының аса маңызды бөлімі - өндірісткі бағдарлама немесе өнімді өндіру жоспары. Өндірістік бағдарламаның көрсеткіштері: товарлы (жалпы) өнімді өндірудің өсу қарқыны, натуралды түрдегі өнімнің  маңызды түрлерін өндіру, оның ішінде өнім сапасының  көрсеткішетері. Жоспардың құнды өлшемдегі  өнім көлемін анықтауда өнім өндіру жоспарының натуралды өлшемі оған негіз болады.

Натуралды түрдегі өнімді өндіру  тапсырмалары өнімнің жеке түрлерінің тұтыну ерекшеліктерін ескеретін  өлшем бірлігімен белгіленеді.Мұндай өлшем бірліктері, мысалы тонна,дана және басқа да болуы мүмкін. Барлық жағдайда өлшем бірліктерінде өнімнің әртүрін өндіру мен тұтыну ерекшеліктері  көрініс табуы керек. Аса тиімді және жоғары сапалы өнім өндіруді ынталандыру , сол сияқты материалды, еңбек және қаржы ресурстарын  пайдалануға мүмкіндік туғызуы керек.

Жоспарда белгіленген  өнімнің өлшем бірлігі өндірісті  жоспарлау мен басқару бөлімдерінің барлығы үшінбірдей міндет. Ол өндірістік бағдарламада  белгіленген ассортименттер бойынша жеткізу жоспарының келісім шарт бойынша орындалуын қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ өнімнің сапалық көрсеткіштерімен өндірістік бағдарламаны байланыстыру үшін қажет.

Келешекте өнім сапасын  арттыру тапсырмасы натуралды түрдегі  өнім өндіруу жоспарының ажырамас бөлігі болып табылады. Өнімнің маңызды түрлерінің  сапасы өзінің техникалық, технологиялық және кономикалық көрсеткіштері бойынша өнімді жобалау мен дайындаудың барлық сатыларында отандық және шетелдік ғылымнығ жоғарғы  жетістіктеріне сәйкес келулері керек. Осы талаптарға сәйкес ескірген өнімдерді өндірістен алып тастау жәжәне айырбастау , шығарылатын өнімнің негізгі технологиялық сипаттамаларын жақсарту, стандарт, технологиялық және басқа да құжаттар талаптарын сақтау қарастырылады.

Әлеуметтік экономикалық жоспарлау -  қоғамдағы әлеуметтік экономикалық құбылыстарды ғылыми түрде  негіздей отырып, алдын ала болжам жасау. Жоспарлау 2 түрлі болады:

• мүмкін болатын жағдайларды алдын ала көре білу;
• нақты құбылысты жетілдіру мақсатында қолда бар ақпараттарды пайдалана отырып алдын ала болжау.

Осы құбылыстарға байланысты жоспарлау 2 аспектіден тұрады:

1 теориялық таным;

2.басқару (құбылыстарды басқаруға алу).

Экономикалық жоспарлау  – белгілі бір нысанды негізге  ала отырып оның болашақтағы дамуын және ұлғайуын көздейтін жоспарлау.

Алдын – ала жоспарлау 3 түрлі болады:

• Гипотеза – жалпы теориялық тұжырымды негізге ала отырып, алдын-ала көре білу.
• Болжау – сандық және сипаттық көрсеткіштерді негізге ала отырып ,  алдын-ала көре білу.
• Жоспарлау – белгілі бір объектіні ала отырып, белгілі бір мақсатқа жету үшін алдын-ала көре білу.

Болжамның негізгі әдістері:

• Тарихи - өркенді зерттеу;
• Жүйелі құбылыс – қарапайым құбылысты ескере отырып, күрделі құбылысқа ауысуы;
• Кешенді әдіс – (комплексный) құбылыстардың бір-бірімен байланысын ескере отырып жоспарлай.
• Жоспарлау – экономиканың объективтi заңдары мен заңдылықтарын зерттеп түсуiне бiлу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтiк-экономикалық дамудың жоспарларын ғылыми негiзде дайындау мен олардың орындалуын ұйымдастыру процессi. Жоспарлаудың негiзгi мақсаты – экономикада баланстық үйлесiм мен макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшiн белгiлi бiр пропорциялар мен пропорционалдыққа қол жеткiзу.

Экономикалық пропорциялар дегенiмiз өндiрiстiң әр түрлi элементтерi (машиналар, құрал-саймандар, шикiзат  және материалдық қорлар, жұмыс күшi) арасындағы, әр түрлi өндiрiс салаларының  өнiм көлемдерi арасындағы, түптеп келгенде өндiрiс құрылымдары мен өндiру көлемдерi және тұтыну құрылымдары мен тұтыну көлемдерi арасындағы белгiлi сандық қатынастар.

Экономикалық пропорциялар өздiгiнен (стихиялық) және адамның мақсатты түрде жүргiзген әрекеттерi нәтижесiнде құрылуы мүмкiн. Бүгінгі таңда аймақ  ресурстарының құндылығы маңызды емес,  нарық экономикасының талаптарына сай ресурстарды бейімдейтін және қайтадан қалыптастырушы аймақтық  басшылық пен бизнестің мүмкіншіліктері маңызды болып отыр.  Аймақ экономикасының бағасы 1 суретке сәйкес экономикалық, әлеуметтік, технологиялық факторларға, бизнес-ортасы мен институтционалдық дамуға  негізделген. Бүгінгі таңда аймақтардың экономикалық даму нәтижелері  олардың жедел өзгермелі халықаралық және ұлттық деңгейдегі нарықтық қатынастарға тезірек бейімделу қабілетіне байланысты болып отыр.

 Аймақтардың келешектегі  экономикалық жағдайын жақсарту  үшін стратегиялық тұрғыдан жоспарланған  экономикалық даму бағыттары  пайдаланылып отыр.

 

1сурет. Аймақтық дамуға  әсер етуші  факторлар

Ескерту: Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау пәнінен дәрістер жинағы, Қасенов Қ.Р. [2]

 

Жергілікті экономикалық даму (ЖЭД) аймақтың (қаланың) экономикалық потенциалын  қалыптастыра отырып, аймақтың болашақтағы  экономикалық дамуын жетілдіріп,  халықтың тұрмыс деңгейін көтеруді көздеп отыр.

Қазақстан Республикасының экономика  мен бюджетті жоспарлау министрлігінің аймақтарды  бәсекелестік даму стратегиясының Әдістемесі мен Дүние жүзілік  банктің  территориялық стратегиялық даму жобасы бойынша Стратегия– болжау, мақсат, міндет, бағдарламалар мен жобалар деген  бес компоненттен тұрады.

Әлеуметтік-экономикалық даму индикаторлары  ретінде экономиканың динамикасын,оның құрылымы мен тиімділігін,қаржылық жағдайын,ақша айналымын, товарлар мен  бағалы қағаздар нарығын,баға қозғалысын,тұрғындардың еңбекпен қамтылуы мен өмір сүру деңгейін,сыртқы экономикалық қатынастарын сипаттайтын және т.б. көрсеткіштерді  пайдалану мүмкін. Осы көрсеткіштердің өзара байланыстылығы мен ішкі тепе-тендік жүйесі реттеудің барлық шаралары бағытталған мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатына сандық сипаттама беруі керек. Оның ішінде орталықтандырылған қаржылық және валюталық қаражаттар мен несиелер, салықтық тұтқалар, амортизациялық жүйелер, кеден бажы, лицензиялар мен квоталар, мемлекеттік қажеттілік үшін жеткізілетін өнімдер көлемі, мемлекеттік кәсіпорындардың  іс-әрекеттерінің жағдайын анықтау.

 

1.3 Әлеуметтік-экономикалық дамудың бірі –стратегиялық жоспарлау

 

Стратегиялық жоспарлау – «стратегия»  дегеніміз ұйымның міндетті ісін орындауды және мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жан-жақты жоспар жиынтығы болып саналады. Стратегиялық жоспар негізгі үлкен мақсатты білдіреді, оны жоғары деңгей басшылары белгілеп, бекітеді және ол ұзақ мерзімдік жоспар (4 жылдан жоғары).

Бiздiң алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты – бiздiң қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзудегi бiртұтастығы, халықтың барлық жiктерi мен топтарының ортақ мiндеттердi шешуге бағытталған стратегия айналасындағы топтасуы. Сондықтан стратегиялық жоспарлау мен стратегиялық бақылау, есептiлiк пен жауапкершiлiк жүйесi қажет.

Экономикалық тiрлiгiмiздiң мiндеттерiн шеше отырып, Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi дамуының Стратегиясында келешекке деген көзқарасын Елбасы Нұрсултан Назарбаев баян еткен болатын. Онда қоғамымыздың болашағы ен мемлекетiмiздiң мұратын iске асыруға, өзiмiздiң басым мақсаттарымызды дұрыс айқындауға, тиiстi  стратегияларымызға таңдау жасап, осы жолмен жүру үстiнде ерiк-жiгер мен төзiмдiлiк таныта отырып, күш-қуатымызды, уақытымыз бен ресурстарымызды жөнсiз зая кетiруден сақтандыру үшiн қажеттi бағыттары айқын көрсетiлген. Мемлекетiмiз бен қоғамымызды құрудың дұрыс стратегиясын таңдап алужың өмiршең мәнi бар. Екшеле талданып жасалған стратегиялық жоспар назарды жинайқтайды, тәртiпке жұмылдырады.  Бiздiң әлiмiз осы айтылған перспективаларға қол жеткiзуi үшiн мынадай ұзақ мерзiмдi  7 басымдықты iске асыру қажет:

1. Ұлттық қауiпсiздiк.

Аумақтық тұтастықын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсiз егемен мемлекет ретiнде дамуын қамтамасыз ету.    

2. Ішкi саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы

Қазақстанға бүгiе және алдағы ондаған жылдар iшiнде ұлттық стратегиясын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн iшкi саяси тұрақтылық пен ұлттық бiртұтастықты сақтап, нығайта беру.

3. Шетел инвестицияларының деңгейi жоқары, дамыған нарықтық экономикаға негiзделгеен экономикалық өсу.

Экономикалық өрлеудiң нақтылы, тұрлауы және барған сайын арта түсетiн қарқынына қол жеткiзу.

4.     Қазақстан азаматтарының денсаулығы, бiлiмi мен әл-ауқаты.

Барлық қазақстандықтардың өмiр сүру жағдайларын, денсаулығын, бiлiмi мен мүмкiндiктерiн ұдайы жақсарту, экологиялық ортаны жақсарту.

5.     Энергетика ресурстары.

Мұнай мен газ өндiрудi және экспорттауды қалыпты экономикалық өрлеу мен халықтың тұрмысын жақсартуға жәрдемдесетiн табыс алу мақсатында жедел арттыру жолымен Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тиiмдi пайдалану.

6.     Инфрақұрылым, әсiресе көлiк және байланыс.

Осы шешушi секторларды ұлттық қауiпсiздiктi нығайтуға, саяси тұрақтылық пен экономикалық өрлеуге жәрдемдесетiндей етiп дамыту.

7.     Негiзгi мiндеттермен ғана шектелетiн кәсiпқой мемлекет.

Ісiне адал әрi бiздiң басты мақаттарымызға қол жеткiзуге халықтың өкiлдерi болуға қабiлеттi Қазақстанның мемлекеттiк қызметшiлерiнiң ықпалды және осы заманға корпусын жасақтау.

Сонымен, ұзақ, орта және ағымды мерзiмге әлеуметтiк-экономикалық саясатты жоспарлау және этап бойынша стратегиялық мақсаттарға жету – кез-келген мемлекеттiң, аумақтың немесе мекеменiң табысты және өркендi дамуының кепiлi.

Осы қарастырылатын пәнде аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының индикативтiк жоспары мәселелерiне, жоспардың тәсiлдерiне, республикамызда және облысымызда қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық жағдайына сараптама жасалынады. Соның негiзiнде келешекте күтiлетiн нәтижелер айқындалады.

Бұның мақсаты:

-         нарықты экономика жағдайында жоспарлау қажеттiлiгiн негiздеу;

-        аймақ экономикасының күштi және әлсiз жақтарын, мүмкiндiктерiн ескерiп, облыстың әлеуметтiк-экономикалық дамуын жоспарлау;

-      экономикалық өсiмдi қамту арқылы, облыс тұрғындарының өмiр сүру деңгейiн болжау.       

Әлеуметтік экономикалық жоспарлау -  қоғамдағы әлеуметтік экономикалық құбылыстарды ғылыми түрде  негіздей отырып, алдын ала болжам жасау.

Жоспарлаудың ең маңыздысы, негізгі мақсатты, яғни ұйымның миссиясын білдіретін басты жоспар – стратегиялық жоспарлау. Стратегия лық жоспар өзгертуге, толықтыруға ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.

Стратегияның негізгі  екі типі болады -

- тікелей стратегия  -  ұйымның негізгі мақсатын анықтайтын бағдарлама

-  жанама стратегия  -  жұмыс барысында кездескен  жағдайларға, сыртқы ортаның әсеріне  бейімделу, немесе қарсы іс-әрекеттер  қолдану. Бұл екеуі бір-бірімен  тығыз байланысты.

Тікелей стратегия ұйымның  институционалды деңгейінде дайындалады (алқа кеңесі, төрағалар кеңесі т.б). Әр бөлімдер өз стратегиясын ортаңғы басқару буынында қарастырады. Төменгі буында  өздеріне тиісті міндеттер орындалады. Ұйымның негізгі мақсатына жету үшін басқару құрылымының үш деңгейінде де әрбір менеджер өзінің жеке стратегиясын, яғни корпоративтік стратегияны  орындау көзделген. Корпоративтік стратегия 4-ке бөлінеді

1.Өсу стратегиясы –  сату көлемінің өсуі, өндіріс  қуатының ұлғаюы, бұл жағдайда  өсудің проценттік шамасы ұлттық  табыс пен инфляциядан жоғары  болуы керек.