Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           Жазуда, сөйлеуде кісі ойына керекті  сөз таңдағанда, олардың стильдік  ерекшеліктерін ескеру керек. 

           Бұдан 20-30 жыл бұрын, әдеби тіліміз  қалыптасуға бет бұрғанда, қазақ халқының тіл байлығын сарқа пайдалану үшін, оның керегін әдебиет елегінен өткізіп сұрыптап алу үшін әркім естіген-білгенін әдебиетке еркін ендіре берсін деп қарайтын едік. Әдеби тілдің қалыптаса бастаған кезеңдерінде, тіл жұмсаушыларға берілген ондай «еркіндікті» расында көп пайдасы тиді: Кен асылы жерде, сөз асылы елдең екеніне көзіміз жетті; біреу біліп, біреу білмейтін, не көп қолданылмайтын мыңдаған сөздер әдеби тіл қазынасына енді, жарыса, қатарласа айтылатын түрлі сөздер мен грамматикалық тұлғаларды емін-еркін пайдалана жүріп, соларды сұрыптап керектісін алып, керексізін әдебиетке тілдік норма ретінде пайдаланбайтын болдық. Сонымен қатар мағыналас сөздермен жарыса айтылатын грамматикалық тұлғалардың әрқайсысы әр түрлі стильдік өң алып, тілде жатығып кетті. Әдеби тілдің ілгері даму процесінде мыңдаған қарапайым сөздердің бұрынғы мағыналары өзгертіліп, не кеңейіп терминдік қызу атқаратын болды. Мысалы: одақ, күрес, жарыс, сын, отан, еңбек, өндіріс, құрылыс, ұйым, үндеу, құрал. Республикамызда қазақ тілінің тазалығы, икемділігі, жалпыға бірдей түсініктілігі үшін күрес жеткіліксіз. Баяғыда «қазақтың әдеби тілі де жас, оны есейту үшін жер-жердегі байлықты сарқа пайдаланайын деген болды. Ә.Сатыбалдиев жолдас: «Тіл шұбарлығы неде?» деген мақаласында былай дейді: «Орыс әдеби тілінің көп жылдық тарихы бар... біздің баспасөзіміз де, ғылымымыз да жас қой әлі. Сол себепті біз ата-бабамыздың жасап беріп кеткен сөздерінің көбін әлі қамтыта да үлгергеніміз жоқ». Осындай тұжырымға бой ұрушылар жазғанда дарынды, ата-бабаларымыздың аруағы ырза болсын дей ме екен, әйтеуір әдеби тілге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын сөздерді де «біздің елде айтады» деп қаптата береді. Жарайды, жейде, дақыл, сүдігер, собық сияқты жергілікті сөздерді кедергімізге жаратайық (солай болып та келді), ал әрқашан, өнебойы, әрдайым деген сөздер тұрғанда, «бойлай» деп жазудың, әдеби тілдегі сияқты, сықылды, тәрізділерді місе тұтпай «рәуішті», «ыспатты» деуде ата-бабаларымыздың қандай ақысы бар?

           Жазушы Сафуан Шаймерденов «Мезгіл» атты жинағында әдебиет жұртшылығына онша таныс емес дәлсіз, туыссырап, ізнәрлі, сүлесоқтау, үйірсектік, репті, мұғар, шепеті сияқты сөздерді қолданған.

           Әрине, жазушы, журналист, басқа  да авторлар диалектизмді, ел  аузында өзгертіліп айтылатын сөздердің қыбын тауып, орынды қолданса, бір сәрі ғой, тіпті жөн-жорығы жоқ өзгешеліктер жанымызға қатты батады.

           Қазіргі қазақты баяғы қазақ  деу – қиянат. Ал, қазіргі қазақ  тілін «әлі жас»  деу – бишаралық.  Космосты меңгерген заманда, құлазыған даланы телегей теңіз егінге бөлеген дәуірде мәдениеттің, өнер-білімнің шыңына шыққан қазақ халқының осы күнгі тілін баяғысындай жас деуге болмайды. Әдеби тіліміздің тарихы дәл орыс әдеби тілінің даму, қалыптасу тарихындай болмағанмен, ол әлеқашан «жастықтан» шықты, әдеби тіліміз кемеліне келіп шыңдалды. Оны енді қызғыштай қорғап, ыбырсық сөзден, тым-тырайғылықтан сақтау керек.

           Сөз мәдениетін жетік білу  үшін қазақ тілінің сөз байлығын  жақсы білу керек. Сөзді көп  білген кісінің айтқаны да тартымды болмақ. Қазіргі қазақ тілінің сөз байлығы ұштан-теңіз, әсіресе мал шаруашылығына, әдет-ғұрыпқа, отбасылық қарым-қатынасқа байланысты сөздер көп-ақ.

           Соңғы жылдары қазақ сөздерінің  мағыналары сараланып, көп сөздердің  мағыналары кеңейіп, орыс тілінен көптеген термин сөздер еніп, оның байлығы арта түсті. Орыс тілінде В.Дальдің сөздігі бойынша өткен ғасырдың екінші жартысында 200 мыңнан артық сөз болған. Одан бергі жерде орыс тілінің сөз байлығы артпаса, кеміген жоқ. Қазақ тілінің сөз байлығының санын дәл айту қиын. Өйткені бізде Дальдің сөздігі сияқты толық сөздік жасалған жоқ, қазақ тілі сөздерінің есебі алынған жоқ. Сонда да, шамамен айтқанда, қазақ тілінде 100 мыңнан артық сөз болу керек. Бұл аз байлық емес. Соның өзі біздің әр қырлы өміріміздің барлық әдеби мұқтаждығын өтеп келеді [38, 216].

           Қазақ тілінде сөйлейтін кісілердің  сөздік қоры бірдей емес. Үгітші, баяндамашы, журналист, жазушы және  басқа интеллигенттер қазақ тілінің  сөздерін молынан пайдалануға  тырысу керек. Әдетте, білімді, мәдениетті, тіл өнеріне әуестігі күшті кісілердің сөз байлығы да мол болады. Сөз білудің екі түрі бар: кісінің өзі жақсы біліп, жиі қолданылатын сөздері және өзі білсе де, мағынасын түсінсе де, көп пайдаланбайтын сөздері. Адамның білімі, мәдениеті артқан сайын, оның сөзді игеру мүмкіншілігі арта түседі. Әдетте ел арасында көп болған, саяси, ғылыми әдебиеттегі, көркем әдебиетті зейін қойып оқитын кісілер сөзді көп біледі.

           Сөзді көп білуге де дарындылық, қабілет керек. Оқымыстылардың  айтуына қарағанда, қатардағы интеллегенттің сөз байлығы 4-5 мың шамасында болса, ірі жазушылар мен көрнекті қоғам қайраткерлерінің жиі қолданатын сөздері 15-20 мыңдай болады.

           Тіл мәдениетіне жетік болу  үшін сөзді көп білу жеткіліксіз,  ол сөздерді жұмсай білу де керек. Сөзді жұмсай білу үшін олардың мағыналарын, мәндестік ерекшеліктерін, әдеби, әдеби еместік қасиетін, еркін және тұрақты тіркестер құрамына ену мүмкіншіліктерін жақсы білу керек.

           Сөз – көркем әдебиет тұрғысынан  алғанда, жазушының, ақынның әсем шеберлігінің материалы, ол – көркем суреттің, образ жасаудың сырлы бояуы. Оны жазушы таңдап, талғап пайдаланбаса, әдебиеттің эстетикалық қасиеті, тәрбиелік әсері барынша солғын, көркемдік сапасы төмен болады. Көркем әдебиеттің сөз байлығы мол, әр жақты және таңдамалы болса екен деген талаптар қойылады. Көркем шығарма тілі – жалпыға ортақ халық тілі болумен қатар, эстетикалық сезімнің, образды ойдың да тілі, сондықтан оған ерекше талғам қажет-ақ. Бұл арада жалпыға бірдей өлшем табу да қиын. Әрбір суреткердің тілдегі сөз байлықтарын игере білу, оның ішкі дүниесіне бойлау дәрежесі түрліше болып келеді: біреу білмеген сөзді біреу біледі, бір сөзді әр ақын-жазушы өзінше «үндеуі», түрлі-түрлі мағыналық орайда қолдануы мүмкін. демек, қандай да бір сөз шеберлері болмасын, олардың әрқайсысы сөз пернесін өздерінше басып, сөз дабылын өздерінше қағады. Соның өзінде жазушы жалпы әдеби тіл нормаларынан жөнсіз ауытқып саяқ кетуге, әдебиет теориясы қағидаларын аяққа басуға тиісті емес. Жазушының әрбір сөйлемі мақсатты ойға сәйкес құралуға тиіс. Мақсатты ойды, оның үстіне, көрікті, көркем етіп жазу үшін керекті сөздерді дәл тауып қиюластырып, грамматикалық ережелерге бағындырып, жалпы халыққа ортақ тілдің басқа да заңдылықтарын сақтап жазу керек болады.

           Бұл талаптар жалпы әдеби тілге, соның ішінде көркем тіліне де қойылады. Көркем әдебиет тілінің, сонымен қатар, өзіндік стильдері, өзіне тән ерекше сөз қолдану заңдары болады. Жазушы, ақын әдетте сөздердің табиғи мүмкіншіліктерін (тура мағынасын, көп мағыналығын, синонимдік, антонимдік т.б. қасиеттерін) кең түрде пайдаланумен қатар, сөздерді ауыспалы, келтіріңкі мағынада, қанатты сөздер, тұрақты тіркестер және мақал-мәтелдер құрамында пайдаланады.

           Көркем әдебиет үшін бұлар  да жеткіліксіз. Кқркем әдебиетке тән әр алуан көріктеу, шеберлік тәсілдері болады. Сөз шебері шыңдап пайдалануға тиіс. Олар: теңеу, эпитет, метафора, метонимия, кейіптеу, синекдоха, символ, аллегория, иорния, әсірлеу т.б.

           Көрікті ойдың көркем суретін  салуға жұмсалатын амал-әрекеттің  әр қилы бедері, көркемдік кескіні, эстетикалық әсері болады. Бұлардың шегі жоқ. Қай тілде жазылған көркем әдебиет болса да, оның еңсесі қаншама биік, тарихы ұзақ болғанымен, тілдің мол мүмкіншіліктерін сарқа пайдаланып тауысуға, біткен жері осы деп отыруға болмайды. Оларды әр жазушы өзінше, түрлі құрамда, әр түрлі ыңғайда, кейде бірін-бірі қайталап та қолдана береді. Соның ішінде  тек дарынды, ысылған, қаламы әбден төселген сөз шеберлерінің ғана жазғандары өнебойы гүл шашып тұратын әсем өсімдіктей, өзінің сонылығын, әсемдігін жоймайды. Жасанды сәнқойлық, сірескен «сымбаттылық» ойқастаған нәрсіз ойнақылық, тілдің «табиғи» заңдарынан аулақ кеткен «жаңалық», - бәрі де, біздің дәстүрімізге жат нәрселер. Сөз бояуын қоюлатқан сыртқы сұлу, ішкі қуыс мынандай сөйлемдерден без: «Шынайы ойының түбегейлі тереңіне бойлады». «Алқынған жүрек лепірген көіңлдің ұшар шыңына самғады», бояуы баттиған «әсем» сөйлем құрауға әсіресе жас жазушылар үйір келеді. Бір мысал: «Тыңдаушының аңқау көңіліне сол сәтінде дүниеде жоқ үрей ұрлана кіріп, жанын тұтқындай бастағанда, алыстағы үміт отындай жылылықты әкеп сізге тарту етеді де, манағы бір өзіңіз айырылып қалған жүрегіңіздің қуаныш ұшқынын қайтып беріп сүйіспеншілігіңізге бөленер еді».

           Көркем әдебиеттің сөздік құрамының негізі жалпы халық тіліндегі сөздер болады. Сөз өнерінің шеберлігі – ақын, жазушы, драматург, очеркист,  - бәрі де халық тілінің байлығын пайдаланады. Бірақ олардың бар сөзді білу, пайдалану дәрежесі бірдей емес. Тек ірі суреткер жазушылардың ғана сөз байлығы өзгеден ерекше мол болады. Олар өзіне керекті, тілде бар сөздерді молынан пайдаланып қана қоймайды, сонымен қатар өздерінің шығармашылық әрекетінде жаңа сөз жасауы да, бар сөздерге қосымша стильдік қызмет беріп, олардың икемділіктерін арттырып отыруы да мүмкін.

           Жалпы алғанда, көркем әдебиетте  қолданылмайтын сөздер кемде-кем.  Кейде, ретіне қарай, керегінде  қарапайым сөздер де, диалектизмдер  де, белгілі кәсіппен, ғылым, техникамен  байланысты сөздер де көркем  әдебиетте қолданыла береді [39,96].

           Сөздерді қалай болса – солай  жұмсай бермей, саралап, талғап  жұмсау, жаңа сөздерді жазушының  талғампаздық ой елегінен өткізіп  орынды жұмсау – ақын-жазушының  шеберлігімен байланысты. Мысалы, М.Әуезов  «Абай жолында» бұрын бізге  әдебиетте кездеспеген «қыжыртпа» (шамасы «жақтырмай» деген мағынада болу керек); «қыжылданған» (шамасы «ызаланған» деген болу керек) сөздерін қолданыпты. Абайды Жұман ішінен қыжыратып отыр.

           Көркем әдебиетте аздап болса  да, жаңа сөз жасау үдерісі жүріп жатады. Олар қазақ тілінің «материалы» негізінде сәтті жасалған болса, әдеби тіл қабылдайды да, жасанды тұрпайыларын қабылдамайды. Ысылған сөз шеберлері тіл стихиясында құл болмайды, өздерінің оған тигізетін игілікті әсері болады, жаңғырған сөз, соңы сөз тіркестерін жасайды.

           Тұрақты тіркесудің қолданылуы. Тілдің әрі ұғымды, әрі сымбатты  байлықтарының біразы – тұрақты  тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық  тізбектер, қанатты сөздер[40,115].

           Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте,  көпшілікке арналған лекция, әңгімелерде мол пайдаланады. «Жел үп етсе болғаны, қалың қамыстай тары сыбдыр қағып, сыбырласа жөнеледі» (Ғ.Мұстафин) тәрізділер көркем әдебиет стиліне тән. Шаруаларға тары өндіру туралы жасаған баяндамада солай сөйлеу ерсі болар еді. Бірақ, баяндама, лекция, әңгіме тілін жандандыру үшін әдеби тілде бар кестелі сөздерді пайдаланудың ешқандай ерсілігі жоқ, қайта олар ұтымды сөздің аса керекті элементтері болады. Олар мыналар:

           Мақал-мәтелдер – халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді. Олардың «бәрі заңның, өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-қысқа нақыл сөзге айналып, тілде сақталып қалады».

           Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең  мағыналы әрі ұтымды болатындықтан,  сөйлеген сөзде пайдалана білу  керек –ақ. «Сөздің көркі –  мақал, жүздің көркі –сақал»  дегендей, мақал-мәтел сөзіне әр  береді.

           Қазақ мақал-мәтелдерінің бәрі бірдей ұстамды емес: біздің қазіргі идеологиямызға жанасымды, тәрбиелік мәні зор өнегелілері бар да, ескі өмірдің кертартпарлары шығарған ұстамсыздарды да бар. Оларды таңдап, талғап орынды жерінде пайдалану керек. Осы талаптар тұрғысынан кейбір өткір нақылдарды керсінше, не аздап өзгеріс енгізіп, қазіргі өмірге жанасымды етіп пайдалануға да болады.

           Фразеологиялық  тіркес – кісінің ойын мәнерлі  түрде айту үшін жұмсалатын  сөздер тобы. Ондай тіркестер  әдетте тұрақты болады. Олар «идиомалық тіркес», «фразалық тіркес» деп екіге бөлінеді. Идиомалардың білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатыспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, көрікті етіп айту үшін жұмсалады; олар мынандай тіркестер: қара қылды қақ жару, қой үстіне боз торғай жұмыртқалау, жүрегі шайылу, қас пен көздің арасында, қой аузынан шөп алмау, тіс қаққан, сіркесі су көтермеу, аузымен орақ ору[41,128-169].

           Фразалық  тұрақты тіркестер де ауыспалы  мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық тіркестерден айырмашылығы – құрамындағы сөздердің әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысалы,: тіл алмау, көз қырын салу, жаны ашу, түймедейді түйедей ету, басына әңгір таяқ ойнату, үрейін ұшыру, тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу, тырнақ астынан кір іздеу. Бұл топқа мынандай тіркестер де енеді: аузынан тастамау, қайратқа міну, күш жұмсау, қолқабыс ету, шамасы келмеу, қолынан келмеу, көзі түсу, басы қату, ойын бөлу[41,121-156].

           Фразеологиялық  тіркестердің қолдана білу – тіл білудің бір белгісі. Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығын да молынан, дұрыс қолдану арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады. Сондықтан әрбір мәдениеттің, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келген оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс.

           Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде  қалыптасқан құрамын, жөн-жорығы  жоқ, өзгертіп айтып, жазуға  болмайды. Мысалы, «табан астында»  дегенді «Табан аузында», «Қаға берісте қалып қойды» дегенді «Қаға беріске қарай айнала берді» (С.Шаймерденов) тәрізділер кездеседі.

           Бір  тілде бар идиомалық тіркестерді  екінші тілде сөзбе-сөз аударуға  болмайды. Өйткені олардың білдіретін  мағыналары құрамындағы сөздердің  мағыналарынан құрылмайды, мүлде басқа ауыспалы мағынаны білдіреді.

           Соңғы  жылдары аударма арқылы қазақ  тілінде «Ештен кеш жақсы», «Талабы  зор-ақ, тағдыры дозақ», «Балық та  емес, ет те емес», «Қасқыр да  тоқ, қой да аман», «Ауыр  жүкке жегілме, жегіле қалсаң, егілме» тәрізділер аударма арқылы еніп жүр. Енгені жақсы.

           Фразеологиялық  тіркестерді қолданудағы бірқатар  қателер олардың құрамындағы  сөздердің тұлғасын өзгертіп  айтудан болып жүр: мысалы, «сіркем  су көтермей тұр» дегенді «сіркесі  су көтереді» деу т.б. дұрыс болмайды.

           Көркем  әдебиет шеберлерінің жазғандарында  тұрақты тіркестер құрамын әдейі  өзгертіп, не араларына басқа  сөздерді қосып айту кездеседі,  бірақ олардың көбінде ерекше  стильдік өң болады. Мысалы, «Көзімнің  жасы көл болды» дегенді күшейтіп айту үшін С.Торайғыров: «Көз жасым көктен құйған жауын болды» деп жазады.

           Қанатты  сөз  - ұшқыр ойдың қанаты[42,55]. Оны көп біліп, сөзде, жазуда жұмсау білу – үлкен өнер. Қазақ жазушыларының қанатты сөздерді халық тілінен өзгеден алып, өздері жасап қолдануы тегін емес. Онда үлкен шеберлік қасиет бар. Сондықтан, мысалы, Ғ.Мұстафин «Біткен іске сыншы көп, піскен асқа жеуші көп», «Нөсер алдында нажағай ойнайды», «Қызыл темір суға салса, шыжылар да шынығар» тәрізді ел аузында барды өз орнына орынды пайдаланумен қатар, өзі де солардың үлгісімен: «Сыншының бәрі бірдей мінші ме?...» «Көп алдында көсем пікір ойнайды», «Қызба жүрек суық сөзден дір етер де суынар» тәрізді қанатты сөздер жасалған. Мұндайды шеберлік демеске болмайды.