Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           Өйткені лексикалық норма туралы  М.Балақаев «әдеби тиілдің жалпыға  ортақ сөз байлығының қалыптасқан  тұлғада жалпыға ортақ мағынада  жұмсалуы», - [6,64] деп көрсетеді. Демек, оқушылардың жазбаша сөйлеу мәдениетін арттырудың бірі сөздерді орынды қолдану болып табылады.

           Сөз таңдап қолдану жазба әдеби  стильдеріне байланысты да болады. Мәселен, көркем әдебиет стилі  мәтіндегі сөз таңдап қолданудың  ерекшелігін қарастырайық.

           Көркем мәтіннің тілін зерттеу  үстінде «функциональдық стиль» басты-басты екі мәселені зерттейді: біріншісі, жалпы ұлттық әдеби тілдің даму барысындағы көркем әдебиет шығармаларының орны; екіншісі – жеке жазушылардың сөз мәнері мен сөз өрнегі (даралық стилі). Бірінші мәселенің зерттеп білу нысандары көркем әдебиет тілі, жалпы алып қарағанда, «поэтикалық сөз» болса, екінші мәселе жалпы ұлттық әдеби тілдің белгілі бір қаттауы мен өрісін, дәлірек айтқанда, лексикалық немесе грамматикалық нормалары мен көркем тіл нормаларының арақатынасын, өзара қарым-қатынасын және олардың көркем шығармалардың мәтіндерінде көріну үлгілерін зерттеп саралайды. Сондықтан Р.Сыздық зерттеу тілді стильдік (шеберлік), яғни лингвистикалық стилистика бойынша, екіншісі, тіл нормаларының қалыптасуы мен орнығуы, яғни сөз мәдениеті бойына зерттеу қажеттігін ескертеді.

           Стилистика саласындағы мамандардың  сөздеріне қарағанда, көркем әдебиет  стилистикасы – тіл элементтерінің  жалпы халықтық қолданысы бойынша  көрінеді. «Стилистиканың лингвистикалық  міндеті», -деп жазады. Р.Сыздық –  стильдік әсердің өзін емес, сол әсерді туғызатын тілдік механизмді зерттеу болып табылады [7,177-178].

           Тіл білімінде тілдік нормаларды  айқындай, белгілеп беру үшін  мынадай талаптар қойылады:

           1) тілдің жүйесіне, тілдің өзіндік  ішкі даму заңдылықтарына, оның ішінде грамматикалық заңдылықтарына сәйкес келуі;              

           2) дәстүрлік белгісі, яғни әдеби  қалыптасқан  нормаға сәйкес  келуі;          

           3) әдетте, қолданылып жүрген узус сөздердің құрамында болуы [7,11-44].

           Әдеби тілдің қалыптасқан нормасы, яғни әдеби стандарт, осы мәселені өзекті дәрежеде үзбей зерттеп жүрген мамандардың сөзіне қарағанда, «Көркемдік, әсерлілік нүктесін көздеуде сөздерді іріктеу және шоғырлау әрекеттері қатар жүреді. Соңғы әрекет мәтін лексикасын түзу немесе мәтін түзімі», - деген мәселені қояды [7,28]. Жазушы авторлардың сөз таңдау еркіне байланысты әр алуан ауытқулар пайда болады. Олар әдеби тілдің стандартты нормасына сай келе бермейді. Сондықтан олар уәжді (жөнімен, мотивті) ауытқулар және уәжсіз (жөнсіз, мотивсіз) болып екі топқа бөлінеді деп жазады Р.Сыздық. Осы автордың анықтауы бойынша сөз таңдаудағы ауытқулар кейде жалпы әдеби тіл нормасының ауытқу болса, енді бірде көркем сөз нормасынан ауытқу болып бөлінетін көрінеді. Олар әрі «жалпы жазушы мәнері» дегенге қатысты болса, әрі мәтін түзімінің мүдделеріне байланысты құбылыс болып табылады [7,129-211].

           Жалпы әдеби тіл нормаларының  ауытқып қолданылатын, яғни осы  нормалардың аясына жатпайтын  сөздерді Р.Сыздық мынадай топтарға бөледі:

           1) диалектизмдер, қарапайым сөздер, жай, дөрекі сөздер, жаргондар  т.б. Бұл топтағы сөздердің  кейіпкерлер тілінде жұмсалуына  уәжді ауытқу болып табылады (егер  лоар автор сөзінде қолданылса, уәжсіз ауытқу болады);             

           2) сөздердің мағыналық жағынан ауытқуы яғни олар әдейі жөнімен ауытқыған ыңғайда жұмсалады;

           3) сөздердің өзара тіркесу заңдылығын  бұзу арқылы ауытқу. Иініне қарай,  бұлар кейде уәжді, кейде уәжсіз  болып та келіп отырады. Авторлық  баяндаулар бөлімінде белгілі бір стильдік мақсатпен қолданылатын жағдайларды да осы топқа қосуға болады.

           Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романында  қолданылатын сөздердің бірі  – күп сөзінің қолданылуын  талдайық. «Жан-жағына жалақтап тағы  қарады. Енді көзі шалды – анадайдағы қырат күнбатыс бегін тастаққа тіреп, көктұмсықтанып бітеді екен. Шамасы, жаңбыр жауғанда су ұстайтын не күп, не тұран болса керек. Ендеше, бұққан кісінің бөксесін көлегейлей алар бір қалқа табылса, сол арадан табылады». М.Қашқари тілінде (ХІғ) күп деген сөз орысша (большой глиняный сосуд кувшин) деген мағына береді. Ескі қыпшақ тілінің бір ескерткішінде (ХІҮғ) күб «кувшин, сосуд) деген ұғым тудырады.

           Әдеби тіліміздегі күпшектей,  күпшектену деген сөздеріміздің  түбірі осы күб (күп: б/п) болуы мүмкін. Ауызекі сөйлеу тілімізде «аяғым (қолым, білегім т.б.) күп болып ісіп кетті» деп осы күні де айта береміз. Бұл түбірге жалғанып тұрған – шек жұрнағы туралы пікір айтпай-ақ қойсақ та болады (ол тиісті оқу құралдарынан белгілі морфема).

           Жазушы өз еңбегінде белгілі бір сөздің қазіргі қалыбын алмай., оның негізгі түбір тұлғасын алып, пайдаланған.

           Немесе күзем кезінде қойды  суға тоғытып, аспан (ор, терең,  арық, тоғай, сай) толтырылған  судан өткізіп, оның жүнін тазалап  алуға әрекет жасалады. Алдын-ала дайындап, қой жүзіп өтетін жерді де елде күп дейді. Қой түсетін күптің суына қарамай араластырылады. Дәлірек айтқанда, күп-«шомылатын» (ол тоғытылып өтетін) жер (ол, әрине, қой бататындай етіп құйған, сумен толтырылған болады).

           Қазіргі кезде қазақ тілі сияқты  қыпшақ тілдерінің тобына жататын  Қарайым тілінде күп –«большой  кувшин для воды, зарываемые в  землю»; купчик (кюпчик)-«сосуд», купчэк- «колесо» (қазақшасы арба дөңгелегінің  күпшегі). Сонымен қатар: Кипцек (кипсек)- «колесо»; круг»; кипчак- «колесо», кипчпак куршову «шина, обод; колесница»; кипчек «округ, окружность, круг, колесо, поселог вокруг, около», купчак (купчак)- «колесо», купчик-«вазв». Бұған қарағанда, күп сөзінің семантикалық өрісі мынадай тәрізді: 1) дөңгелек бос қуыс –ор (шұңқыр), яғни бетінің аты; 2) заттың атты (ыдыс, дөңгелек т.б. оларға ұқсас нәрселердің аты); 3) шылау сөздер. Біз әңгіме етіп отырған романда бұл сөздің алғашқы мағынасы туралы сөз болады.

           Тұжырымдай келгенде, жазбаша сөйлеу әрекетінде сөзді таңдау лексикалық норманы негізге алады. Сондықтан эксперименттік бақылауда оқушылардың жазба жұмыстарындағы лексикалық қателерді осы лексикалық норма тұрғысынан қарастырдық.

           Тіл мәдениетін арттырудың бір  саласы сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді, мәтінді мазмұн мен ойға сай нақты қолдануға жаттықтыру болып табылады [8,123].

           Сөз  дәлдігі туралы сапаға қойылатын  талаптар әр түрлі. Солардың  бірі- сөздерді  тілдегі мағынасына  лайық қолдана білу. Бұл тұрғыдан  мектеп оқушыларында стильді-лексикалық қателер кездеседі:

           а)  «бұл кеншарда қой басын өркендетіпті»  деген сөйлемдегі ойды түсінуге  болады, бірақ «өркендету» мағынасында  қолданбаған. Атап айтқанда, қой  шаруашылығын өркендету деп айтуға  болғанмен, қой басына байланысты санын көбейту деген сөзді қолдану тиімді.

           ә)  сөздің ұғымы мен мағынасын  және статистикалық реңін нақты  білмеуден қате жібереді. Сөздерді  өз мағынасына сай колдану,  дәлдіктен  көз жазып қалу, басқалардан гөрі дыбысталуы  ұқсас, бірақ мағынасы әр басқа немесе бір түбірден тарап, дербес мағынаға ие болған сөздерді (паронимдерді) жұмсауда кездеседі. Мысалы: 1.Шешесі суйектерін сырқыратып орнынан тұрды. 2. Жігіт жусан иесіне еліктеп мас болғанын сезбеді. 3. Мүйізден зерделеген сандықтың құрсау қаңылтырлары ғана жатыр. Бұл жерде сырқыратып емес, сыртылдатып, еліктеп емес елітіп, зерделенген емес зерленген.

           б)  дәлдікке қатысты мәселенің бірі, зат, құбылыс пен оның атауы  сөз арасындағы байланысты жете  тани алмаудан қате жібереді. Мысалы: Күздің алтын күрек желі есті деген сөйлемдегі « алтын күрек» деген тіркес күзде емес, халық көктемде қарды ерітетін жылы желді айтады.

           в)  сөз-белгілі зат пен құбылыс  атауы. Сөзді білгенмен оның  қандай затты, құбылысты белгілейтінін  білгенмен немесе шала-шарпы ғана игерген оқушы дәлдіктен көз жазып қалады. Кейде осы айтылғандар керісінше зат пен құбылыстың дәл атауын, қалай аталуын білмеу, не оған мән бермеу сөз дәлдігінен жаңылуға себеп болады. Мысалы, бота деудің орнына түйенің баласы деп қолданады т. б.

           Тіл  тазалығына қатысты да оқушылар  стильдік-лексикалық қателер жібереді:

           1)тілімізде  бөгде сөзді қалай болса солай  араластырып қолдана           береді.Мысалы, остановкада тұр,  звонить етті т. б. 

           2)басқа тілден екінші тілге сөз алу, жаңа ұғымның пайда болу барысындағы жеңіл калькалар кездеседі. Мысалы, түбек дегенді жарты арал,  саулық қой дегенді аналық бас т. б.

           3) жергілікті  говор, диалект сөздерді таңдамай, сараламай қолдану. Мысалы, бойлай (үнемі, өне бойы), бәткерле қылу (әшкереледі), шекейін (дейін, шейін) т. б.

           4)ойға  басы артық, қыстырм сөздерді  жиі қолдану. Мысалы: әлгі, я, мәселен,  яғни, сосын т. б.

           5) орыс  тілінен енген сөздерді қолдану.  Мысалы: 1. Алматыда жаңа площадь,  дворец бар. 2. Медео – дүние жүзіндегі көрікті де сұлу мұз айдыны. 3. Қала сыртында көптеген дачалар т. б.

           Стильді-  лексикалық  қателер тілдің көркемдегіш  және бейнелегіш құралдарын қолдана  білмеу бағытында кездеседі.

           а)  сөзді көркемдік мақсатта қолдануда қате жібереді. Мысалы: Біржан Сараны күшті ақын екендігінен жеңген жоқ.

           Мұндай  қателерді сөздердің ауыспалы  мағынасы мен стильдік реңін  жете түсінбегендіктен жіберіледі:

           ә)  фразелогиялық тіркестердің мағынасын  түсінбей қолданудан туған қателер. Мысалы: Біздің балалардың қуанғанынан жүрегі қарс айырылды (жүрегі қарс айырылған адам қуанбайды, қайғырады, ашуланады). Олардың  көшесі жүзіктің көзінен өткендей (жүзіктің өткендей деген фразеологизм әдемі, сұлу мағынасын  аңғартқанымен көше, қала, ауыл сияқты мекен-орынды    білдіретін жерлерге қолданылмайды).

           б) фразеологиялық тіркестердің  құрамындағы сөздерді өзгертіп  қолданудан туатын қателер. Мысалы: Ойға батқан батырдың қабырғасы  майысты (қайысты деген дұрыс).

           в) фразеологиялық тіркестердің  құрамындағы сөздердің орнын  ауыстырып қолданудан туатын  қателер. Мысалы: Ауырдың астымен,  жеңілдің үстімен күн көргендерді  сынады (дұрысы: ауырдың үсті, жеңілдің  астымен).

           Мұндай қателер оқушылар тілінің даму деңгейінің төмендігі мен сөз қорының аздығынан болады. Сондай-ақ сөз мағыналарын ажырата білмеу лексикалық білімнің жетімсіздігі мен өмір тәжірибенің танып-білуі төмен, естіген, көргені аз т. б. жоқтығынан да болды [9,114].

           Ол туралы М.Балақаев: «Қазақ тілінің қоғамдық қызметі арта түсіп отырған қазіргі кезде оның үздіксіз даму процесін терең ұғынып, өмірлік проблемаларын жан-жақты зерттеуге ерекше мән беріліп отыр. Солардың қатарында теориялық, практикалық биік талаптар деңгейінен қарайтын сала – тіл мәдениеті мәселелері болмақ. Бұл қазақ тілінің енді-енді өзінің даму жолына түскен жас саласы. Тіл мәдениеті халқымыздың жалпы мәдениетімен астарлас дамуға тиісті болғандықтан, бұл ғылым саласы алдымен тіл мәдениетінің дәрежесін арттыруды, тілдің қатынас құралдық қызметін жетілдіру үшін оның күнделікті өмірлік мәселелерін ғылыми тұрғыдан дұрыс шешіп, жөн сілтеуді көздейді» [6.13-14] –деп анықтайды.

           Қазіргі әдеби тіліміз – халық  тілінің жоғарғы формасы болып  табылады. Әдеби тіл дамыған сайын оның қоғамдық қызметі, нормалық жүйесі нығая түседі. Сөйлеу тілі де, әдеби тіл де өзара тамырлас, әрі бірінен бірі нәр алып дамиды, соңғы халық тілі негізінде жасалып, оның құнарлы қазынасынан керегін таңдап алып дамыса, сөйлеу тілі де өзінің бұрынғы дәрежесінде қалып қоймай әдеби тіл елегінен өтіп, жалпы халықтық қасиетке ие болған байлықтарын, керсінше, үнемі қабылдап отырады. Бара-бара сөйлеу тілі мен әдеби тілдің алыс-берісі күшейіп, әдеби тілдің екі түрі – жазба әдеби тіл мен сөйлеу әдеби тілі қалыптасады.

           Әрбір тілдің сол тілде сөйлейтін  қауымдар арасында қатынас құралдық  қызмет атқарумен қатар, сол  қауымның күресі мен жеңісінің  құралы, мәдени өмірінің тұтқасы  болып табылады. Әрбір қоғам сондықтан  ана тілінің тағдырына немқұрайды қарай алмаған, оны қызғыштай қорып, халықтың мәдени дәрежесін көтеру жолында сол халықтың тілдік мәдениетін – жазу, жетілу, жақсарту талабынан басталып отырған.

           Халқымыздың кешегі өткен ойшылдары,  ағартушы-ғалымдары, ақын-жыраулары  ішінде тіл мәдениетін сөз етпей, тіл шұбарлаушыларға кейістік білдірмей кеткені кемде-кем. Тіпті қазақ даласындағы алғашқы мерзімді баспасөздердің өзі, «Түркістан уаляты», «Дала уаляты» және «Айқап» журналы қысқа мерзімді өмірлерінің ішінде тіл мәдениеті, тіл тазалығы тақырыбына ондаған мақалалар жарияланды. Бұл жағдайлар тіліміздің мәдениеттілігін арттыру, оны шыңдап жетілдіре беру талабының ерте кезден-ақ сөз болып келе жатқан жалпыхалықтық мәселе, ұлттық мәдениет мәселесінің бөлінбейтін бір саласы екендігін аңғарады. Сондықтан С.Қирабаев: «Қазіргі әдеби тіл мен оның нормасын, жазу емлесін үйрену, жалпы тіл мәдениетін көтеруге ұмтылу ешкімге ұятты іс емес, қайта абыройлы болыш. Бұл – Отан алдындағы, халқымыз, ұлтымыз ана тіліміз алдындағы патриоттық борышымыз. Бұған бізді ел сүю, жер сүю, ұлтымызды сүю сезімдері міндеттейді» [10,8]. Енді осы мәселенің екінші, теориялық жағы бар.

           Тіл мәдениеті мәселесінде теориялық  негізінен табудың, яғни тіл  мәдениеті жөніндегі ғылымды  лингвистикалық бір саласы ретінде  қалыптастырудың қажет екендігі - бүкіл лингвистикада көтеріліп жүрген мәселе. Сондықтан болар, Т.Қордабаев «Сөйлеу мәдениетін сөз еткенде, бұл саладағы кемшілікті сынға алғанда сүйеніш етер негіз, бағыт тұтар құбыламыз тілдік норма, әдеби тіліміздің сөйлеу, жазу нормасы болмақ. Сондықтан сөйлеу мәдениеті, тіл тазалығы үшін күрес – қалыптасқан норманы сақтау үшін күрес болмақ. Олай болса, бұдан шығатын қорытынды – сөйлеу мәдениеті жөніндегі ілімнің негізгі міндеті – тілдік норма дегеннің сырын ашу, оның құрамына нелердің енетінін айқындау болса керек», - деп анықтайды [11,118]. Сондықтан әдеби тіл деген мәселеге қысқаша шолу жасайық.