Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру

ҚР экологиялық білім мен тәрбис беруді дамытудың ұлттық стратегиясында тұжырымдалғак мақсат, прицип пен міндеттер оқушыларға білім мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын, мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады /4/.

1.2.    Экологиялық білім  мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар

Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен езара әсершің құрылымын қарастыруды талап етеді.

 Бұл  құрылымды сараптау "оқушы - табиғи орта" жүйесінің қызметінің төмендегі нүсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:

1. Оқушы табиғи ортамен тікелей  қарым-қатынаста болады. Экологиялық  білімнің  мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан  алғанда аталған    бірлікті     мына    сызба-нұсқа    түрінде    көрсетуге    болады (сызбанүсқаі).

Сызбанұсқа 1.

Берілген жағдайда экологнялық білім берудің мазмүнын қалыптастырушы факторлар:

1)    Оқушы, оның қоғамдық  өмірге қажетті жекс басыныц  мінсздсмесі;

2)    Табиға орта;

3)    Қоғамдық қажсттілікті  қамтамасыз стетін оқушы мен  табиғаттың өзара қатынасының  смпаты.

Окушының жекс басынын мінсздсмссін анықтауда, "оқушы -табиғи орта" жүиссіндсгі біржақты байланысқа назар аударамыз.

"Табиғи орта - оқушы байланысы немссе табиғи орта оқушыға не береді, табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байданысты сипаттай келе, мынаны бөліп көрсетуге болады:

а)     сауықтыру аспектісі - табиғатты  өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;

б)   рухани аспектісі - табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;

в)   материалдық аспект - саңырауқүлақтар, жеміс - жидектер

жинау, үй жануарларына азык дайындау және т.б.

Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық

ю

 физнкалық дамуы, денсаулығын сақтау мен нығаиту мақсатында қолдануға дайындық ретінде сипаттауға болады.

"Оқушы- табиғи орта" банланысы  немесе оқушының табиғп ортаға  әсері қандай. Оқушының қоршаған  ортаға қатысты іс- әрекеті:

а)   нейтралды;

б)  орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;

в) орта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.

Қоғамдық қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке  басының  мінездемесін - табиғи  ортаны  қорғау  мен  жақсарту,

табиғатты     пайдалану    ережелерін     орындауға    дайындық    түрінде I I      анықтауға болады/6/.

Бірақ қалада түру жағдайларының өзіне тон ерекшеліктері бар.

Салыстырмалы  түрде  кішкентаи территорияда  көптсген  адамдардың шоғырлануы, күшті ақпараттар ағыны және т.б. сң алдымен балаларда    стрссстік жағдайлар туғызады.

Автотранспорттың санының артуы, Шымкснттегі өнсркосіп орындарының болуы, қала ортасының ластапуы мсн ауаныц газдануыиа экелсді. Аталған жоис басқа ластану факторлары қоршаған табиғп ортаны бүзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді.

 Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес.

Шымкент қаласында окушылар арасында тыныс алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ. ангина, ларингит, түмау, отит. аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардің 80%). Зэр - жыныс жүйесінін мүшелерінің ауруы 10% құрайды.

Сондықтан қала территориясындағы жалпы білім беретін мектептердің негізгі міндеті оқушыларды табиғатты қорғау қызметіне тарту, балаларға табиғатқа жауапкершілікпен қарауда қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтары мен дендробақты есептемегенде іс-жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмүнын анықтауда балалардың қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.

Шет елдерде балалардың, ата- аналарымен бірге эр аптада қала сыртына шығып демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.

2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым- қатынаста болады. Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының табпғатпен қарым- қатынасының кәсіптік аспсмісіһ көрсетеді. Өзара қарым- қатынастың осы формасының тпімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын жақсарту мен оны сақтауға деген қоғамдық қажеттілікті жүзеге асыруға негізгі үлесті қосуы тиіс. Бұл жағдайда ондаған, жүздегсн болашақ табиғатты пайдаланушылар арқылы мұғалім табиғатпсн байланысқа түссді.

 Бұл  жүйс тек экологиялық кана емсс, псдагогнкалық болады. Білім беру мазмүны тұрғысынан карағанда бұл бірлікті төмендсгі 2 сызбанұсқа түрінде көруге болады:

Берілген жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар мыналар:

1)  мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;

2)  "оқушылар- табиғи орта" жүйетармағы;

3) "оқушылар- табиғи орта" жүйе  тармағының қоғам қажеттіліктерін  қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.

 Бұл  жүйеде бізді "оқушылар - табнғи орта" жүйе тармағына мұғалімнің әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің қызметі болашақ табнғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан дұрыс қарым - қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру - бұл экологиялық тәрбие беру процесі болып табылады/8/.

Тәрбиелеу процесі- екі жақты процесс, "(оқушылар- табиғи орта)-мұғалім' кері байлаңысы мұғалімде оқушылардық табиги ортамен өзара қарым- қатынасының сипаты, тәрбиеленушілердің жеке қаспеттері, ортаның сипаты туралы ақпараттың болуын қажет етеді. Аталған құрам бөліктер - оқушылардың жеке қасиеттері, табиғи ортаның сипаты, оқушылардың табиғатпен өзара қарым- қатынасының сипаты - білім беру мазімүнын қалыптастыруда назарға алынады. Бірақ олардыц барлығын экологиялық білім беру мазмүнына толық енгізе алманды. "Оқушылар - орта" бірлігі өте өзгсрмелі. Экологиялық жағдайлар өзгсруі, оқушылардың жеке қаспеттсрі де дамиды: оқушының табиғатпсн өзара әсерінің барлық мүмкін болатын жағдайларын алдын - ала білу мүмкін емес. Мұндай жағдайда мұғалім экологиялық тәрбие беру процесінде пайдалануға дайын танымға ие болуы тиіс.

Экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру үшін. мұғалімнің өзінін. табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушынын табиғатпен қатынасының тиімділігш арттырудағы қоғамдық қажеттілікпен байланысты фактордарды сараптау экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастыру саласындағы негізгі қорытындыға әкеледі: бұл мазмүн оқушыларға тиімді экологиялық тәрбие беру мұғалімнің білімінің мазмұны және оның табиғатпен тиімді өзара қарым- қатынасы арқылы бағытталуы тиіс 191.

Оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуына отбасы зор әсер етеді. Отбасындағы табиғатты қорғау тәрбиесі - балаларда туған өлкенің табиғатына сүйіспеншілік пен жанашырлықпсн қарауды тәрбиелеудің негізі. Әр отбасының ересек мүшелері баланың алғашқы тәрбиелеушілері болып табылады. Ана сүтімен, экенің күлкісімен, ата, әжелердің шексіз еркелетуімен бөбектің өміріне, жақындарына, үй-ішіне, қаласына, табиғаттың элементтеріне деген алғашқы сүйіспеншілік сезімі кіреді. Осы сүйіспеншілік кейін баланың саналы табиғи қорғау жұмысының негізгі  болып  табылады. Табиғатқа деген  сүйіспеншілік туған үйінің босағасында қалыптасады. Мұнда ата- аналар ең маңызды

1 рол атқарады /10/.

Халықтың табиғат қорғау дэстүрлері - педагогикалық ғылымның балаларға табиғат қорғау тәрбиесіне қосқан баға жетпес үлссі.

Рсспубликамызда осы бағытта бірқатар жұмыстар жүргізілуде, отбасындағы табиғат қорғау тәрбиссі бойынша матсрпалдар жиналып. сарапталуда.

Рсспубликада отбасылық табиғат қорғау мэсслесі бойынша мына жұмыстар жоспарланып отыр:

1)   Балаларға   берілетін   отбасылық  табиғат   қорғау  торбнссінік бағдарламасын әзірлеу:

2)   "Ата   аналары   туған   елкенің   табиғаты   туралы"   кітабын баспадан шығару.

3)   Отбасылық    табиғат    қорғау    тәрбиесі    бойынша    алдыңғы қатарлы   педагогикалық   тэжірбиені   одан   әрі   зерттеу   және тарату.

4)   Ата   -   аналарға   арналған   табиғат   қорғау   мазмүнындағы дидактикалық материалдар мен тақырыптық фильмдер жасау.

5)   Ата-   аналарға    арналған   "Табиғат    қорғау"    университетін ұйымдастыру.

Жоғарыда қарастырылған факторлардың барлығы экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмүнын анықтайды /11/.

3. Мектеп оүқушыларының экологиялық мәдениетіне, оларға экологиялық білім мен тәрбие беруге қоғам, қоршаған әлеумсттік ортасы әсер етеді. Ол белгілі бір дэрежедс адамның экологиялық мәдениетін анықтайды.

Оқушы табиғатпен басқа адамдар, әлеуметтік топтар арқылы (сызбанүсқа 3) қарым- қатынасжасайды.

Сызбанүсқа 3.

Бсрілген жагдайда адамдар қоғамының қоршаған табиғи ортамен байланысы оқушыға, оның экологиялық ойлауын, моденисті мен мінез қүлқыныц қалыптасуына эсср стеді.

Екінші жағынан бұл бапланыс фактор ретіндс білім мсн тәрбис бсру мазмүнын анықтапды. Ал білімнің мазмүны өз кезегіндс оқушынын экологиялық дүниеге көзқарасыка, оқушы мен қоғамның байланысына әсер етеді.

Қоғам оқушыға оның экологиялық біліміне әсер етуге дайын болуы тиіс /12/.

Жоғарыда аталған факторлар мұғалім, білім мазмүны, қоршаған орта, отбасы, қоғам тең дэрежеде оқушыға экологиялық білім мен тәрбиесіне әсер етеді және оны анықіайды /13/.

1.3. Қоршаған табиғи ортаны зерттеу  мен қорғауда қажетті іскерліктер  мен дағдылар.

Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, онын жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерді ездерінің жолдастарының және ересектердің арасында насихаттауға үйретуі тиіс.

Оқушыларда табиғат қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметкс қажетті іскерлікттер мен дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу- тәрбие процесінің құрам бөлігі болуы тиіс.

Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі- әр түлекте әр түрлі іс- әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез- құлқында жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбнелеу болып табылады 151.

Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.

Экологиялық білім бсру тұрғысынан алғанда сң маңызды нэрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының ғуманитарлық және жаратылыстану- ғылыми циклдағы пэндсрді оқу барысында менгергсн ісксрліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрсжедс дұрыс қолдана алуына байланысты.

Ісксрліктер мсн дагдылардыц дамуы процссіндс ез бстіншс зерттеу жүргізу барысында танымнын шітсллсктуалды жәис эмоционалдык бастамаларының өзара байланысы күшейеді. Нэтижедс жеке адамның

маңызды   қасиеттері   қалыптасады   -   сенімділік,   ол   оқушының   жеке

тәжірбиесіне негізделеді. Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбнелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршағын табиғи ортадағы мінез - қүлқының адамгершілік және құқықтық негіздерін ой- санасына тез қабылдайды/8/.                        

Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшш, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларына бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат объектілерін тиімді пайдалану немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты болады да, ал осыобъектілерге қатысты құқықтық және этнкалық талаптарды орындау-мінез-құлық ережесі болып табылады.

Өмірде нақты маңызды іскерлікке қоршаған табиғи отаны ластану мен бүзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.

Іскерліктердің бірінші түрі - жеке мінез - қүлқындағы мәденпеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптау. түрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).

Екіншісі, басқа адамдардың іс- эрекеті нэтижесінде табипі ортада пайда болған теріс нэтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау, ережелерін бүзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік - жігерлілік сапаларды тәрбиелсуді, адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.

Үшінші түрдсгі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-әрсксті нәтижесіндс жою. Мысалы, басталып келс жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рскрсация аймагындағы қоқыстарды жинау. балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.