Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           Оны балалар «Балалар күннің  ашылғанына қуанды» деп орындайды.  Сондай-ақ сөйлемдердегі талдау  барысында «оған» деген сөздің  орнына қойылған «күннің ашылғанына»  деген сөз қайталанып тұрғандықтан, ол ұғымды есімдік. Сөз арқылы  білуге болатындықтан өзгертудің қажет емес екендігін аңғарады. Нәтижеде екі есімдік сөз қатар келіп тұрғандықтан бірін нақтылау барысында зат есім сөзбен алмастыру орынды екендігіне көздері жетеді. Қате жібермеуге жаттығады.

           Мұндай мақсатта оқушылармен есімдік сөздерді қосып сөйлем құрау, есімдік сөздердің қандай ұғымның орнына қолданылып тұрғандығын анықтау, есімдік сөздерді қандай сөздермен алмастырып, қолдануға болатындығын байқап көру сияқты тапсырмалармен жұмыс ұйымдастыруға болады.

           Есімдік сөздердің сөйлемде қолдану ерекшеліктерін таныстыру. Стильдік қатесі бар сөйлемдерді түзету, жетілдіруге үйрету. Мұндай жұмыстарды жүргізу үшін оқушылардың назарын есімдік сөздер берілген сөйлемде дұрыс қолданып тұр ма деген мәселеге аударамыз. Оқушыларға грамматикалық теориялық материалдармен бірге есімдік сөздердің тіліміздегі қолдану ерекшеліктерін үйрету мақсат етіледі. Ол үшін жетілдіруді қажет ететін немесе стильдік қатесі бар сөйлемдерді, шағын текстерді алдын-ала қосымша тақтаға жазып, немесе экрандық құралдар арқылы үлкейтіп көрсетіп, сол сөйлемнен мәтіндерді түзеттіруден бастауға болады.

           Мысалы, мына сияқты сөйлемдер  беріледі, Болат Гүлжанға қуыршақ  сыйлағысы келеді. Бірақ ол кетіп  қалды, оны мамасы айтты. Бұл  сөйлемдегі түзету барысында есімдік сөздердің (ол, оны) қолданылу ерекшелігіне көңіл аудартып алынады. Ол үшін жетекші сұрақтар беріліп, жауап алынады:

           1. Кетіп қалған кім?

           2. Мамасына кім айтты?

           3. Ол мамасына не туралы айтты?

           Сұрақтарға жауап беру барысында оқушылар есімдік сөздердің дұрыс қолданылмай тұрғандығын түсінеді. Нәтижеде қате қолданылып тұрған сөздің орнына тиісті дұрыс сөздер қойылып, түзеттіріледі.

           «Болат Гүлжанға қуыршақ сыйлағысы  келеді. Бірақ Гүлжан кетіп қалды да, Болат оны мамасына айтты», деп түзетеді. Сонымен бірге оқушылардың көпшілігінің қандай ойды жеткізгісі немесе нақтылағысы келсе, оны деген сөздің орнына Гүлжанның кетіп қалғандығын, немесе Гүлжанға сыйлық сыйлағысы келгендігі туралы тіркестердің бірін қояды.

           Кейде бұл сияқты алмастыру  есімдік сөздерді қолдану көбінесе  қате болады деген ұғым тумас  үшін, есімдік сөздерді қолданудың  қажеттілігі туралы да түсінік  беріліп, жаттығу жүргізу қажет.  Мысалы, жіктеу есімдігін өткенде  сөйлемде бірнеше рет қайталанған есім сөздердің орнына сөздерді пайдалану қажеттілігін айтып, жаттықтыру тиімді. Оны мына сияқты сөйлемдер беріп, талдатуға болады:

           Қыз кітапты партаға қойды.  Қыз кітапты оқуға кірісті.  Кітап өте қызық екен.

           Мұндай сөйлемдердегі қайталанған сөздердің орнына тиісті сөздерді қойғанымызда: қыз кітапты партаға қойды. Ол оны оқуға кірісті. Кітап өте қызық екен, - деп орындайды.

           Есімдік сияқты жұмыс түрлерін  алғаш жеке сөйлемдердегі есімдік  сөздерді қолдануын үйретіп, жетілдіруге жаттықтырылады да бара-бара күрделендіріліп шағын мәтіндерді, өздерінің жазған шығармалары мен мазмұндамаларын жетілдіріп қайта жазуға төселдіреді.

           Осы мақсатта жаттығулар жүргізу  – оқушылардың есімдік сөздерді  қолдануда қай сөз немесе ұғымның орнына жұмсалып тұрғандығын оның қалай қолдану ерекшелігін үйретуге бейімдейді. Ол есімдік сөздерді қолдануда стильдік қате жібермеуге жаттықтырады. Нәтижеде есімдік сөз табынан жан-жақты теориялық мәлімет беріледі.

           Есімдік сөздердің синонимдері бойынша жұмыс. Тәжірибеде есімдік сөздерді қолдануда стильдік қате жібермеу үшін және оқушылардың сөздік қорын молайту үшін есімдіктердің синонимдері бойынша жұмыс ұйымдастыру үлкен нәтиже береді. Әсіресе, оқушылардың тілін дамытуға әсері мол.

           Тілімізде көптеген есімдіктер  бір-бірімен синоним бола алатыны  белгілі. Мысалы, белгісіздік есімдіктерді  қай, қайсібірі, кейбіреуі, біреу-міреу,  әлдекім сөздерді сөйлеушіге  белгісіз немесе әдейі атағысы  келмейтін кісі аттарының орнына қолданылады. Сондай-ақ, бірқатар, бірсыпыра, біраз, бірнеше есімдіктері сан мөлшерлік мән беріп, бір-бірімен синоним бола алады.

           Жұмыс барысында мұндай синонимдес  есімдіктердің де қолдануда әрқайсысының  өзінше тән қолдану ерекшеліктері,  стильдік реңдері болатындығын аңғарту қажет.

           «Бүгін жиналысқа бәрі қатысты»  деген сөйлемдегі «бәрі» деген  есімдіктің орнына «барлығы»,  «баршасы немесе бүкіл» деген  сөздерді қолдануға болатындығын, ал жылтырағанның бәрі алтын  емес деген сөйлемдегі бәрі деген жалпылауыш есімдігінің орнына аталған синонимдерді қолдануға болатындығын есімдік сөздердің қолдану ерекшеліктеріне байланысты түрлендіріледі. Синоним болып жұмсалу мүмкіндігі бар сөздер оқушылардың сөздік дәптерлеріне жаздырылады.

           Бұл сияқты жаттығулар мен практикалық жұмыстар жүргізу оқушылардың есімдік сөздерін басқа сөздермен тіркесуін, байланысын игертуге, есімдік синонимдерінің қолданудағы мағыналық, стильдік ерекшеліктерін тани білуге әсер етеді.

           Сөйлемдерге, шағын мәтіндерге стильдік талдау жүргізу. Сөйлем мен шағын мәтіндерді стильдік талдау жүргізуде ондағы барлық сөздер мен формалардың қолданылуына тоқталу мүмкін емес, оған оқушылардың өресі жетпейді. Мектепте стильдік талдау жүргізуде, үйретуде белгілі бір категория немесе белгілі топтағы сөздер бойынша, не синтаксистік құрылым бойынша талдау жүргізілуі тиіс. Сондықтан біз оқушылардың «Есімдік» тақырыбын терең игертіп, сөздік қорын молайту мен есімдік сөздердің стильдік мақсатта қолдану ерекшеліктерін үйретіп, стильдік қателерді болдырмау барысында сөйлемдер мен шағын мәтіндерді талдатуды алдық.

           Стильдік талдау жүргізу негізінде  өтіліп отырылған тақырыптың  грамматикалық категория мен  форманың стильдік қолдану ерекшеліктерін  таныту мен синонимдерін таптырып оқушылардың сөздік қорын молайтуға бағытталады.

           Стильдік қателермен жұмыс жүргізуде  тақырыптық материалдармен байланыстыра  өткізумен бірге, кейде арнайы  сабақ етіп ұйымдастыруға да  болады. Ол үшін оқушылардың жалпы  стильдік қателерін есепке алып, сол қателер бойынша белгілі тақырыпта жаздырған шығарма мен мазмұндама көлемінде ұйымдастырылады. Арнайы сабақ жүргізу үшін мұғалім алдын-ала мұқият даярланып, кіріскені нәтижелі болмақ.

           Тұжырамдағанда, стильдік қолдану  ерекшеліктерін таныту мен синонимдерін таптыру. Оқушылардың сөздік қорының молаюына, дүниетанымының артуына бағаттала жүргізіледі.

           Мұндағы негізгі мақсат – грамматикалық  тақырыптың ерекшеліктерін жан-жақты  ашып көрсетіп, сол сөздер мен  тіркестерді, сөйлемдерді өз тәжірибесінде дұрыс қолдана білуге, сөйлеу мен жазба жұмыстарында қате жібермей, өз ойын нақты, дұрыс, жатық, мәдениетті жеткізе білуге дағдыландыру болып табылады.

           Берілген мәтінді жетілдіріп  қайта жазуға төселдіру. Бұл  бағытта жаттығу жүргізудегі мақсат оқушыларға стилистика туралы білім мен дағды бере отырып, оқушылардың ойы мен тіл қызметін жетілдіру болып табылады. Берілген мәтінді түзетіп қайта жазу арқылы оқушылар өз тіліндегі кейбір стильдік қателерді болдырмауға дағдыландырылды. Әрбір мәтінді жетілдіріп жазуда функциональды стильге сай жүргізу – сол стильдердің ерекшелігі мен тілдік құралдарын таныту бағытында ұйымдастырылады. Негізгі мақсат стильдердің өзіндік ерекшеліктерін тани біліп өз тәжірибесінде қолдануға жаттықтыратын болады. Сонымен бірге, стильдік қателерді түзетіп жаза білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

           Бұл қателердің болуы оқушылардың  грамматикадан білім, білігінің  жетімсіздігінен деп анықтауға  болады. Сондықтан қазақ тілі  пәнін оқытуда грамматикалық форма мен категориялар туралы теориялық білімді игертумен қатар, сол білімді өзінің тәжірибесінде, жазба жұмыстарында қолдана білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Біз тіл мәдениетіне байланысты сөйлем құрау іскерлігін арттыра оқытудың әдіс-тәсілдерін қарастырайық.

           Сөз тіркесі – мағыналық жақтан  да, грамматтикалық жақтан да  өзара байланысты, бірлікте болатын,  толық мағыналы кемінде екі  сөздің тіркесі. Сөз тіркесінің  сыңарларының арасында да, сөздің (мейлі жалаң сөз болсын) бөлшектерінің  арасындағы байланыс бар, бірақ сөздің (соның ішінде күрделі сөздің де) бөлшектерінің арасындағы байланыс сөз тіркестерінің сыңарларының арасындағы байланыстан басым болады[56,126]. Осыған орай, жалаң сөз де, күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмай, даяр тұрған бірлік ретінде сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына емін-еркін емес, синтаксистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), формулалар бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Осылай болғандықтан оның құрамындағы сыңарлар ыңғайына қарай басқа бір сыңарлармен алмастырыла алады.

           Лексикалық сөз тіркесі жаңа  мағына білдіретін сөздердің  басын біріктіреді[56,78]. Мәселен, тілімізде суық және торғай деген сөздер бар. Оларды бір-біріне тіркестіріп айтсақ, бір заттың, оның ішінде торғайдың бір түрінің аты -  суық торғай деген жаңа мағына білдіретін лексикалық сөз тіркесі жасалынады. Яғни бұл тіркес бір ғана мағынаны оның ішінде лексикалық мағынаны білдіретін лексикалық мағынаны білдіреді. Егер осыны грамматиканың қарауына берсек, түбір сөздер зат есім, жалпы есім, жекеше болып табылады да, олар сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады.

           Синтаксистік сөз тіркесі толық  мағыналы екі я одан да көп  сөзден жасалады[56,93]. Синтаксистік сөз тіркесінің лексикалық сөз тіркесінен айырмашылығы сол: бұл сөйлемнің қарауына түскенде, екі сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Тіліміздегі күрделі атаулардың (лексикалық сөз тіркестері) фразеологиялық тұтастықтар, бірліктер, тізбектерімен ұқсастық жақтары да бар. Ол – күрделі атаулардың да құрамындағы сөздердің жігі білінбейтіндігі, біртұтас тілдік тіркес ретінде қабылданатындығы. Сондықтан да болар, кейбір зерттеушілер ел іші, ер бала, қыз бала, уақ мал, бет орамал, бас киім, темір жол, қол сағат сияқты күрделі атауларды фразеологиялық тіркес деп қарастырады [57,48].

           Бірақ лексикалық сөз тіркестері  мен фразеологиялық тіркестерінің  ұқсастығынан гөрі айырмашылығы  басым. Айырмашылық – семантикасында  күрделі атаулар екі, я одан  да көп компоненттерден тізіліп  келіп, зат, құбылыс, іс-оқиғаның  күрделі атауы ретінде жұмсалады. Құрамындағы жеке сөздердің ең соңғысының ғана морфологиялық тұлғасы түрленеді. Ал лексикалық сөз тіркестерінің құрамындағы дара сөздер өзінің о бастағы мағынасынан алшақтамайды. Ешбір бояусыз бейтарап стильде қолданылады (мысалы, жалбыршақ қарын, жанар май, ірі қара мал т.б.).

           Тұрақты сөз тіркестерінің күрделі  атаулардан айырмашылығы – келтірінді  бейнелі мағынада жұмсалуы. Құрамындағы  сөздер бастапқы мағынасын сақтамайды. Тұрақты сөз тіркестері өзінің  семантикалық тұтастығымен ерекшеленеді. Ал сөз қанша күрделі болғанмен бұлармен тұтаса бірікпейді [58,129].

           Еркін тіркес тізбегіндегі әрбір  сөздің бастапқы мағынасы мен  грамматикалық мағыналары толық  сақталады. 

           Еркін сөз тіркестерінің құрамындағы  бір сөздің орнына сәйкес келетін басқа бір сөзді немесе синоним сөзбен ауыстыруға болады.

           Тұрақты сөз тіркестері экспрессивті-эмоциялы  мәнде жұмсалады. Олардың құрамындағы  жеке сөздер бастапқы сөздік  мағынасынан, мүлде, не жартылай  айырылып, бүтін тіркес бір ғана келтірімді мағынаны береді, бөліп жаруға келмейтіндігін жоғарыда айтқан болатынбыз.

           Күрделі сөздер мен фразеологиялық  тіркестер сөз тіркестері деген  категоряға жатпайды. Лексика-грамматикалық  мағыналары айқын сөздердің біріне-бірі  сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп есептеледі. Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін, оның мынадай белгілері болуы тиіс: 1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады; 2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса,  мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар тек сабақтаса байланысады; 3) тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады [58,26-27].

           Осындай синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің не күрделі сөздер мен толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысуы нәтижесінде пайда болады. Басқаша айтқанда, лексика-грамматиклық дербестігі бар сөздерден басыңқы-бағыныңқы сөз тіркесі жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды, мүшелік қарым-қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық (анықтауыштық, пысықтауыштық, толықтауыштық т.б.) мағына пайда болады. Мысалы, кең өлке деген сөз тіркесіндегі кең сөзінің кеңістік сапаны білдіруі – оның лексикалық мағынасы, оның сын есім екіндігі – грамматикалық мағынасы. Өлке сөзінің лексикалық мағынасы – тұрақ, өңір, мекенді білдіруі, грамматикалық мағынасы зат есім екендігі, осы сын есім мен зт есімнің тіркесуі нәтижесінде жаңа грамматикалық мағына пайда болған. Ол – анықтауыштық.

           Жоғарыдағы пікірлерді тұжырымдай  келіп, бір-біріне бағына байланысқан  толық мағыналы сөздер тобының  сөз тіркесі екендігін оқушыларға  түсіндіреміз.