Рим құқығы

Жалпы рум құқығының  баспаларында міндеттеме - obliqatio, төмендегідей анықталады:

- «Міндеттеме  - мемлекетіміздің заңдарына сәйкес  бізге қандай да бір қажеттілікті  орындатуға күші бар, құқық  кісенін түсіндіреді»;

- «Міндеттеменің  мазмұны, бізбен қандай да бір  дене затын немесе қандай да  бір құралды істеу емес, ол біздің алдымызда қарым-қатынас байланысын беретін, елестететін байланыс құралы». (Павел Д. 44.7.3.).

Міндеттемеің  негізі ол бір жағынан «талап ету  құқығы» болса, екінші жағынан осыған сәйкес «талапты орындау міндеттілігі»  немесе «борыш». Міндеттемені міндеттен айыру керек. Мінтеттеме тек азаматтың әрекеттерге байланысқан (келісім, әлде құқық бұзу ретінде), ал міндет оларсыз (заң әлде әдет бойынша) пайда болады. Ал мідеттеме және міндеттілік-синонимдер.

Қарама-қарсы  қою (ол жағарыда келтірілген классик заңгер Павел шығармасынан үзіндідегідей) меншіктілік құқығын беру немесе меншікті затты өз міндеттілігіне беру немесе ол біреудің меншігі болса, оны басқа біреуге белгілі зат ретінде меншіктеп беру үшін орындалатын міндеттеме. Бұл міндеттеме орындалу үшін жеке бас меншігін басқа бас меншіктілігіне аударуға болатын құқықтық міндет. Ол үшін міндетті түрде барлық қажетті шарттар орындалу керек. Осы құқық міндеті арқылы орындалған бір жеке бас меншіктілігі екінші жеке бас меншіктілігіне ауыспайды, тек екінші жеке бас заңға сәйкес сол затты меншіктенуге құқылы болады. Сондықтан затты сатып алушы (сатып алу құнын төлесе де, оның меншікті иесі болмайды; бұл адам тек қана ол затты беруді талап етуге құқылы; ол зат сатып алушының меншігі болу үшін заңға сәйкес нақты берілуі қажет және затты табыс еткен тұлға оған меншікті құқылы болған жағдайда.

Жоғарыда көрсетілген  рим құқығының қайнар көзінен  алынған екі үзінді, міндеттілікте  римдік заңгерлерді елестету бойынша  маңызды байланыс барын куәлайды.

Міндеттілік, Юстиниан институциясынан алынған үзіндіде көрсетілгендей, - міндет жүктелгенше еркін қозғала алатын адамға қозғалысын баяулататын кісен тағатын сияқты, өзінің үстінен бөтен адамның хандылығын сезіндіретін құқықтық кісен.

Ерте  заманда «кісен», «байланыс» деген сөздер мәнерлі сөздер ғана болмағанын ескере кеткен жөн.

12 тақтадағы жарлық заңдарында, борышқорды  жіппен және шынжырмен байлағаны,  мұнда киілетін шынжырдың салмағы  да белгілі болған (15 фут, көрінетін  қаулысы болған. Кредитор, қарызын  уақытында төлемеген борышқорды қамауға алуға (сотсыз да), ал содан кейін өлтіруге немесе құлдыққа сатуға құқы болды.

Біздің  ғасырға дейінгі IV ғасырда Петелий заңы бойынша борышқорды сатуға немесе өлтіруге рұқсат етілмеген, яғни тыйым салынған. Борышқорды өзі ұстап алу мүмкіндігі ертеде қалған, республика кезеңінде қарыз алған адам өз кредиторларына барлық мүлкін қарызы үшін қалдырып, жеке басының жауаптылығынан қашуға мүмкіндік алған, яғни борышқор үшін оның мүліктері жауап берген. Болашақ уақытқа шамалаған қатынас сияқты, міндеттеме өз табиғаты бойынша кредиттік сенімділіке негізделген қатынасты көрсетеді (сенемін деген сөзден).

Сондықтан міндеттемедегі, талап етуге құқығы бар жағы кредитор деп, ал кредитордың  талабын орындауға міндетті жағы борышқор деп аталады.

 

Табиғи міндеттеме.

Егер, борышқор оған жүктелген міндетті өз еркімен  орындамаса, кредиторға, өзінің талап  ету құқын мәжбүрлеу жолымен  жүзеге асыру құралы беріледі. Сол  себептен, міндеттілік бойынша кредиторды қанағаттандыруға борышқорды мәжбүрлеу  құралы болып талап (actio) және мәжбүрлеп алу табылады. Мүнда, біз білетін міндеттілік санкциясы жатыр. Модестин келтірілген ойды былай көрсеткен: борышқор деп, одан еркісіз тартып алуға болатын тұлға аталады.

Талаппен қорғанысымен пайдаланбайтын, бірақ заңдылық маңызы бар міндеттілік, табиғи деп аталады.

Табиғи міндеттілікке  мысалы, үй иесінің келісімісіз өктемді  баласымен алынған ақшалай қарыз  жатады.

Табиғи міндеттіліктің құқықтық салдары оның барлық түріне бірдей емес. Бірақ, бір заңдылық салдар үнемі орын алып жүрді: табиғи міндеттілік бойынша төлем нақты деп саналды, және кредитордың талабы жоқтығын білмей төлем төленген жағдайда.

 

 

 

 

 

 

 

 

10.2. Міндеттеменің  пайда болуы.

Міндеттеме  пайда болу негізінің белгісі  бойынша бөлінуі шарт- келісімдегі  міндеттілікпен (ex contractu), құқық бұзушылықтағы міндеттіліктің (ex delicto) бір-біріне қарама-қайшылығына әкеп соғады. Біздің ғасырымызға дейінгі II ғасырда заңгер Гай өзінің институцияларында осы біліктілікті келтіре отырып, оны міндеттеменің ең маңызды бөлшектенуі деп атаған. Дамыған рум құқығындағы міндеттемеде айыппұлдың, жазаның мәні көрсетілген; ерте рсспубликалық құқықта жазалау мен айыппұл салудың мақсаты міндеттеменің негізгі маңызы болды.

Құқық бұзушылық, келісім болмағанда да әртүрлі көп  жағдайлар кездесіп жүрді, бірақ соған қарамастан міндеттілік болды. Классикалық заңгерлер міндеттіліктің әртүрлі тараған түрлеріне нақты атау бере алмаған. Сол заңгер Гайды алсақ та, келісімнен шыққан міндеттілікті жеке көрсетіп, ал қалған жағдайларды, негіздің әр түрінен туған, бір жалпы міндеттілік атауымен белгілейді.

Бірақ та Рум  құқығында кейде шарттардан сияқты және құқық бұзушылықттардан сияқты міндеттемелердің тұрлері болатын. Цивиль құқығы бойынша шарттар және құқық бұзушылықтар тек қана заңдардың ішінде көрсетілсе ғана шарт және құқық бұзушылық ретінде есептелетін. Ал претор құқығы бойынша кейбір шарттар және құқық бұзушылықтар заң тізіміне кірмесе де, өмірде болып қалса – есептелетін. Шарттардан сияқты және құқық бұзушылықтардан сияқты міндеттемелер осы өмірде болған, бірақ заң тізіміне кірмеген жағдайлардан шықты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.3. Міндеттемедегі  тұлғалар.

Румдық заңгерлердің түсінігінде міндеттеме екі немесе бірнеше белгілі тұлғалардың  қатал жеке қатынас сияқты көрсетіледі. Ол кредитор мен борышқор арасындағы қатал жеке байланыс сияқты қаралды.

Қатал жеке сипат  сияқты міндеттілікке берілген принципиалдық көзқарас нақты нормалар қатарында тәжірибелік сөзге ие болды.

Міндеттемені  белгілеумен, оны белгілеген тұлғалар үшін ғана белгілі заңдық салдар байланысы  болды. Сондықтан, міндеттілікке өкіл арқылы енуге болмайды.

Осы себеппен, кредитор борышқордан келісім шартқа тұруда қатыспаған үшінші тұлға үшін небір нәрсені алу бойынша құрылған келісім шарттың да заңдық күші болған жоқ.

Елдің ішінде және одан шет шаруашылық өмірдің дамуымен, сауда қатынастарының қайта пайда  болуымен бұл жағдайлар жеңілдене бастады: белгілі шектеумен өкілдікке рұқсат етілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10.4. Міндеттемеде  тұлғаларды ауыстыру.

Міндеттіліктің  мұра бойынша ауысуы.

Кредитордың талап  ету немесе борышқордың міндеттілік  құқылары, олардың қайтыс болуларына байланысты мұрагерлеріне ауысу өте ертеде пайда болды. Мұра құрамына енетін құқықта және міндеттілікте мұрагерді кабылдау ерте заманда жанұялық меншіктік сипатына сай болды. Мұның заңы бойынша үй иесі кредитор немесе борышқор ретінде енген міндеттілік жанұяның барлық мүшелеріне жалпы болды.

Цессия.

Міндеттіліктегі кредитор мен борышқорды, олардың  тірі кезінде басқа тұлғамен ауыстыруға, ерте заманғы Римде мүлдем тыйым  салынды.

Ішкі және сыртқы, шет саудаларының дамуына байланысты міндеттіліктің қозғалыссыз болуы шыдамсыз болды. Келісім шарттар күнделікті бола бастады: міндеттілік рим азаматтарының мүліктік құрамдарында көріну орынға ие болды.

Шаруашылық  өмірде осы сұранысты қанағаттандыруда, талап ету құқын беру мақсатында өте ерте кезде міндеттілікті жаңартумен айналысты.

Міндеттілікті жаңартудың маңызы, бұл кредитор, борышқор және кредитор өзінің талап ету құқын  тапсырғысы келген тұлғаның жалпы келісуімен, осы ақырғы тұлға борышқормен  алдыңғы міндеттілікте болған мазмұнда келісім-шарт құраған, яғни, жаңа міндеттілікпен алдыңғы міндеттілікті ауыстыру мақсатында.

Өмір талап  етуді тура тапсыруды (цессияны) талап  етті. Осы мақсатта процессуалдық  өкілеттік институтымен қолданды. Римдік түжырымдық процессінде сотта істі жүргізу талап етілуімен немесе жауап берілуімен емес, cognitor деп аталатын өкілетпен жүргізуге, егер ол белгілі талаптарға сәйкес тағайындалса немесе procurator егер дұрыс тағайындалмаса, рұқсат етілді.

Талап ету құқын  басқа тұлғаға табыс ету үшін, өз құқын табыс етуші (цедент) кредитор, өз құқын тапсырғысы келген тұлғаны (цессионария) процесте өзінің өкілі ретінде тағайындаған, тек бір келісумен: бұл тұлға өзінен кейін алуды қалдыра алады.

Қарызды ауыстыру кредитор мен жаңа борышқор арасында міндеттілікті тоқтату мақсатында жасалған жаңа келісім шарт құрумен жүзеге асырылды.

 

 

 

10.5.Міндеттемені  орындау.

Міндеттемені  орындау борышқорды міндетінен босату үшін, бірқатар талаптарды орындау  қажет болды:

- орындау өз  мүлкімен өкілетті тұлғамен ғана  орындалуы қажет;

- орындау, оны  қабылдап алуға қабілеттілігі бар тұлғаға қатысты болу керек;

- орындау міндеттіліктің мазмұнына  қатаң сәйкес келу керек. Дәлірек  айтсақ, борышқор кредитордың келісімісіз  міндеттілікті бөлшектеп орындай  алмайды;

- орындау орны ретінде талап  қоюға болатын жер анықталады, ал ондай жер деп борышқордың мекен-жайы немесе (тараптардың біреуінің тілегі бойынша) Рим саналды;

- міндеттілік келісім шартта көрсетілген  немесе келісім шарттың сипатынан  шығатын немесе оны құрастыру  жағдайынан шығатын мерзімде  орындалуы керек.

Егер  мерзімі белгіленбесе, онда міндеттілік кредитордың алғашқы талабы бойынша орындалуы керек.

Мерзімінен  ерте міндеттілікті орындау кредитордың  мүддесіне тимесе ғана рұқсат етілді.

Борышқордың міндеттілікті орындамағаны үшін жауапкершілігі.

Римдік құқықта  борышқордың жауапкершілігі кінә принципі бойынша құрылды: борышқор кредитор үшін туған залалда кінәлі болса ғана жауап беретін болды. Борышқордың кінәсі әр деңгейде болды. Кінәні ең ауыр және рұқсат етілмейтін формасының түрі болып, қасақана зиян келтіру - dolus саналады, мысалы, бірінші тұлға пайдаланып жүрген немесе оған кепілдікке, сақтауға берген затты басқа тұлғаға беруге міндетті тұлға, бұл затты меншіктікке залал келтіру мақсатында бұзса немесе жоқ қылып жіберсе.

Кінәнің келесі формасы - culpa - абайсызда, салақтықпен деңгейге бөлінді: қатаң абайсыздық және жеңіл салақтық.

Әрқайсысы тек  қана өзінің кінәсі үшін ғана жауап  беретін болды; борышқорға кінә қоя  алатын жағдайда ғана ол басқа тұлғаның әрекеті үшін де жауап беретін  болды.

Егер тұлға  ықылас, қомқорлық көрсетіп, ал зиян бәрібір де тисе, ондай зиян кездейсоқ деп аталады, кездейсоқ (casus) үшін ешкім жауап бермейді.

 

Saplienti sat - Ақылды  түсінеді.

(Латын  мақалы.)

11 ТАРАУ:  Міндеттемелердің жеке түрлері.

11.1.Міндеттемелердің  жүйесі.

11.2.Жалдау келісім-шарты (Locatio - Conductio)

   11.3.Сатып алу - сату (Emptio - Vendizio)

11.4.Қарыз және  несие келісім-шарттары (Mutuum et commodatum).

   11.5.Серіктестік келісім-шарты (Sociеtas)

11.6. Тапсырма келісім-шарты (Mandatum)

 

11.1. Міндеттемелердің жүйесі.

Рум құқығы бізге  бірнеше мідеттемелердің түрлерін мұра ретінде қалдырған. Ондай түрлер қанша болғаны есептелген жоқ. Көбі қазіргі азаматтық, әкімшілік және қылмыстық заңнамаларға кірген. Кейбіреулері кірмесе де, мүмкін қажеті болса  жаңадан шығады, оны біз рум құқығының рецепциясы деп атаймыз. Осы тарауда міндеттеме түрлі рум құқығындағы келісім-шарттары көрсетіледі. Басқаларды тек міндеттемелердің жүйесінде белгілейміз.

Жоғарыда айтылғандай  міндеттемелер не болмаса шарттардан, әлде құқық бұзушылықтардан (заң тізімінде болғаны, әлде болмағаны) шығады. Бұл бірінші бөлімде. Шарттарды да румдықтар екіге бөлетін. Бір жағынан контракттар Contractus, екеіншіден, пакттар Pactus. Контракт және пакт-келісім шарттардың екі түрі. Контракттар шарттардың заңды түрі, оларды және осы шарттарды бекіткен тұлғаларды (талапкер және жауапкер) мемлекет заң бойынша талап қорғаумен қорғаған. Ал тізімге кірмеген шарттарды пакт деп атаған. Оларды кейде қорғаған, кейде жоқ. Бірақ та румдықтар контрактіні әлде пактыны бекітсе, әдет бойынша өте қатал ретінде орындайтын.

Котракттарды  да екі тізімге бөледі. Шарт ауызша бекітілсе, оны ауызша шарт - Contractus verbalis – вербальдық контракттар деп атаған. Жазбаша түрінде бекітілсе – Contractus litteralis - литтералдық контракттар.

Ауызша әлде жазбаша да болса контракттар екі үлкен тізімдерге кіргізіледі. Ол тізімдердің атақтары – реалдық және консенсуалдық контракттар - Contractus realis et Contractus consenssualis. Сонда реалдық котракттар затты әлде заттарды (Res - заттар) бір тұлғаның қолынан басқа қолға берілген кезінде бекітілді болатын. Консенсуалдық контракттар одан ерте, екі жақ келісімге (Consenssus - келісім) ғана келсе бекітілді саналатын.

Реалдық контракттарға - қарыз (Mutuum) шарты, несие (Commodatum) шарты, сақтау ( Depositum ) шарты, және кепілдік (Fiducio, Pignus, Hipoteca –түрлі) шарттары енеді.

Консенсуалдық контракттардың ішінде сатып алу - сату (Emptio-Venditio), жалдау (Locatio-conductio), тапсырма (Mandatum), серіктестік (Societas) шарттары табылады.

Міндеттемелердің  жүйесінде құқықбұзушылақтардың міндеттеме ашатын түрлері да бар. Олардың ішінде - Injuria - әділетсіздік, Furtuum –ұрлық, Rapina - тонау, Damnum injuria datum - заңсыз зиян келтіру тағы басқалар.