Палітычная сістэма Вялікага княства Літоўскага

Статут 1566 г. складаўся  з 14 разделаў і 367 артыкулаў¹⁴. У першым раздзеле ўтрымліваліся нормы, якія абвяшчалі галоўныя прынцыпы права Вялікага княства, а таксама нормы, якія можна аднесці да канстытуцыйнага права і крымінальнага права - важнейшых дзяржаўных злачынстваў. Другі раздзел уключаў нормы, якія адносяцца да ваеннага права (абароны земскай); трэці - аб правах шляхты; чацвёрты - аб суддзях і судах; пяты - аб шлюбна-сямейным праве; шосты - аб апеках; сёмы - аб запісах і продажах (аб праве адчужэння маёнткаў пад умовай закладу і продажу); восьмы - аб завяшчаннях; дзевяты - аб правах на зямлю і зямельных спрэчках; дзесяты - аб лясных угоддзях і правілах карыстання імі; адзінаццаты - аб злачынствах супраць асо-бы і супраць шляхты; дванаццаты - аб злачынствах супраць простых людзей; трынаццаты - аб маёмасных злачынствах; чатырнаццаты - аб злачынствах іншага роду і, у прыватнасці, аб “вывадзе” (збегах і дапамозе ў гэтым) залежных сялян або чэлядзі нявольнай.

Да ліку йайболей важных нормаў Статута, бясспрэчна, належаць нормы канстытуцыйнага права, якія замацоўвалі суверэнітэт дзяржавы, вызначалі дзяржаўную тэрыторыю, парадак утварэння і дзейнасці розных дзяржаўных органаў і інш. Важнае значэнне мелі нормы, якія абмяжоўвалі ўладу вялікага князя і рэгулявалі парадак прыняцця новых законаў.

Статут рэгламентаваў  забарону на ўжыванне звычайнага права. Аднак у закон былі ўключаны і  некаторыя нормы, якія ўжо не адпавядалі новым эканамічным і палітычным адносінам, а з’яўляліся свайго роду данінай старасветчыне. У сувязі з чым адразу ж пасля ўвядзення ў дзеянне Статута прыйшлося ўносіць у яго пэўныя змяненні.

Статут утрымліваў палажэнні, якія дэкляравалі некаторыя палітычныя правы простых людзей. Так, у другім артыкуле 3-га раздзела гаварылася, што будуць захоўвацца правы ўсіх землеўласнікаў, а таксама мяшчан і «всих людей посполитых у Великом князстве Литовском и во всих землях того панства... в которых они, яко люде вольные, вольно обираючи из стародавна из вечных своих предков собе панов и господарей Великих князей Литовских»¹⁵.

Звяртае на сябе ўвагу  таксама змешчанае ў Статуце  палажэнне аб тым, што ў выбарах  вялікага князя ўдзельнічаюць і  простыя людзі-  “мяшчане і ўсе людзі паспалітыя”, хоць вядома, што яны не толькі вялікага князя, але нават дэпутатаў на сойм не абіралі. Наяўнасць гэтай нормы, можна меркаваць, з’явілася, з аднаго боку, водгаласам даўно мінулай старасветчыны, калі народ удзельнічаў у вечавых зборах і запрашаў або выганяў сваіх князёў, а з другога - прагрэсіўнай для свайго часу ідэяй у выглядзе пажадання-абяцання заканадаўцы, якое закладвала падставу для будучага раўнання ў палітычных правах усяго вольнага і залежнага насельніцтва дзяржавы.

Шмат увагі ў Статуце надавалася прыватнаму праву, галоўным чынам рэгуляванню дагаворных адносінаў - куплі-продажу, найманню (маёмаснаму і асабістаму), пазыцы, дарэнню, падраду, арэндзе і інш. Статут рэгламентаваў і форму здзяйснення дагавораў: вусную, пісьмовую (на суму звыш 10 коп грошай) і фактычна натарыяльную, бо здзелкі з нерухомасцю павінны былі з гэтага часу рэгістравацца ў земскіх судах. Больш дэталёва, у параўнанні са Статутам 1529 г., рэгуляваліся адносіны ў галіне наследавання маёмасці.

Шмат новых палажэнняў было ўведзена адносна злачынства і пакарання. Новым і важным у крымінальным праве з’явілася спроба заканадаўцы сфармуляваць паняцце прэзумпцыі невінаватасці, аднак гэтыя палажзнні тычыліся толькі саслоўя шляхты. Упершыню ў законе вызначаўся ўзрост крымінальнай адказнасці асобы - з 14 гадоў. Упершыню Статут замацаваў прынцыпы аддзялення суда ад адміністрацыі, выбарчасці суддзяў. Замацоўваліся прынцыпы галоснасці і спаборнасці судовага працэсу з удзелам адвакатаў, перш за ўсё адносна дзейнасці земскіх судоў. Агаворваліся правы і абавязкі суддзяў і патрабаванні, якія прад’яўляліся да кандыдатаў на судовыя пасады. Аднак патрэбна адзначыць, што ўсе гэтыя прагрэсіўныя палажэнні Статута галоўным чынам адносіліся да шляхецкага саслоўя.

Важным было тое, што, як і папярэдні збор законаў, Статут 1.566 г. быў напісапы на беларускай мове. Больш таго, паколькі асноўную частку цэнтральных зямель Вялікага княства (Літвы) складалі бела-рускія землі, беларуская мова была прызнана дзяржаўнай на ўсёй тэ-рыторыі княства. Статут неаднаразова перакладаўся на лацінскую, рускую, польскую і нямецкую мовы. Зараз вядомапрыкладна 60 спісаў Статута, 40 з іх - на польскай мове, 13 - на беларускай, астатнія - на лацінскай мове.

Такім чынам, спробай сістэматызацыі прававых нормаў у галіне абароны права ўласнасці і іншых маёмасных правоў з’явіўся закон, выдадзены ў 1468 г., які атрымаў у гісторыка-прававой літаратуры назву Судзебнік Казіміра. Прыняццем Судзебніка быў пакладзены пачатак кадыфікацыі нормаў у адносінах крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права, а таксама закладзсна аснова для далейшай сістэматызацыі пісанага права, здзейсненай у Статутах 1529, 1566, 1588 гг. - сістэматызаваных зборах законаў, у якіх утрымліваліся нормы ўсіх галінаў тагачаснага права (канстытуцыйнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, сямейнага, зямельнага, крымінальнага, працэсуальнага і інш.).

 

Заключэнне

 

Зробім наступныя вывады. Палітычны лад Вялікага Княства Літоўскага - тыповая абмежаваная феадальная манархія на чале з вялікім князем. Ролю найвышэйшага заканадаўчага органа выконваў Галоўны з’езд (Сойм) шляхты, на які дэпутатаў абіралі праз дэмакратычныя выбары.

Паводле прынцыпаў дзяржаўнага  і адміністрацыйнага ўпарадкавання  Вялікае Княства з’яўлялася ўнітарнай краінай. Усялякія сепаратныя памкненні земляў, ваяводстваў, паветаў ці проста асобных моцных феадалаў расцэньваліся як парушэнне закону, дзяржаўнае злачынства і таму жорстка пераследваліся.

Своеасаблівы феадальны “федэралізм” меў месца толькі на пачатку ўваходжання новых земляў у склад гаспадарства, у пэўны “пераходны перыяд”, калі далучаныя абшары “асвойваліся”. Але ён, як правіла, з часам разбураўся пад націскам агульнай унітарнай тэндэнцыі, што панавала ў Беларускай дзяржаве, асабліва з канца ХІV стагоддзя, калі Вітаўт на працягу 1392-1396 гадоў дарэшты зліквідаваў сістэму мясцовага (удзельнага) княжання.

З другой паловы ХV стагоддзя  цэнтралізацыйныя працэсы яшчэ больш  паскорыліся, бо набылі вагу агульнагаспадарскія  законы.

Такім чынам, Вялікае  Княства Літоўскае - гэта спецыфічнае  дзяржаўнае ўтварэнне, што існавала ў ХІІІ-ХVІІІ стагоддзях у геаграфічным цэнтры Еўропы, пераемніцай якога - пасля працяглага знаходжання нашых земляў у складзе Расійскай імперыі - была Беларуская Народная Рэспубліка, абвешчаная 25 сакавіка 1918 года, у пэўнай меры ўтвораная ў 1919-1920 гадах Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, і, нарэшце, сёння пераемніцай гістарычных і культурных традыцый Вялікага Княства Літоўскага з’яўляецца суверэнная Рэспубліка Беларусь.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

 

1. Вішнеўскі, А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі /А.Ф. Вішнеўскі. – Мн.: Экаперспектыва, 2000. – С. 49.
2. Довнар, Т.Л. Государство и право Беларуси в XIV - XVI вв. /Т.Л. Довнар, В.А. Шелкопляс. - Мн.: Выш. шк., 1993.
3. Доўнар, Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі /Т.І. Доўнар. – Мн.: Амалфея, 2008.
4. Доўнар-Запольскі, М.В. Гісторыя Беларусі /М.В. Доўнар-Запольскі. - Мн.: Беларусь, 1994.
5. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. /Т.І. Доўнар, У.М. Сатолін, Я.А. Юхо. - Мн.:Беларусь, 2003.
6. Юхо, Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі /Я.А. Юхо. – Мн.: Універсітэцкае, 1992.

¹ Доўнар-Запольскі, М.В. Гісторыя Беларусі. - Мн.: Беларусь, 1994. - С. 78.

² Вішнеўскі, А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі /А.Ф. Вішнеўскі. – Мн.: Экаперспектыва, 2000. – С. 49.

³ Юхо, Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі /Я.А. Юхо. – Мн.: Універсітэцкае, 1992. - С. 78.

⁴ Довнар, Т.Л.Государство и право Беларуси в XIV - XVI вв. /Т.Л. Довнар, В.А. Шелкопляс. - Мн.: Выш. шк., 1993. - С. 13.

⁵ Вішнеўскі, А.Ф. Указ. сач. – С. 50.

⁶ Доўнар, Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі /Т.І. Доўнар. – Мн.: Амалфея, 2008. – С. 45.

⁷ Доўнар, Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. – С. 48.

⁸ ЮхоЯ.А.. Указ. сач. – С. 112.

⁹ Доўнар, Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. – С. 52.

¹⁰ Доўнар Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. – С. 90.

¹¹ Юхо Я.О. Указ. сач. – С. 163.

¹² Доўнар Т.І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. – С. 92.

¹³ Там жа.

¹⁴ Вішнеўскі, А.Ф. Указ. сач. – С. 89.

¹⁵ Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. /Т.І. Доўнар, У.М. Сатолін, Я.А. Юхо. - Мн.:Беларусь, 2003. - С. 77-78.