Рим құқығы

Ежелгі Румда  заң бойынша, неке деген екі түрлі  болатын, некенің ең бірінші түрі.

Cum manu некесі болған. Ол қол астында деген ұғым. Бұны бағынышты неке деуге де болады. Cum manu неке жағдайы бойынша әйел еріне тұтасымен бағынышты болатын. Оларда үйдің ішінде де, сыртында да құқықтары болған жоқ. Ежелгі заманда румдықтар әйелдерді мал сияқты сатып алатын. Сондықтан олардың жағдайы түсінікті болатын. Бірте-бірте тарих бойынша әйелдердің құқықтық жағдайы түзеле бастады. Кейбір құқықтарға, әсіресе, jus kommersii бойынша сатып алуға, сатып беруге тұрмыстағы әйелдерге рұқсатталған. Бірақта сатып алатын, сатып беретін мүлігі аса қымбат болса, ондай мүлік келісімдері тек қана күйеуі арқылы бекітілетін. Бай болған рум азаматтары өзінің қыздарын да қымбат санайтын. Оларды әкелері еркелетіп, бірнеше мүліктің бөлігін беретін. Содан соң байлардың арасында қыздарды мал сияқты сатып алуға бірте-бірте ыңғайсыз болатын. Бай патрицилер некелікке сатып алатын тәсіл орнына салтанатты ырымды кіргізген. Сондай ырым румдықтардың әдет-ғұрпына кірген әдет бойынша, енді неке салтанатыны кейіннен шіркеуде оң айғақпен және бірнеше абыздармен өткізілетін, енді қызбен бірге paterfamiliasқа жасау берілетін. Бірақ осы жасау үйдің иесінің мүлігіне қосылатын. Күйеуге шыққан әйел күйеуімен айырылысса осы жасау үйдің иесінің, яғни, paterfamiliasта қалатын. Тұрмыста сол әйел бір нәрсе не зат сатып алса, сатып алған мүлігі үйдің қазынасында қалатын. Бірте-бірте румда да әйелдер өзінің құқығына ие болайық деп, ақырын күйеулердің құқықтарын тарта бастады. Тарта бастаған соң, ең біріншіден, некенің екінші түрін шығарды. Некенің екінші түрі – sine manu некесі бұл қол астындағы емес деген ұғым. Ол бойынша, әйелдердің құқықтары, ер кісінің құқықтарындай болатын. Sine manu некеге шыққан әйелдер өзінің құқықтық жағдайын сақтап persona sui juris болып қалатын. Жасау мен бірге келген мүлігі өзінің қолында қалатын. Бұл мүлігіне ие болып, оны сатуға, ал қалған ақшаға өзіне керек нәрсе сатып алатын құқығы болатын. Күйеуі оған бірдеңе сыйласа, мал болса да, жер болса да, оның сыйлығы зайыбының мүлігіне қосылатын. Әйелдер де осы мүлікті күйеудің меңгеруіне беретін құқығы да болатын. Жоғарыда айтқандай cum manu неке жағдайы бойынша, күйеуі әйеліне сыйлық беруге болған жоқ. Сол әйел күйеуімен ажырасса sine manu құқығы бойынша, өзнің мүлігін өзіне қалдыратын. Sine manu бойынша бұрынғы күйеуі айырылған әйелінің мүлігіне өз еркімен өз мүлігінің бөлігін қосып беретін. Бұл некенің түрінде бір жеке жағдай болатын. Осындай некеде әйел күйеуімен бір жылдан аса тұрса сол әйел тағы да күйеуінің билігіне кіреді. Содан соң заң бойынша осы некені әйел бір жылға дейін тоспай, күйеуінен айырылысып, тағы қосылатын. Бұл жағдай әйелдерге өзнің құқығынан айырылмауы үшін берілген. Некенің екі түрі болса да, ең кең тараған неке жағдайы cum manu болған. Cum manu және sine manu неке түрлері заңды түрлері болатын одан басқа заңсыз құқық бойынша саналмайтын некенің тағы бір түрі Concubinatum болған заңсыз некесі. Concubina деген румдағы некесіз тұратын әйелді қалай айтсақ та, бұл әйелдер зайып деп аталмаған. Заң бойынша рум азаматына бір ғана әйелді жұбайы деп ұстауға болатын. Ал concubuka дегендері қанша болса да ұстауға болатын, тек қана ақшасы жетсе, өйткені оларды да асырауға міндет болатын. Осындай некелеу заңды неке болмаса, ердің және әйелдің ешбір өзара құқықтарда міндеттері де болған жоқ.

4.4. Әке билігі.

Әке билігі. Жоғарыда айтқанымыздай рум фамилиясында тек қана paterfamiliasтың құқықтары ең толық, ең күшті болатын, осы жағдайдан әке билігі деген заңдық ұғым шықты. Румдықтар өздері бұл жағдайды тек қана ерекше румның ұлттық заңдық ұғымы деп есептелінген. Әке билігі ұлдарға ғана емес, әйеліне де, қыздарына да, фамилияның басқа мүшелеріне де тараған. Бірақта ұлдардың құқықтық жағдайы кеңдеу болатын. Ер жеткен ұлдар jus connubie, jus kommercii, jus militarii т.б құқықтарына ие болған. Тек қана jus honorum бойынша бағынышты ұлдардың аса биік қызмет орындарға қолы жеткен жоқ. Әсіресе, сенатор, консул, төр орындарға, бағынышты ұлдар өз балаларына да әке билігін атқара алмайтын, өйткені балалары үйдің иесіне бағынышты болатын. Бағынышты ұлдар мүлікті үстауға да ие болмаған, бірақта ұлдарға ерекше мал, жер бөлімдері пекули ретінде пайдалануға ғана берілген. Оны сатуға, айырбастауға құқығы болған жоқ. Пекулидің тағы бір түрі болған: әскери пекули. Ер жеткен ұлдар бағынышты болса да, әскери құқығына да ие болған. Әскери қызмет орындаған азаматтарына мемлекет атынан кейбір мүлік берілетін. Бергенде тек қана пайдалануға ғана берілетін. Қалай болса да, бағынышты ұлдардың құқықтық жағдайы бос ерікті азаматтардың құқық жағдайымен бірдей болған жоқ. Әкенің билігінен шықпаса, бағынышты ұл commerciiға да, үйленуге де тек қана әкесінің батасымен қатысады. Әке билігінің құрылу жағдайлары:

1. Paterfamiliasтың заңды әйелінен ұл туса;
2. Рaterfamiliasтың конкубинадан ұл туса және оны заңға 
   келтірсе, Осындай балаларды заңға келтірудің 3 жағдайы 
   болатын: a) paterfamilias конкубинаға заң бойынша үйленсе,

ә) paterfamilias императордан сұрап, жеке рескрипт алса,

б) paterfamiliasтың ұлы қалалық кеңеске сайланса, сол бала заңды баласы болып есептелінеді.

3.Paterfamilias басқа біреудің баласын асырап алса.

 

Әке билігінің  жойылу жағдайлары:

1. Paterfamiliasтың қайтыс болуы.
2. Бағынышты ұлдың қайтыс болуы.
3. Paterfamilias әлде бағынышты ұл тұтқынға ұшыраса.
4. Paterfamilias қылмыс бойынша, өз билігінен сотпен айырылса.
5. Бағынышты ұл аса биік қызметке сыйланса, сенатор, претор 
   т.б.

6. Эманципация бойынша Бұл әке билігінен заң бойынша 
шығуы. Императордан рұқсат алса, жеке рескрипт шықса, одан 
кейін соттың шешімі шықса. Бағынышты ұл көп жыл әкесінен 
бөлек бір үй болып тұрса.

 

 

Judex lex fecit inter parties - Сот екі жаққа заң атқарады

(Латын  мақалы)

5 Тарау. Құқықтарды қорғау.

5.1.Құқықтарды  қорғаудың пайда болуы

5.2.Сот  процестерінің пайда болуы.

5.3.Легисакциялық  процесс.

5.4.Формульярлық  процесс.

5.5.Экстраординарлық  процесс.

5.1. Құқықтарды қорғаудың пайда болуы.

Мемлекет  пен құқық теориясына Рум құқығы бірнеше маңызды ұғымдарды шығарды. Құқықтық ұғымдар ішінде құқықты жүзеге асыру деген ерекше ұғым бар. Әрине, құқық тек қана адамдардың әртүрлі қатынастарының ішінде тұрады. Сонымен құқықты жүзеге асыру керек. Сондай жүзеге асыруды екі жолмен шығарады. Бір жақтан құқықпен пайдалану, екінші жақтан пайдаланбау.

Пайдаланбау да құқықтың жүзеге асыру ретінде  есептеледі.

Керегі  болса құқықпен адам пайдаланады. Адам өзінің құқығымен пайдаланбаса да бұл  оның құқығы болады. Керек кезінде  осы құқықпен басқа адам да пайдаланады.

Құқықпен  пайдалану да екі жолмен тарайды: әрекет жолмен және әрекетсіз жолмен. Мәселен, біз мектепте, университетте  оқимыз, жұмыс істейміз, демаламыз. Пайдалану ретінде. Оқығымыз келмесе  оқымаймыз, жұмыс істегіміз келмесе істемейміз, бәрі бір әрекетсіз сол құқықпен пайдаланамыз. Құқықты әрекетпен пайдалансақ та оның тағы екі жолмен пайдаланамыз. Біреуі - айтқандай оқу оқимыз. Оны жағымды мүдде қанағаттандыру түрде әрекет дейміз. Әрекет пен құқықты пайдаланудың екінші түрі – құқықты қорғау дейміз.

Құқықты қорғау дегенді тағы да екі жақтан қараймыз. Оның тарихи себебі бар.

Румда, басқа елдерде де болмаған кезінде, әлде болса да заң және заңшылық алыс тұрғанда, адам өзінің құқықтарын өзі қорғаған. Бұл құқықты қорғаудың бірінші түрі – заңгерлер оны дербестік қорғау деп атайды.

Мәселен, бір Рум азаматы басқа азаматымен жер бөлігін немесе малын тартып алса, бірінше, әрине өз өзіне қорғау жасаған күшін пайдаланған деген. Сол кезде күш құқығының заманы болған. Алдында айтылғандай рум  азаматы сол жағдайда ұрыны өзінің жерінде ұстап өлтірсе де оған ешқандей жаза жоқ. Сол заманда қылмыстың да заң бойынша ұғымы болған жоқ.

«Nulum Crime sine lege - заң болмаса қылмыста жоқ» деген. Заң болмағанада румдықтар құлдар да, әйелдер де, балалар да, өз мүлігіне қосып сатқан да, айырбастаған да, өлтірген де. Бірақ заң болмаған кезінде әдет деген, әділет және әділдік деген ұғымдар болған. Әділеттіліктен әділет ұғымы шыққан. Aeqiutas - әділдіктің аудармасы.

Бірте-бірте  румдықтар да әділдікті тұрмысқа кіргізді. Дербестік қорғауы да екі жаққа шықты. Бір жағы заңды дербестік қорғады, екіншісі заңсыз дербестік қорғады, бұны озбырлық дейміз.

Сол кезде қандай дербестік қорғау заңды, қандай озбырлық болады деп сұрап  румдықтар бұл сұрақты әділдікпен шешкен aegiutas (әділдік)- Aequum (бірдей, тең) ұғымымен шықты. Сонда күшті тек қана тең күшпен қайтаруға болады деп шешкен. Осыдан әділеттің белгісі өлшеуші болып шықты. Егер сізге біреу таяқпен шықса сіз оның шабуылын тек қана таяқпен құқық бойынша тоқтатасыз. Пышақты шығарсаңыз бұл қорғау заңсыз озбырлық болады. Одан әрі біреу ұрлық жасаса оны өлтіріскен қорғау жасау болмайды. Бірақ та заң болмаса қылмыс та болмайды десек осындай әділдік келтіруге үшін заң шығару керек. Мәселен, 326 б.ж.д. шыққан Lex Poetelia бойынша енді қарызды төлемеген үшін кісіні құлдыққа жығылту, немесе өлтіруі - заңды әрекет емес, қылмыс болып шықты. Ал сол заң шықпаған кезінде осындай әрекет заңды болған.Nulum crime sine lege. Осылай құқықтың қорғауы екінші түрін тапқан. Оның атағы мемлекеттік қорғауы, әлде заң көмегімен қорғауы. Мемлекеттік қорғауды румдықтар jurisdictio (юрисдикция - заң айтуы) деп аталған.

Мемлекет пен құқық теория бойынша  оның тарихы бойынша мемлекет құқықпен бірге пайда болған.

«Jurisdictia regnorum fundamentum - әділет мемлекеттің негізі» - Румнан шыққан тағы бір мақал бар.

Енді румдықтар өзінің құқықтарын қорғау үшін мемлекетке басын бұрған.

 

 

5.2. Сот процестерінің  пайда болуы.

Тарих бойынша алдымен  барлық азаматтың істері талап бойынша  претор өзі шешкен. Ал осындай талаптар көбейгенде претор өзінің сот міндеттері орындалмайтын болған. Сонда претор осы талаптарды алдымен өзі негізімен қарап, аяғымен шешу үшін басқа азаматтарға тапсыратын болған. Бұл азаматтар арбитр (arbitrum) деген атағын тапты. Сонымен соттық процессі екіге бөлінген. Біріншісі – in ius делінген. Бұл саты (стадиясы) претор алдында өтетін. Претор талапкерді тыңдап, оның айтқан себептеріне ұғым жауапкершіні шақыратын. Оны да тыңдап, айғақтар болса оларды да жинап өз пікірін шығарған. Бірақ, ақырғы шешімді шығарған жоқ. Бұл саты арбитрді тағайындаумен аяқталған. Арбитр болу қай Рум ерікті азаматтардың ішінде мүмкіндігі болатын. Әрине арбитр болған жоқ. Әрбір іске претор жеке арбитрді тағайындаған.

Тағайындалған соң арбитр іске кірісетін. Бұл саты in indicium делінген. Бұл сот процестің барлық қатысушыларды тыңдап алып, барлық айғақты заттарды өлшеп, салыстырып өзінің шешімін шығаратын.Арбитрдің шешімі үзілді-кесілді ақырғы болатын. Бұл шешімге шағы беруге болған жоқ.

Тарих бойынша сот процессі үш түрлі болатын.

 5.3. Легисакциялық процесс.

Ең бірінші сот өткізу тәртібі тарих бойынша - легисакциялық  процесс деп аталған. Legis actio деген - заңды талап. Легисакциялық ең созылатын, құрмалас және қиын процесстің түрі болатын. Осындай процесс ежелгі құқықты әдеттер бойынша жүргізілген. Процесстің қатысушылары өзінің айтатын пікірлерін алдымен жаттап алуға міндеттенген. Одан әрі айтатын сөйлеу сөздері ежелгі заңдармен салыстыратын болу қажетті. Сот процессте талапкер, жауап беруші айтатын сөздерді өзгеше айтса, әлде бір сөзде ғана қате кетсе оның ісі ұмытылып қалатын (талабы дұрыс болса да). Бұл процесстерге Рум қаласының бүкіл жұрты жиналатын. Сонымен сот процессі театрдің ойынға ұқсастығы болатын.

Легисакциялық процесстер алдымен айтқандай көп  уақытқа созылатын, сонымен және қиын құралас бойынша көбейген соттық істер ұзақта шешілмей жатқан. Легисакциялық процессі республика заманында процесстің негізгі түрі болатын.

 

5.4. Формулярдық процессі.

Приицинат заманында легисакциялық процесстің орнына басқа формулярлық процесс келген. Бұл процесстің түрі легисакциялық процесстен жеңілдей және қарапайымдай болатын. Формулярлық formula деген сөзден шыққан. Formula претор қолынан шыққан іс қағаздың бір түрі.

Формулярлық процесстің тұрғысынан формула (Formula) сөзден шықты.

Формула-құрастыру түрі, бұл мағынада арбитрге претор жазған қызмет қағазының құрастыру түрі. Формулярлық процесс легиасакциялық процесстен өте ыңғайлы, күрделі емес және жеделдеу болған. Претор талабымен келген азаматты және оның жауапкерді шақыратын тыңдаған, содан соң өз пікірін арбитрге арнап осы формулаға жазған.

Формула бірнеше бөлімдерден  құрылады: Алдымен Praescriptio (алдыңғы сөз) жазылады. Оның ішінде мысалы «Осы істе бір әлде одан көп талаптар бар, бұрын осы кісі осындай талаптармен жолыққан жоқ» деп претор формуланың негізгі бөлімдері жазылған. Негізгі бөлімдер екеу болған: Intentio (талаптың мазмұны) және Condemnatio (претордың осы іске ойлаған ой пікірі). Претор кондемнацияда шешімді шығарған жоқ, тек қана арбитрге осы істі жақсы қарап, дұрыс шешімді шығар деп жазған. Шешімді арбитр өзі шығарған. Кейде интенциямен кондемнацияға қосымшалар жазылған. Қосымшалар осындай болған. Demonstratio (жарғы түсіндірме), Exceptio (шығару) және Adidudicatio (ерекше қосымша). Демонетрацияда претор қарайтын істі жариялап түсіндірілетін. Ал эксцепция деген жауапкердің талапқа қарсы айтқан сөздері. Бірақ талап түгел мойындамау емес, тек қана кейбір талаптың жеке бөлімдерге қарсы сөздер.

Адьюдикaция – ерекше бөлім. Мысалы, кейбір істерде таласқан затты екіге бөлу керек, әлде затты талапкерге, ал оның құнын жауапкерге арнау керек кезде жазылатын.

Формулярлық процесс  алаңда емес, жабық ғимараттарда өтетін. Содан соң сотқа аса көп жұрт қатыспаған. Легисакциялық және формулярлық сот процесстің түрлері Румда республикалық және принцинат кезеңдерде кең тәжірибеленген. Ал доминат (императорлық) кезеңде олардың орнына сот процесінің үшінші түрі - экстраординарлық процесс пайда болған.

5.5. Экстраординарлық  процесс.

 Ordine - кәдімгі деген сөз, ал extra - шектен шыққан, төтенше. Сондықтан extraordinem - төтенше жағдай процессі. Бұл процесстің түрі алдында көрсетілген екі түрден гөрі өте қысқа мерзіммен және қарапайым түрмен өтетін. Оның ең бірінші ерекшелігі - сот төресіз өтетін. Сайланған арбитр орнына талапты істерді шенеуіктер шешетін. Сот процессі сол шенеуіктің (претор, полиция бастығы, әскери бастығы болса) жұмыс орында өткізілетін.