Геометриялық фигуралар

Абдрахманова  А.Т.

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Қазақстан

БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫНЫ ӘРЕКЕТІНДЕ ҚИЯЛДЫҢ  ДАМУЫ

Жаңа туған нәрестеде қиял болмайды. Бала өмірінде қиялдың алғаш көрінуі  бір жастан асқан кезде байқалады. Екі жасар бала ертегі не әңгіме тыңдап отырып жылап жібереді. Бұл  факті жас баланың басында  ес елесінің және қиял елесінің туа  бастағанын көрсетеді. Бала қиялының мазмұны  бастапқы кезде жұтаң, әрі ырықсыз  түрде болады. Өсе келе тәрбие мен  өз іс-әрекетінің тәжірибесі негізінде  бала қиялы дамып, сапасы артады. Дамудың  бұл кезеңіндегі өзгешілік - балалардың ойын әрекетінде шығармашылық қиялдың  элементтері туа бастайды. Мұндай қиял олардың сюжеттік ойындарынан айқын аңғарылады. Балабақшадағы бүлдіршіндер «Теміржол» ойынын ойнағанда, әрқайсысы белгілі рөлді орындайды. Осындай ойын әрекеттерінен олардың қиялы толыға түседі, жаңа рөлдер тауып алады. Бұл шығармашылық қиялдың белсенді қатынасынан туындайды.

Ойын әрекеті бала қиялын тәрбиелеп, дамытуда күшті рөл атқарады. Сондай-ақ, ол балалардың табиғи белсенділігін, қозғалғыштығын, дара психикалық процестерін де дамыта түседі. Мысалы, құрылыс ойындары, теміржол салу, үй тұрғызу, зауыт-фабрикалар орнату т.б. Жеткіншектер қиялын дамытудағы әрекет - сурет салу. Сурет салуда олар түрлі  елестерін, есте қалғандарын сыртқа өздерінше шығарады. Мектеп жасындағы  балалар қиялының жүйелі дамуы ғылым  негіздерін меңгерумен байланысты. Олар өз қиялының өнімін енді сын елегінен өткізіп, шындыққа жақын бейнелер жасауға  ұмтылады. Ересек адамдар қиялы олардың  өмір сүрген ортасы мен тіршілік тәжірибелерінің  нәтижелеріне орай дамып отырады. Әр алуан ғылыми жетістіктер, техника  мен өнердегі орасан зор табыстар, өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы жаңалықтар, мұның бәрі - ырықты қиялдың  жемістері.

Адам қиялсыз өмір сүре алмайды, қиял шындық болмыспен ұштасып, адамды жаңа істерге, меңгерілмеген нәрселерді игеруге, ғылым мен техникадағы, өнер мен көркем әдебиеттегі жаңа белестерге ынталандырып отырады.

Бастауыш мектеп жасына дейінгі  балалардың таным үрдісінің дамуы.

Мектепке дейінгі ұйымдарда  білім сапасын арттыру аса  маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты  міндет болып табылады.

Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған дамытушы ортаны жабдықтау  қажет десек, ол мектепке дейінгі  кезеңнің өзіндік ерекшелігі мен  құндылықтарын сақтайтын, баланың  балалығына бағытталуы шарт.

Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы  мен тәрбиеші педагогтар қауымы кәсіби шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін  жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп, ұжымның шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға белсенділікпен ат салысуға және жағымды психологиялық  ахуалдың тұрақтануына ықпал ету  қажет. Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін қанағаттандыру және білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата-анамен үнемі бірлескен ынтымақты негізде  жұмыс істеу де өте маңызды.

Үшіншіден, балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен білім берудің технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-тәсілдер жүйесін кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға шығармашылықпен үлес қосып отырса. Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен балабақша ұжымының бірлескен өзара тығыз байланыста болуы.

Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты  – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар өзара тығыз  байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы өмірге дайындау үшін дамытудың  маңызы ерекше. Даму барысы:

1. Зейінін дамыту

2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту

3. Күрт қиыншылықтарға төтеп  бере алуын дамыту

4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі  қабылдау, жақсы көруді дамыту

5. Танымдық үрдісін дамыту 

6. Өзін-өзі алып жүре алуын,  дербестігін дамыту

7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі  жетілдіруге ынтасын дамыту.

Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді. Даму үрдісінде  баланың таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата  бастап, олардың құрылысын, пайдалану  тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады. Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланы дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.

В.С.Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы балаларда  мiнез-құлық мотивациясы: мiнез-құлықтың саналы регуляциясы күшейедi, мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани және материалды қажеттiлiктер сферасы  кеңейедi, қарым-қатынасқа деген  қажеттiлiк, жетiстiкке жету, басқарушылыққа қажеттiлiк сияқты әлеуметтiк қажеттiлiктер нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан  жоғары болу, өзi жасай алу сияқты қарапайым қажеттiлiктер пайда болады.

Бастауыш мектеп жасына дейінгі  кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі алғы шарттары болып  келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық  идеяларды өзіндік көзқараспен  қабылдайды. Баланың қиялы ересектерге  қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, «Бала қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық образдар, қаншама  таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен  кейбір жағдайларды өзіндік қабылдаумен  түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып естіледі».

Қазіргі кездегі психологтар мен  педагогтар баланың жеке басының  дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста  көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте  нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы  төмендегідей компоненттерден тұрады:

Алғашқы дәрежеде қиял қоршаған болмыспен  байланысты, дайын нәтижені ойластыруға  мүмкіндік береді. Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен  байланысты, бірақ сонда да заттық байланыстың рөлі бар. Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан  қиялдың қозғалысының жоғарғы формасы  – ой – пікірден оның іске асуына байланысты. Сонымен, қорыта айтқанда, біздің тәжірибемізге негіз болған 7-8 жастағы балалардың құрастырған  ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген  жұмыс, қиялдың дұрыс дамуына  апаратын көп жолдың бірі болды деп  есептейміз. 6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады  және баланың өзі сонда әртүрлі  жағынан көрінеді. Ойын барысында  қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез арада  жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың  үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы әлемді танып-білуінің және игеруінің  маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан  шығудың әдісі.

В.С.Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың  қиялы сәбилік шақтың соңында  пайда бола бастайтын сананың  белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың  бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы  бұйымдарды, оқиғаларды қиял арқылы толықтыру  мен алмастыру мүмкіндігінің  пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған  түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді .

Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан  және ойын іс-әрекеттерін орындауынан  ажыратылмайтындай. Ойын үстінде қалыптасқан  қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің  түрлеріне де ауысады. Бала сурет  салғанда, ертегілер мен тақпақтарды  ойлап шығарғанда қиял неғұрлым айқын  байқалады.Сондай-ақ бастауыш мектеп жастағы  шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта  өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау  іс-әрекеттерінің ерекше формалары  ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі  кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат  ала алмайды. Бала бірдеңеге назар  аударарлықтай, көргені мен естігенін  жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекеттерді  игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер  тек мектепке дейінгі кезеңде  қалыптаса бастайды. В.С.Мухина бойынша  мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен  баланың алдында бір нәрсеге  зейінін шоғырландыру және оған зейін  қою, материалды есте ұстау және оны  жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін  құру сияқты жаңа ерекше міндеттер  пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің  қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың  арнайы іс-әрекеттері қалыптаса бастайды.

Бастауыш  мектеп жасындағы кезеңде  баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге  қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей  тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт  бір іспен шұғылдануы сирек болады. Д.Б.Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі  кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне  байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 7-8 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады.

Бірақ мектепке дейінгі кезеңде  зейіннің негізгі өзгеруі баланың  алғаш рет өз зейінін меңгере  білуінде, оны саналы түрде белгілі  заттарға құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуінде. Бастауыш мектеп жасындағы шақта ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді  пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда  мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда  нұсқауды 10-12 рет жиі қайталады. Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық  зейін қалыптасады.

Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең  бастауыш мектеп шақта анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында, бізге  сәбилік шақтағы оқиғалардан  бірдеңені еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл  әсіресе мектепке дейінгі ересектерге  тән. Мектеп жасына дейінгі баланың  есі негізінен ықтиярсыз сипатта  болады. Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге асады әрі іс-әрекеттің  сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды. Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз  есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың есінде сақтау анағұрлым нашар балады, ал осы суреттерді, өз орындарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін жеке заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымша нәтижесі болып табылады.  

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.     Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии.М., 2003.

2.     Выготский Л.С. Балалық шақтағы қиял мен творчество. М., «Просвещение», 1967

3.     Әл-Фараби. Сөмбес жұлдыздар. Алматы., 1972

4.     Жұмабаев М. Педагогика. А.,: Ана тілі, 1992 ж.

5.     Мұқанов М.М. Жас ерекшелiк және педагогикалық психология, Алматы:  1981.

6.     Л.С.Выготский «Балалардың жас ерекшеліктері және кемтар бала  психологиясы», А., 1999.

7.     И.П.Павлов. Шығармалардың толық жинағы., М.-Л., 1951