Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           Логикалық ойлау амалдары баланың  ойлау-сөйлеу әрекетінің икемділіктері  мен дағдыларын арттыруға негіз  болады.

           Қатысымдық іс-әрекет негізінде  оқытудың мазмұны жалпы оқытудағы қарым-қатынас үрдісінің моделі ретінде қарастырылады. Тілді меңгеру дегеніміз жеке адамның әр түрлі орта мен ахуалда қарым-қатынас мақсатымен жасалатын сөйлеу әрекеті. Жазбаша сөйлеудің өзіндік тілдік біліктілігі, икемділік пен дағдылары болады. Сөйлеуде дамыту мәселесі ретінде сөйлеу біліктілігінің мазмұнына мына төмендегі мәселелер енгізіледі: 

           - қатысымдық әрекет мақсатына  сай сөздік қорының болуы. Сөйлеу  әрекеті лайық сөздік қоры  мен өз ойын жеткізуде қолдана  білу икемділігі мен дағдысының қалыптасуы;     

           - тілдік теориялық, орфографиялық,  стилистикалық нормаларын нақты  игеріп, ол туралы біліктілік  пен қолдана білу іскерлігінің, тәжірибесінің жіктелуі;

           - сөйлеуде қарым-қатынас пен әлеуметтік  жағдай (орны, стилі, ахуалы т.б.) міндеті мен мақсатына сай жүргізе білу іскерлігі.

           Бұл біліктілік іскерлік пен  дағдыларды дамыту дұрыс оқытуға  байланысты. Оқытуды ұйымдастыру  нұсқалары мен әдіс-тәсілдері  педагогикалық –дидактикалық қағидалар  мен ұстанымдарды басшылыққа алады. Сонымен бірге дамытудың өзіндік ұстанымдары бар: а) сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау; ә) қатысымды; б) жағдайға ыңғайлылық, ахуалдық; в) кешенді жүргізу; г) әдеби тіл нормасын есепке алу.

           Тіл дамыту лингвистикалық білімге  де негізделеді: а) тілдің қай саласынан білім болмасын оны тіл дамытумен байланысты бекітуге болады. Тілдік білімді оқушының сөйлеу дағдысына айналдыру , ол үшін тілдік тұлғаларды сөйлеуде қолдануға жаттықтыру мен дағдысын қалыптастыру қажет. Зерттеу нәтижелері тіл дамыту ең алдымен тіл заңдылықтары мен теорниялық ережелерге негізделу керектігін дәлелдеді.

           - лексиканы оқыту барысында оқушылардың  сқздік қорын байыту мақсатында  жұмыстар ұйымдастыралады. Олар: сөздік, сөздің мағынасы мен синонимдері  бойынша жұмыстар, актив, пассив лексика туралы мәлімет, олардың қолдануындағы көркемдік ерекшеліктерін т.б. үйрету.

           - грамматиканы оқытуда сөз тіркесі,  сөйлем, қайырым, мәтін туралы  мәліметтер беріп, олардың қолданудағы  ерекшеліктерін үйрету барысында оқушылардың тілін дамыту жұмыстары жүргізіледі.  

           Сондықтан сөйлеу икемділіктері  мен дағдыларын жетілдіру жұмысының  өзіндік мазмұны, міндеттері мен  жүйесі бар: 

           а) тіл дамытудың мазмұнын біз  баланың тілді қарым-қатынас құралы  ретінде өз тәжірибесінде пайдалана білуге қажетті іскерлік пен дағдыны игертіп, белгілі бір орфографиялық заңдылықтар мен ережелердің немесе лингвистикалық, стилистикалық сөз өнері үлгілерін тиімді қолдана білу икемділігі мен машығын қалыптастыру деп түсінеміз.

            ә) аталған іскерлік пен дағдыны  қалыптастыруда мынадай міндеттер  қойылады: сөздік қорын молайту,  тілдің грамматикалық құрылысын  игертіп, оны өз тәжірибесінде  қолдана білуге жаттықтыру, жазбаша  сөйлеу дағдыларын жетілдіріп, мәтін  құрастыра білуге машықтандыру, әдеби тіл нормасында сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, тілдік қателерді түзету, болдырмау.

            Жазбаша сөйлеуде грамматикалық  икемділіктері мен дағдылары  дамыту сөз тіркестері мен  сөйлем синтаксисін меңгерту  арқылы жүргізіледі.

            а) сөз тіркесін оқушылардың лексика мен морфологиядан игерген білімдері негізінде жүргізіледі. Оқушылар сөйлем тізбектеріндегі сөздердің байланыстарын жете игеріп, салалы түсінсе, сол сөйлемдегі негізгі ойды, оның мақсатын ажырата алады. Демек, сөз байланыстарын игеру өз ой-пікіріне сай сөйлем құра білу дағдысы қалыптсатыруға негіз болады. Сөз тіркесін меңгеру дегеніміз – лексикалық, морфологиялық  білімін статистік негізде қолдана білу икемділігі болып табылады. Сөз тіркесі синтаксисін меңгертуде салыстыру, эвристикалық, анализдік, синтездік талдау, пайымдау т.б. әдіс тәсілдер нәтижелі болады.

            ә) сөйлемді өз тәжірибесіне  байланысты түзе білуге жаттықтыру  жеңілден ауырға қарай деген  ұстаным бойынша жүргізіледі. 5-6- сыныпта бинарлы  құрылымдарды меңгертіп, оны сөйлемнің жайылма түріне ұластырды. 7-9-сынып оқушылары құрмалас сөйлем түзе білуге машықтандырылады. Сөйлем құрастыра білу дағдысын  қалыптастыруда оқытудың  жоғарыда аталған әдістерімен бірге, индукциялық, дедукциялық   және аналогиялық ой қорытындыларын жасау тиімді.

б) оқушылар тілдік құрылысты  игеріп қана қоймай, оның қарым-қатынаста  қолдану ерекшелігін, тіл статистикасын  да меңгеру керек. Стилистика туралы білім мектеп оқушылары үшін күрделі  болғандықтан, ол туралы білім мен  дағды ны оқытуда грамматикалық материалдармен байланысты берілу керек. Ол үшін:

           - әрбір грамматикалық материалдардың  стилистикасын қоса үйретуді  практикалық бағытта жүргізу;

           - әдеби тіл стильдерін мәтінге  байланысты үйрету тиімді.

           Оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда мына төмендегіше ұйымдастырудың нәтижелі екендігі анықталады: 

           - жазбаша тіл дамытуды оқушылардың  ауызекі сөйлеу тілімен байланысты  жүргізу;

           - түрлі жанрда әдеби стиль  нұсқалары бойынша мәтін құрастыру.

           Тұжырымдағанда, бұл икемділіктер  мен дағдылар сөздік қорға  байланысты, өйткені сөздерді тиімді  қолдану қатысымдық әрекеттің  нәтижелі жүргізілуіне әсер етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасы  жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Алматы, 2002, 30 б.

2.Бағдарлама . Қазақ тілі. ( 5 – 9 сыныптар) А. Рауан, 1999

3. Купина Н.А. Работа над словом.// Методика развития речи. М., 1991. 240с.

4. Шанский Н.М. Язык и речь.// Что значит знать язык и владеть им. Л., 1989, 192с.

5. Жапбаров. А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың әдіснамалық және   

   әдістемелік негіздері.  п.ғ.д.дисс., 2004. –Б. 139.

6. Балақаев М. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. – Алматы,:Мектеп, 1987, 88с.

7. Сыздық Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылымы. Алматы, 1970.

8. Хасенов Ә. , Бектұров Ш. 8- кластың қазақ тілі оқулығына арналған           методикалық нұсқау. А., Мектеп, 1973.87б

9. Тұрмаханова С.Ә.  қушылардың сөздік қорын байытудың  әдістемелік және теориялық негіздері. А., 2006. п.ғ.к. дисс.автрефераты

10. Қирабаев С. Асыл парыз.// Өнер алды - қызыл тіл. Алматы: Ғалым, 1986, 203б.

11. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Рауан, 1991.

12. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. –Алматы: Мектеп, 1974. -192 бет.

13. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. 1989, 98б.

14. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті, - Алматы: Мектеп, 1984, 120б.

15. Айғабылұлы А. Қазақ тілінің морфологиясы мен лексикологиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. -272 бет

16. Бағдарламалар, қазақ тілі, жалпы білім беретін мектептердің 8-9 сыныптарына арналған. Алматы, 2007.

17. Құлмағанбетов Б. VІ – класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру. А., Мектеп, 1966

18.Жұбанов Қ. Қазақ  тілі жөніндегі зерттеулер. А.  Ғылым. 1999, - 345 б. 

        19. Степанов Ю. С. Қарым – қатынас, сөйлеу және адамның сөйлеу қасиеттері.  Кітап., Жалпы психология. А., 1980, 350б.

20. Молдабеков Қ. Лингвистические иследования казахских текстов для младших школьников. Автореф. К.ф.н. Алматы, 1985.

21. Рахымбек Д. Оқушылардың логика – методикалық білімдерін жетілдіру.       А., “РБК”, 1998.

 22.Балақаев М., Серғалиев М. Қазіргі қазақ тілінің стилистикасы.

23. Жапбаров А., Мусина М. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. – А. Кітап, 1989, 86 б.

24. Аханов К.  Тіл білімінің негіздері.А.,Мектеп,1978.

25.Хасанұлы Б.  Ана тілі-ата мұра. А., Жазушы, 1992, 269б.

26. Құлмағанбетова Б., Елемесов Ж., Қалауова З. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. А. Мектеп, 1992, 36 б.

27. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. –Алматы: Ана тілі, 1992.

28. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М.: Просвещ. 1957.

29. Берков В.П. Опыт изучения письма. М., 1982.

30. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. М., 1963, ІІ т.

31. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1976. 116 б.

32. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ.Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы А., Санат. 1977.

33. Хасенов Ә. Тілі білімі. –Алматы: Санат, 1996. -416 бет

34. Оразбаева Ф. Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. А., Білім, 2000, 208 б.

35. Жарықбаев Қ. Оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамыту жайынды. “Қазақстан мектебі ”., 1961, № 2, - 83-84 б.

36. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. А., 1995.

37. Оразов М. Сөз теориясы.А., 1996.

38. Головии Б.Н. Основы культуры речи. М., 1980.

39. Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. А., 1996.

40.Барлыбаев Р. Қазіргі қазақ тіліндегі қоғамдық- саяси лексика. А., Мектеп, 1978.

41.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.

42. Әлімбаев М. Маржан  сөз. А., Жазушы, 1978.

       43. Сыздықова Р. Сөз сазы. ( Сөзді дұрыс айту нормалары) А., Санат,       

      1995.

44. Ысқақов Б. Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері. А., Рауан,             

     1996, 200б.

45. Құрманова Н. Ж. Қазақ мектебінің 6 – класында сын есімді оқытумен байланысты тіл дамыту методикасы. П. ғ. к. дисс. А., 1992, 191 б.

46. Ұйықбаев И. Оқушының ауызекі сөйлеу мәдениетін жетілдірейік.            1975,№2, 40 – 41б.

47. Саламатова З. Жай сөйлем оқыту барысында оқушылардың тілін    

  дамыту. П. Ғ.К. дисс.1994.

48.Ысқақов А. Грамматиканың кейбір мәселелері. А., Қазақстан мектебі, №10,1949.

49. Әміров Р.С. Грамматика, емле, тіл дамыту. А., “Рауан”, 1993

50. Арғынов Х.Қ.Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. А.Мектеп, 1969.319 б.

51. Богоявленский Д.Н. Психология усвоения орфрграфии. 2-е изд. М., Просвещение,1966,305 с.

52. Шалабай Б. Қазақ тілінің стилистикасы.Алматы., 2006.

53. Н.Д.Арутюнованың Прагматика проблема риторики и стилистики. М., 1968.

54. Солганик Г.Я. Стилитика текста. М., 2000.

55. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. А., 1983, 151 б.

56. Әміров Р.С.Жай сөйлем  синтаксисі.А., Мектеп,1983

57. Жахина Б.Б. 5-класта лексиканы оқумен байланысты тіл дамыту. Алматы, 1994.

58.Құрманова Н. Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау мәдениетін қалыптастыру әдістері мен тәсілдері. А., 1998.

59. Арғынов Х.Қ. 7 – класс қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. . А.Мектеп, 1970.41 б.

60. Құлмағанбетов Б. V – класта қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру. А., Мектеп, 1965, 79 б.

61. Рахметова С. Кіші жастағылардың жазу тілін дамыту. А., 1975

62. Степанов Ю.С.Имена.Предикаты.Предложения.(Сеиологическая грамматика)М., 1981.359с.

63. Исабаев Ә. Қазақ  тілін оқытудың дидактикалық  негіздері. А., “ Қазақ университеті”, 1993, 160 б. 

 

 

.