Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

                    2.2. Тілдің лексика-фразеологиялық тіркестердің

сөйлеудегі (жазудағы) қолданысы.

           Тіліміздегі фразеологиялық тіркестер  – лексиканың ең бір айшықты  бай саласы. Бұлар өзінің экспрессивтік  –эмоциялық әсерлілігімен көзге  түседі. Фразеологиялық тіркестер көркемдік қасиетіне орай көркем шығармада молынан қолданылады.

           Фразеологиялық тіркестерді қолдана  білу – тіл білудің үлкен  белгісі. Халық қазынасы болып  табылатын фразеологизмдерді жақсы  білетін кісі ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп береді. Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келетін студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс[32,58].

           Сонда фразеологизм дегеніміз  не? Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік бірлік, әдетте, фразеологиялық тіркес деп атайды. Мысалы: қас қаққанша, көзді ашып жұмғанша, ит арқасы қияда, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, ата мекен, су ми, су жүрек т.б. сияқты сөз тіркестері фразеологизмге енеді. Мысалы, Басқарма маған мына бір сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді. Салым суға кеткендей жабырқау тартып үйге келсем, жастығымның үстінде Шегеннен келген хат жатыр екен.

           Фразеологизм мен күрделі сөздерді  салыстыру. Мысалы, бас тарту; 1. Байсал  ақсақалға қой сойып, бас тартты. 2. Бауыржан олрады қоштаудан бас  тарты. Жағасын ұстау; 1. Марат  келіп Мұқанның жағасынан ұстай  алды. 2. Шұбар соны есітіп жағасын ұстап келді.

           Қазақ тілінде фразеологиялық  тіркестер үшке бөлінеді: идиома, фраза және мақал-мәтелдер.

           1. Идиомалардың білдіретін мағыналары  олардың құрамындағы сөздердің  мағыналары қатыспайды, мүлде басқа  мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, образды етіп айту үшін жұмсалады. Мысалы: қара қылды қақ жару, аузымен орақ ору, қой аузынан шөп алмау, қой үстінде боз торғай жұмыртқалау т.б. Бұл идиомалардың білдіретін мағыналары осы тіркестерді құрастырушы сөздердің мағыналарынан келіп шықпайды. Мысалы, аузы-мұрны қисаймастан деген идиоманың білдіретін бір бүтін мағынасы осы тіркестің құрамындағы аузы-мұрны және қисаймастан деген сөздердің білдіретін мағыналарына мүлдем сәйкеспейді.

           Идиома ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып, өзінің даяр қалпында жұмсалады. Мысалы, мидай дала, асқар тау, шалқар көл, ата мекен, ата жау, аталы сөз, су жаңа, қыпша бел т.б. осы сияқты тұрақты сөз тіркестері енеді. Идиоманың құрамындағы ерікті мағынасындағы сөз алуан түрлі сөздермен тіркесіп жұмсалуға икемді болса, фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөз бір  не бірен-саран сөзбен ғана тіркеседі. Мысалы, мидай дала, шалқар көл деген сөздер әр түрлі сөздермен тіркесіп жұмсала берсе (жазық дала, кең дала, ұлан-ғайыр дала, терең көл, кішкене көл т.б.) фразеологиялық байлаулы мағынасында мидай сөзі дала сөзімен, шалқар сөзі көл сөзімен ғана тіркеседі.

           2. Тіліміздегі тұрақты тіркестердің  бір түрі – мақал- мәтелдер. Олар халық данышпандылығының айнасы. Сонау атам заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшелеп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі мақал-мәтелдердің ерекше қасиеті көлемінің шағындығы,  мазмұнының кеңдігі, тілінің өткірлігі, мағынасының тереңдігі. Әрі ол барлық халыққа бірдей әсерлі, жалпы адамзатқа ортақ, көңілге қонымды, ұтымды келеді.

           Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының  қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі  болып келеді. Мысалы, «Бөтен елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұттан бол!», «Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас!» - десе ата-бабамыз, қазіргі солардың ұрпағы біз оны қалай мансұқ етіп, бекер дейміз?!

           Мақал-мәтел аз сөзді, терең  мағыналы, әрі ұтымды болғандықтан, сөйлеген сөзде пайдалана білуі жоғары мәдениеттілікті, ойлылықты байқатады. Өйткені «Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал» дегендей мақал-мәтел айтылайын деген ойға мазмұндылық дарытады. Мысалы, «Шегірткеден қорыққан егін екпес», «Еңбек түбі – береке», «Еңбексіз егін бітпес, оқусыз білім бітпес» сияқты мақалалар еңбекті ұйымдастыру барысында әңгімеде пайдалану сөз мазмұнын жандандыра түседі.

           Осындай орынды қолданған мақал-мәтелдер  ауызекі сөзде де, жазбаша сөйлеуде  де шешендік, көркемдік элементтерінің бірі болғандықтан халықтың тіл байлығын қадір тұтып, тіл өнерін үйренемін деушілер оларды көп біліп, дұрыс пайдалануы қажет. Мақал-мәтел адамды бейнелі ойлатуға үйретеді [43,211].

           3. Қанатты сөздер. Қанатты сөздерді  айтылатын оймен орайластырып дұрыс қолдана білген адамның сөзі мірдің оғындай өткір, көңілге бірден ұялай қалатын, дәл, әрі көркем болады. Бұлар бұрын-сонды шешендер мен көркем ақын-жазушылардың аузынан, қаламынан шығып жұртшылыққа тарайды да, олар бүкіл халықтың қасиетіне ие болып, жалпылық сипат алады. Мысалы, «Кімнің тарысы піссе, соның тауығы», «Соқыр тауыққа бәрі бидай», «Сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды», «Ит үреді, керуен көшеді», «Сырдың суы сирағынан келмейді» сияқты қанатты сөздерді о баста қашан? кім? Айтқаны белгісіз, сондықтан олар халықтың нақыл сөздері деп айтылады.

           Бірқатар қанатты-нақыл сөздердің  авторы белгілі. Мысалы, «Баяғы  жартас бір жартас», «Адасқанның  алды – жөн, арты – соқпақ»  (Абай), «Достың сыры досына паш» (С.Торайғыров), «Жаңылмайтын – жақ, исүрінбейтін тұяқ жоқ».

           Қанатты сөздер – ұшқыр ойдың  қанаты. Айтылатын ой-пікірдің көркем  бейнелеудің құралы. Оны көп біліп,  сөйлеуде, жазуда сөйлей алу –  үлкен өнер.

           Қорыта айтқанда, көркем тілмен  бейнеленген кестелі сөздерді  жазған (не сөйлеген) кезде өз сөзінде пайдалану – тыңдаушылық құлақ құршын қандырып, ойына ой қосып, қиялына қанат бітіреді. Сезіміне әсер етіп, эстетикалық талғамын арттырады. Сөйлеуші тіліндегі қантты сөздер, мақал-мәтелдер, ұшқыр да ұтымды афоризмдер айтылатын ойдың ажарын ашып, көркемдігін арттырады. Тыңдаушының зейінін өзіне еріксіз аударады[44,98].

           Тілдік қарым-қатынаста кездесетін  лексикалық тұлғаның бірі –  тұрақты сөз тіркестері.

           Тілдік қатынастың жүзеге асуы  хабардың (ақпараттың) айтылуына, жеткізілуіне, қабылдануына тікелей байланысты. Қандай болмасын, хабардың түрі тілдік қарым-қатынас арқылы лексикалық тұлғалардың қатысымен жүзеге асады. Осы тұрғыдан келгенде, тілдік бөлшектердің де, тұрақты тіркестердің де өзіндік атқаратын қызметі бар.

           Қатысымдық әрекетте басты көңіл  бөлетін нәрсе – тілдік тұлғалардың  жеке қолданылуы емес, олардың  бір-бірімен өзара байланысқа  түсу арқылы белгілі бір ойды, пікірді жеткізуге себепші болатын  заңдылықтары. Тілдік бөлшектер  өз алдына жеке, дербес тұрғанда қарым-қатынас құралы бола алмайды, сондықтан мұндай жағдайда түсінісу де болмайды. Белгілі бір хабарды жеткізу мақсатында әрбір сөз нақтылы мағынаны білдіру арқылы бүтіндей жүйелі байланысқа түседі де, адамның ойын екінші біреуге түсінікті етеді[34,57].

           Сөз жеке тұрғанда зат не  құбылыстың аталымы ғана болып  табылады. Ол басқа тілдік тұлғалармен  өзара мағыналық байланысқа түсіп,  ойды жеткізу арқылы қатысымдық  қызмет атқарады. Бірақ сөздің  жеке қолданылуының екінші жағы  да бар. Егер сөз белгілі бір ойды жеткізу мақсатында атаулы сөйлем ретінде қолданылса, ол дербес лексикалық тұлға есебінде емес, қатысымдық тұлға тұрғысында жұмсалады.

           Қатысымдық тұлға ретінде жеке  сөз бен тұрақты сөз тіркестерінің  әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.

           Егер сөз хабар беру мақсатымен  қоса жауап алуды қамтамасыз  етсе, онда бұл қатысымдық әрекеттің  жүзеге асқандығын білдіреді,  ал тек баяндау үшін айтылса,  ол хабарлау (информация) ғана болып  табылады.

           Тұрақты сөз тіркестерінің қатысымдық ерекшеліктері олардың құрамында бірнеше сөздердің тіркесіп келуі жағынан көрінбейді, керсінше, сол бірнеше сөздердің қатыса келіп, әрі атаулы, әрі экспрессивті мағынаны білдіру арқылы қатысымдық және ақпараттық мәнге ие болуына қатысты қарастырылады. Мысалы, «қой аузынан шөп алмас» деп айту арқылы адам мінезінің жуастығын, момындығын атап қана қоймай, сонымен қатар оған мінездеме де беріп, оның өзіндік ерекшелігін сипаттаймыз. Осындай мінездеме берілген жанмен қандай қарым-қатынас жасауға мүмкіндік болатындығын да түсініп, соған қарай өзімізді бейімдейміз.

           Жалпы, тұрақты тіркестің мағыналық,  экспрессивті-эмоциялық ерекшелігіне  сай адамдар арасындағы қатысымдық  байланыстың алғышарттары қалыптасады.  Қатысымдық қасиеттеріне қарай фразеологиялық сөз тіркестері мағыналары жағынан ұқсас болып келуі арқылы бір-бірімен синонимдік қарым-қатынаста жұмсалады. Мұндай жағдайда мағыналары сәйкес бірнеше сөздер бірыңғай синонимдік қатар жасайды. Бұл тұрақты тіркестердің мағыналық, экспрессивтік сипаты бір-бірімен күшейе түседі де, сөйлеу тілінде заттың, құбылыстың сын-сипатын айқындай түсу үшін пайдаланылады. Мысалы: тайға таңба басқандай – соқырға таяқ ұстатқандай – бесенеден белгілі – айдан анық т.б. Мұндай бір синонимдік қатарға бірнеше тұрақты сөз тіркестері бірігіп келіп, ашық, белгілі, айқын деген мағынаны білдіреді. Сонымен қатар бұл тіркестер өте айқын, тым ашық, анықтың анығы деген экспрессивтік мағынаға да ие болады.

           Қазақ тіліндегі сын есім синонимдері  бірде фразеологиялық сөз тіркестерінің жеке сөзбен синонимдес болып келуі арқылы жасалса, бірде фразеологиялық сөз тіркестерінің өзара синонимдес болып келуі нәтижесінде қалыптасады [45,49]. Сондықтан ақпараттық және қатысымдық мәнге ие болатын сын есімге қатысты фразеологиялық сөз тіркестерін екі топқа жіктеуге болады. Бірінші – фразеологиялық сөз тіркестерінің бір-бірімен өзара мағыналас болуы нәтижесінде пайдаланылатын тұрақты сөз тіркестері. Екінші – фразеологиялық сөз тіркесінің жеке сөздермен мағыналық жағынан ұқсас келуі нәтижесінде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері. Мысалы: мұрнын көкке көтерген, кеудесіне нан піскен, кеудесі зор; тонның ішкі бауындай-қыл өтпестей, сүттен ұйыған; бір ұрты май, бір ұрты қан шаш ал десе, бас алатын т.б. Немесе, аяғының желі бар – жүйрік; әліпті таяқ деп білмейтін –сауатсыз; ағаштан түйін түйген –шебер т.б.

           Тілдік қолданыста жеке сөздерге  қарағанда, тұрақты сөз тіркесінің  баяндау, хабарлау, әсіресе сипаттау  ерекшелігі басым. Сондықтан да  қатысымдық қызмет атқаратын  фразеологиялық сөз тіркестері жеке сөзбен мағынасы жағынан сәйкес болғанымен, тепе-тең бола алмайды. Фразеологиялық тіркестер сөздерге тек балама болады да, эмоциональды-экспрессивті реңкті білдіреді. Осындай қасиетіне байланысты фразеологиялық сөз тіркестері көбінесе стильдік мақсатта жұмсалады.

           Қорыта келгенде, қазақ тілі пәнін  оқыту кезінде лексикалық білім  беру барысында оқушылар сөздердің  лексикалық мағынасын игеру ғана  емес, оның сөйлемде пайдаланылуы, грамматикалық мағынасы және  ол мағынаның қолданылуы бойынша жаттықтыру жұмыстарын жүргізеді. Бұл дағдыландыру жұмысы сол сөз бен сөз тіркестерінің сөйлеу әрекетіндегі мақсатқа сай қолдана білу икемділігін арттыра отырып, сөздік қорын саны жағынан ғана емес, сапа жағынан да арттыруға ықпал етеді.

           Мектеп оқушыларына лексика туралы білім берумен бірге ол сөздердің қолданылуы, лексикалық стилистика туралы мәлімет беру оқушының тілін дамытуға ықпал етеді. Мәселен, синоним сөздердің мынадай қасиеттері үйретіледі:

           1) Лексикалық синонимдер белгілі бір стильге бағынып, ерекшеленіп қолданылады. Мұндай ерекшелікті белгілі бір синонимдік қатардың құрамындағы сөздердің қолданылуынан аңғаруға болады. Мысалы, «көк», «аспан» деген синонимдік қатардың құрамындағы «аспан» сөзі, «жер жүзі», «жер шары» деген синонимдік қатардағы «жер шары» тіркесі көбінесе ғылыми стильге (астрономияда) қолданылады. Мысалы: халық, жұрт, әлеумет, халайық деген синонимдік қатарлардың құрамындағы сөздерді қолданылу жағынан салыстырып қарағанда (жұрт, әлеумет, халайық) бірінші синонимдік қатардағы «халық», жұрт» дегендердің жалпылама қолданыла беретіндігін көруге болады. Осы синонимдік қатардағы «жұрт, әлеумет, халайық» деген сөздер көбінесе поэтикалық тілде қолданылады да, ауызекі тіл стилімен байланыста болады.   

           2) Синоним сөздер қолданылуда бір-бірінен мағыналық және стильдік ерекшеліктерімен көрінеді. мысалы, Базарлы науқасынан оңалып, қайтадан азамат қалпына келгенде, қараша үйлердің үлкен-кішісі түгел қуанды (М.Әуезов). Петербургтағы үлкен достар - Әбішке қатты сақтандыру айтқан. Бұнда жаңа басталуға мүмкін болып аңғарылған ауру бар. Қаны қатты азаюмен аралас өкпесіне ілінген сырқат бар (М.Әуезов) деген сөйлемдердегі «сырқат», «ауру», «науқас» деген синоним сөздер берілетін ойға таңдап алынған. Өйткені соңғы сөйлемдегі «сырқат» деген сөздің орнына «ауру», «науқас» деген сөзді қойса, ол сөйлемнің стильдік мәні бұзылған болар еді. Мұнда жазушы «сырқат» сөзді «ауру» деген сөздің мағынасына қарағанда тар, жұмсарта қолданылған. 

           3) Синоним сөздердің айтушы мен жазушы бір зат пен құбылысқа ерекше назар аудару мен оның сөйлемдегі мәнін өсіруде қолданады. Мысалы, бұның ар жағындағы ішкі тайталас тартыстың біреуін де Әзімбай айтқан жоқ. Бақ бұтақтан, гүл жапырақтан, дән нәрден айрылыпты (М.Әуезов).

           4) Синоним сөздерді қолдану, тыңдауда сөйлемнің, сөздің экспрессиялылығы артады. Бәріміздің арамазда өте қайратты, өте қажырлы жолдас Катченко еді (С.Сейфуллин). Ақырын ғана қоңыр үнмен, бөгде бірулер естіп қоймасын дегендей жалтақ көзденіп айтады (М.Әуезов). Бөтенсің, жатсың демеймін (Ғ.Мұстафин).

           5) Синоним сөздер тіл стильдеріне  байланысты ерекшеленеді: кенеттен (жазба), байқаусызда (ауызекі), толық,  жуан т.б.

           Мұндай ерекшеліктері игерілгеннен  кейін синоним сөздерді сөйлеуде қолдана білуге жаттықтырылады: Мысалы: Синоним сөздерді мағынасына орай сөйлемдегі басқа сөздермен дұрыс тіркестіре білуге үйрету үшін мынадай тапсырмалар мен жаттығулар орындаттырылады: 1. Берілген сын есім сөздерді жақшаға алынған сөздермен дұрыс тіркестіріп, сөйлем құрату: ұзақ мерзімді, уақыт, кез; 2. Сөйлемдегі баяндауыш сөздің сәйкес синоним сөздердің бірін қойып көшірту. Оны неге дұрыс деп есептегенін түсіндірту: 1) Жазда балалар аулына (барып келді, оралды, барып қайтты); 2) Бала анасына (көмектесті, жәрдемдесті, көмек берді, қолғабыс етті) т.б.