Англияның дипломатиялық қызметінің даму тенденциясы

  Осындай түрде  қызметтердің бөлінуіне француз  одақтастарымен келісе отырып  Лондондағы үкіметпен бейбіт  келісімді дайындауға келген америкалық өкілдер: Бенджамин Франклин, Джон Адамс және Джон Джей ықпал еткен. Сол кезеңде  Лондонда бөлініп кеткен он үш отар елдермен қалай іс жүргізу туралы  сұрақ туындаған: алдыңғы уақыттағыдай отарлардың мекемесімен немесе шетел державасымен – Сыртқы істер министрлігі айналысатын болды.

   1961 жылғы дипломатиялық  қызмет туралы Вена конвенциясында  «мемлекеттер және тұрақты дипломатиялық  өкілдіктер арасындағы байланыс  өзара келісім арқылы жүзеге  асады» деп көрсетілген [3,с.2].

    1815 жылғы Вена конгрессіне дейін Англияда мойындалған дипломатиялық қызмет болмаған. Лорд Стретфорд-де-Редклиф өз сөзінде: «Мен дипломатиялық қызметке қабылданғанда, ол әлі қалыптаспаған болатын», - деп атап көрсеткен [4,с.116.]. XVIII ғасырда тек қана 2 мемлекеттік департамен болған: солтүстік және оңтүстік. Бірақ, бұл екі департамент сыртқы және ішкі істермен жүйелі түрде жұмыс істемеді. Питт премьер-министр қызметіне тағайындалғанда, оның канцеляриясында 2 көмекші хатшысы және тоғыз шенеуніктері болып, барлығы сан түрлі міндеттер атқарған. 1782 жылда солтүстік департамент шетел департаменті, ал 1790 жылы бұл департамент Даунинг-стритқа ауысқаннан кейін, Ұлыбританияның сырт қы істер министрлігінің негізі қаланған болатын [4,с.117].  Жылына 1500 фунт стерлинг жалақысы бекітілген, министрдің тұрақты көмекшісі қызметі тағайындалады. Оған бас клерк, 2 үлкен клерк, 9 кіші клерк латын тілінен хатшы және хаттарды оқушы көмектесетін. 1822 жылы бұл аппарат кеңейіп, шетел миссияларына жіберілетін шенеуніктердің штатын құруда алғашқы қадамдар жасалды.

    Бұл кезеңге  дейін елші оған жеке ұсынған  жас мамандардан қызметкерлерді  тағайындайтын болған. Мемлекет  жас мамандарға жалақы төлемейтін, бірақ кей жағдайларда елшінің  жалақысынан сыйақы тағайындайтын.  Олар елшілікте өмір сүріп, сол кезеңдегі аталған «елшінің жанұясы»-на  кірген  [4,с.118].

  Осындай іріктеу  жүйесі XIX ғасырдың соңына дейін сақталған еді. Виктория королеваның билік еткен тұсында, 16 жыл бойы елшілікте еш жалақысыз еңбек еткен қызметкерді кездестіруге болатын. 1918 жылдың өзінде дипломатиялық қызметке түсуші жас маман, кем дегенде 2 жылда өзіндік табысы 400 фунт стерлингке жететіндей болуы шарт болды. 1914 жылғы Макдонелл комитетінің ең маңызды ұсынысы - осы шарттарды жеңілдетуге бағытталды және 1920 жылы жанама салық мөлшері өсіп, кіші  дипломатиялық қызметтегілер өзіндік табысы болмаса да, өмір сүруіне жағдай жасалды [4,с.118-119].  Бұл – дипломатиялық қызметтің демократизациялануы еді.

   Алғашында Ұлыбританияның  дипломатиялық қызметінде атташені  қызметіне тағайындау және таңдау сыртқы істер министрінің қолында болды. Жалғыз ғана шарт – екіайылық тексеру мерзімінен өту және жылына жалақысы 400 фунт стрелингтен тұру болды. 1856 жылдан бастап Кларендон алғашқы емтихан ретінде француз тілін және жазуын жетік меңгеруді талап етті. Лорд Грэнвил тұсында тапсыру емтиханы (қабылдау) конкурс ретінде жүргізілетін болды [4,с.119].  1871 жылы іріктеу комитеті, дипломатиялық қызметте – егерде Оксфорд немесе Кембридждің дипломы бар маман тапсырушы болса, жазба мәдениеттілігі ғана тексерілетін болды. Бірақ бұл ұсыныс қолдау тапппады. Ал 1905 жылы лорд Ленсдаун қызметке тапсыру жүйесін өзгертті. Ол үміткерлер министрлікке немесе шетел мекемелеріне тапсыратын емтихандардан өтуі тиіс, ал ең бастысы француз және неміс тілінің жетік меңгергені болды. Кезекті реформа лорд Греймен жүргізіліп, ол әртүрлі мекемелердің өкілдерінен тұратын комиссия құрып, үміткерлерді тағайындау істерімен айналысатын жеке хатшының жұмысын осы комиссияға жүктеді. 1918 жылға дейін сыртқы істер министрлігі және дипломатиялық қызмет әртүрлі ұйымдар деп есептелді, сөйтіп үміткер екеуінің арасынан таңдай жасауы керек болды. 1918 жылдың шілдесінде лорд Сесиль қауымдар палатасына болашақта 2 бөлім бір ұйым болып бірігеді және ол шетел қызметі деп аталатын болады деп хабарлаған [4,с.119-120]. Сонымен қатар, лорд мүлік цензін алып тасталды деп жариялады. Питтің уақытынан бері британ дипломатиялық қызметіне осындай өзгерістер енгізілген болатын. Англияның дипломатиялық қызметінің қалыптасу және даму тарихы нәтижесінде өзіндік ерекшеліктері қалыптасты. Британ дипломатиялық қызметінің ерекшеліктері:

• дипломатиялық қызмет айрықша мемлекеттік қызмет болып, өзіндік іріктеу ережесі бар, қызмет баспалдағы және жеке кадрлық сипаттамаларға ие қызмет;
• қызметке қабылдану үшін үміткерлер ерекше квалификациялық емтиханнан және міндетті ашық конкурстан өтуі қажет;
• барша үміткерлерге тең мүмкіндіктер жарияланғанына қарамастан, Ұлыбританияның дипломатиялық қызметі өзіне тән тарихи және элитарлық сипатқа ие;
• дипломатиялық қызметкерлердің жұмысы кәсіби негізбен ұйымдасқан, яғни жалдаушымен (мемлекетпен) ұзақ мерзімді контрактіге келіседі және кәсіби даярланған кадрлардың бәсекелік жағдайда қызметімен жоғарылауы қамтамасыз етіледі [5,б.84-85].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Джордж Каннинг  – саяси қайраткер

 

   Джордж Каннинг  (1770 ж. 11 сәуір – 1827 жыл 8 тамыз)  – ағылшындық саяси қайраткер,  тори партиясының либерал өкілі.  Еуропадағы Наполеон соғысы жылдарында  Англиядағы 1807 жылдың наурызынан  қазанға дейін 1809 жылдың Сыртқы  істер министрі қызметін атқарған. Өз өмір жолын Англияның премьер-министрі қызметінде аяқтады.

  Джордж Каннинг  – 1770 жылдың 11 сәуірінде қарапайым  заңгер отбасында дүниеге келген. Оның атасы – ауқатты ирландық  жер иесі. Жастайынан әкесінен  айырылып, жетім қалады. Каннингті  өз қамқорлығына жиен ағасы алып, оны жасөспірім кезінде Итонға, кейіннен Окфорд университетінің  Крайс-Черч-колледжінде білімін шыңдауға көмектескен [6].   1791 жылы «Линкольнз Инн» заң мектебіне түсіп, бірақ кейін саяси қызметтті таңдаған. Кіші Уильям Питтке таныстырылып, оның қамқорлығымен 1793 жылы парламентте орын алады. Питтің саясатын парламентте барынша қолдап, оның баспасөзде де шебер қорғаушысы бола білді. Сонымен қатар, «Anti-Jacobin» тори партиясының журналының қызметіне де атсалысқан.   Өзін тезарада керемет сөз шебері ретінде көрсетіп, 1796 жылы Питтің кабинеті тұсында Сыртқы істер министрінің көмекшісі қызметіне тағайындалады. Қызмет баспалдығы бойынша көтерілуі басталып, Каннинг – 1799 жылы Үндістандағы департаменттің арнайы өкілі және 1800 жылы біріккен әскери қазынашылыққа тағайындалады.  

    1801 жылы Каннинг  пен Питт қызметтен кетіп, бірақ  1804 жылы үкіметке қайта келеді. 1806 жылғы Питтің өлімінен кейін  Каннинг және оның жақтастары  қызметтен кететтіндерін жариялап, 1807 жылдың наурызына дейінгі кезеңде оппозицияда болады. 1807 жылдан бастап Каннинг – Португалиядағы елші, екі жылдан кейін бақылау палатасының төрағасы ретінде үкіметке қайта келеді [2,с.152]. Каролина королевасы ісіне байланысты келіспеушіліктер туындап, IV Георг тұсында қайтадан қызметтен кетуге мәжбүр болады. Каннинг ендігі кезекте Үндістандағы Бенгалияға генерал-губернатор қызметімен жүзуге дайындалып жатқанда, 1822 жылдың тамызында сыртқы істер министрі және қауымдар палатасының спикері Каслри қайтыс болады. 1822 жылдың қыркүйегінде босаған қызметке Каннинг тағайындалады [2,с.153]. 

   Каннинг континентальді  державалардың саясатына қиыс  қарап, 1823 жылы Англияны «Қасиетті  Одақтан» шығарады. Каннинг басқа  елдердің ішкі істеріне араласпау  принципін ұстанды. Ол 1823 жылы VII Фердинандтың билігін қалпына келтіру үшін Испанияның конституциялық партиясына көмектесуге әзір екендігін білдіреді. Алайда консерваторлардың өздері де Каннингті Францияның Испания әскери флотын қолдануға қарсылығын мақұлдап, Оңтүстік Америкадағы азаттық қозғалыстарды басу үшін Испанияға көмектесуге шақырды. Оңтүстік Америкадағы жаңа мемлекеттерге қатысты сәтті саясат Каннингтің 1826 жылы «мен Ескі дүниеде тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін, Жаңа дүниеде өмірді жақтым» деген сөздерін айтуға негіз болады [6].

  Сыртқы істер министрі қызметін Каннинг 1827 жылдың сәуірі, кабинеттің басшысы болғанға дейін атқарды. 1822 -1827 жылдар аралығында Каннинг ағылшындық мемлекеттік қайраткерлердің ішіндегі ең көрнектісі болды. Өз Отанына өзінің қатаң саясатымен ауқымды қызмет көрсетіп, нәтижесінде Ұлыбританияға халықаралық аренадағы ықпалды жағдайды қамтамасыз етті. Каннингтің сыртқы саясатының ең басты бағыты Еуропаны дүр сілкіндірген грек мәселесін шешуге бағытталды. 1821 жылы Грецияда Турцияға қарсы көтеріліс басталғаны белгілі. Каннинг Ресейдің интервенциясын, гректерге көмектесе отырып алдын алғысы келді. Альтернативтік шешім ретінде ол Ұлыбритания, Ресей және Франция арасындағы үшжақты келісімді ұсынды. Осы саясаттың нәтижесі - 1827 жылдың 6 шілдедегі Лондон конвенциясы болды. Бұл келісім бойынша түрік сұлтаны Грекияға жыл сайынғы алым-салық шартымен автономия берді. Каннингтің тұсында Ұлыбритания Латын Америкасындағы бірқатар испан жерлерінің тәуелсіздігін мойындады. Өзінің сыртқы саясатындағы ең басты міндеті ретінде, Каннинг елдің мәдени күшінің қалыпты дамуын және бейбітшілікті  көздеу болды. Каннинг алғаш рет саясатты тұрақты қылып, Ұлыбританияның еуропалық істерге араласпауын және «Қасиетті Одақтан» шығуына атсалысты. Джордж Каннинг -  Ұлыбританияның сыртқы саясатын жүргізуде орасан зор еңбек атқарған тарих көрсетіп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Форин офис құрылымы және қызметі

 

   Британ дипломатиясының ұйымдастыру формасын жетілдіруде ең маңызды қадам – 1782 жылғы (Солтүстік департамент негізінде) бірегей орталықтандырылған дипломатиялық мекеменің, қазір де өзінің атауын сақтап қалған – Форин офистің құрылуы болды. 1795 жылғы Форин офистің басшысының тұрақты орынбасары қызметінің тағайындалуы, оның административті басқарумен қатар, барлық дипломатиялық кадрларды соның ішінде, «саяси» қызметке және кадрлық аппаратты бөлумен айналысты (1796 жылы штабында небары – 14 адам болса, ал 1832 жылы – 23, 1861 жылы – 37, ал 1913 жылы – 52 адам болған) [1,с.22].

   1832 жылғы прогрессивті реформа арқасында, әрі мемлекеттік басқару функцияларының монарх және парламент құзыретіне бөлінуі, кәсіби дипломатиялық шенеуніктердің позицияларын бекіте түсті. Сайлауда жеңіске жеткен саяси партияның лидері өзінің кабинетінің мүшелерін тағайындаумен қатар, сыртқы істер министрі – Форин офистің саяси басшысын тағайындау құқын алды. Сонымен қатар, британдық Сыртқы Істер Министрлігі және оның барлық аппараты (СІМ) «Тақтың (престол) кәсіби қызметшісі» деген статусқа ие болады. Өз кезегінде, Форин офис саяси жетекшілерден біршама тәуелсіздігі, жеке административтік басқаруы әрі ранг бойынша өздерінің табельдерін де бекітетін болды.

  Келесі ғасырдың  бірінші онжылдығында Форин офистің кәсіби буынының деңгейі беки түседі. 1906 жылғы административтік реформа бойынша министрдің орынбасары Ч.Хардиндж және оның жолын жалғастырушылар осы қызметті атқара отырып, министрдің және үкіметтің атына, СІМ-нің бөлімшелерінен және шетелмекемелерінен келген барлық құжаттарды қарауға құқық алған болатын [1,с.23]. Тек қана қарап шығуға ғана емес, сонымен қатар өздерінің ойларын, ұсыныстарын және бағаларын бере алатын болды. Осылай кәсіби дипломатиялық қызметкерлер өзінің басшысы арқылы сыртқы істер мәселелеріне бастапқы кезеңдерінде дайындалуына және құрылуына ықпал ете алатын болды. Э.Грейден (1905-19165жж.) бастап бірде-бір сыртқы істер министрі, өзінің саяси ықпалы қаншама күшті болғанымен кадрлық дипломаттар ойымен санасуына тура келді. Белгілі, Э.Грей кезінде орыс-ағылшын Антанта блогын құру идеясын министрге 1907 жылғы кадрлық дипломатиялық қызметтің басшысы Ч.Хардиндж және оның қызметкерлері ұсынған болатын. Жақындағы мысалға тоқталсақ – Форин офистің қызметкерлері Г.Вильсон үкіметіне 60-жылдарда АҚШ-қа Вьетнамдағы соғыста әскери көмек көрсетуді қажет емес деп ұсыныс айтқан, бұл ұсыныс өз кезегінде салмақты және қарапайым «Вьетнамдағы соғыс жеңіс таба алмайды» деген ойдан шықты. Дипломаттардың ұсынысы үкімет тарапынан қабылданады. Бірнеше онжылдықтан кейін кәсіби әрі білікті дипломаттардың үкіметке қысым жасауынан Ұлыбритания ЕО-қа  (Еуро Одақ) және 1975 жылғы референдум батыс-еуропалық интеграцияға қосылуды қамтамасыз етті [7,с.91-97].

  Ұлыбританияның дипломатиялық  қызметінің ядросы - Форин офистің  қызметтік шенеуніктері ғана  емес, британ дипломатиялық өкілдіктерінің  қызметкерлері. Бір айта кететін  жайт, Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін Форин офис пен шетел дипломатиялық кадрлары бір-бірінен тәуелсіз, паралельді түрде өмір сүрді. Шетелдерде тұрақты өкілдіктердің құрылуы орталық дипломатиялық мекемелерден ертерек құрылды (ең алғашқы ағылшындық тұрақты елші – Джон Стайл VIII Генрихпен 1509 жылы испан королі Фердинанд тұсында тағайындалған).  Тұрақты өкілдермен қатар XVII- XVIII ғасырларда және одан кейінгі уақыттарда да Ұлыбританияда дипломатиялық белсенділіктің деңгейін көрсететін шетелдерге көптеген төтенше дипломатиялық миссиялар жіберіліп отырған. Осылай, 1509-1688 жылдар аралығында шетелге әртүрлі категориялы 602-ден аса елшілер жіберілген екен [1,с.23-24].

   Көпшілік елшілер  өз миссияларын екі-үш реттен  орындады, бұл өз кезегінде кәсібиліктің  басталуының көрінісі. Дипломатиялық қызметтегілер «қызметтік баспалдақ» арқылы жоғары лауазым алуына мүмкіндік туындады. XVIII ғасырдың басында сол кезде қалыптасқан барлық рангтерден өткен елшілер де пайда болды (осындай елшілердің бірі – Ресейдегі I Петр тұсындағы бірінші тұрақты елші Ч.Витворт ). XVIII ғасырдың аяғына қарай 7 дипломатиялық ранг болды [1,с.24].

   Басқару міндеттерінің  парламент пен үкімет арасында  бөлінуі, дипломатиялық аппаратқа  аса қатты әсер ете қойған  жоқ. Елшінің қызметіне тағайындау құқы әлі де монарх еншісінде болатын және монархтың шешімі талқылауға түспейтін. Елшілердің таққа жақындығын (елші – мемлекеттің шетелдегі жеке өкілі) басқа да фактілер көрсетеді, олар: бірінші дүниежүзік соғысқа дейін барлық елшілер Құпия Кеңес мүшелері болған; олар британ мемлекеттік протоколдық жетекшілігінде басты орындарды алған еді.

  XIX ғасырдың екінші жартысына дейін, кіші қызметкерлерді елшілердің өзі және Форин офистің басшылары тағайындаған. 1856 жылдан бері үміткерлерге ауызша емтихан енгізілді. Ал 1906 жылы қабылдау емтихандары міндетті түрде, ауызша және жазбаша тапсырылатын болды. Жалпы конкурстық қабылдау ниет еткендер үшін (әйелдерден басқа) ашық болатын, бірақ мүлік цензі бұқара халықтың орта тап өкілдеріне (жылдық табыс мөлшері – 400 фунт стрелинг немесе 25-30 мың фунт қазіргі уақытпен салыстырғанда) дипломатиялық қызметке жолын жапты. 1919 жылы ғана, шетелдегі елшілерге жалақы төлеу басталғанда, мүліктік цензді алып, орта тап өкілдерін қызметке алу мүмкіндігі туды [1,с.24].

     Құрылымдық жағынан Форин офис:

• саяси басқару буынынан (министр, 3-4 мемлекеттік және кіші министрлер, оның біреуі – Еуро Одақ істерімен айналысатын министр);
• кәсіби басқару буынынан («Ұлы Мәртебелімнің дипломатиялық қызметінің» басшысы, сонымен бірге министрдің орынбасары, оның жеке хатшылығы және тұрақты орынбасардың басқаруындағы бірінші орынбасар мен министрдің орынбасары – директор. Барлығы – кәсіби дипломаттар) тұрады.