Д.Эйзенхауэр соғыс және соғыстан кейінгі жылдарда

Үлкен  және  кіші  бауырлары  сияқты  Эйзенхауэр  үйде  әртүрлі  жұмыстар  атқарды: ыдыс  жуу, үй  сыпыру, бау  бақшада  жұмыс  істеу  т.б. Балалар  өте  тату  отбасында өмір  сүрді. Эйзенхауэр  бауырларының   барлығы  әкесі   мен  шешесінің  бірде - бір  рет  ұрысқанын  көрмегенін  жазады. Отбасындағы  темірдей  тәртіп, балалардың  қалыптасуында  шешуші  роль  атқарды. Егер  балалардың  бірі  өз  міндетін  дұрыс  атқармаған  жағдайда, олардың міндетті  түрде  қайтадан  орындауын  талап  етілді. Д. Эйзенхауэрдың  шешесі  Ида, өздерінің  діни  қауымында  өте  беделді  болды. Оның  қарапайым  кеңестерін  алмаған  секта  мүшелері  аз  болатын.

Эйзенхауэрлардың  отбасында  әрқашан  пацифистік, соғысқа  қарсы  көңіл  күй  үстем  болды. Мұндай  пацифизмнің  түп  тамыры  «Өзен  бауырластығының» діни  көзқарастарынан  туындайтын. Дуайт  Эйзенхауэр, шешесінің  соғысты  жек  көргенін  еске  алып  отыратын, оның  ойынша  соғыс  «адамдарды  тағы  хайуандарға  айналдырады». Бұл  көңіл  күй  балаларға  да  берілді. Балалардың  маңызды  шешім  қабылдауына  ата  аналары  араласқан  емес. Д. Эйзенхауэрлардың  отбасы  спортшылар  болды. Барлық  дерлік  отбасы  мүшелері  спортпен  айналысты. Американ  Батысының  дәстүрлі  ұғымдары  бойынша  нағыз  еркектің  дене  күші  мығым  болуы  керек. Бұл  Абилинде  айрықша  мәнге  ие  еді. Өйткені  Абилин  ковбойлық  Батыстың  өзіндік  «астанасы» болатын. Бандитизм, пышақтасу, қанды  қол  қарақшылық, есеп  айрысудың  орнына  спорт  келді. Сондықтан  Эйзенхауэрлардың   негізгі  әуестігі  спорт  болды. Дуайт  бокстан  қала  біріншілігіне  қатысып, болашақ саяси  қарсыласы  Уэсли  Мерифильдпен  жекпе – жекке  шыққаны  да  бар.

Мерифильдпен  төбелестен  кейін  ата – аналары  жағынан  ешқандай  ақыл  айтып  мезі  ету  немесе  жазалау  болған  емес. Үрейі  ұшып  қорыққан  анасы, оның  адал  шайқасқа  қатысқанын  естіп  тынышталды, бұған  төзімділікпен  қарады, осындай  ұрыс  керістерде  баланың  мінезі  шынығады  деп  есептейді. Жас  Дуайт  Эйзенхауэр  мінезі  мен  бейімділіктерінің  қалыптасуында  отбасы  ғана  емес, мектебі  мен  құрдастары  да  белгілі  бір  роль  атқарды. Кейбір  зерттеушілер  ағайынды  Эйзенхауэрлердің  өмірін  Марк  Твен  кейіпкерлерімен  салыстырады. Мұның  белгілі  бір  дәрежеде  шындыққа  саятыны  да  бар.

Д. Эйзенхауэр  дүниетанымының  қалыптасуында  оның  кітапқа  деген  құмарлығын  да  атап  өткен  жөн. Қолбасшылар  Ганнибал, Напалеон, АҚШ – ғы  азамат  соғыстары  тарихи  оның  сүйікті  тақырыптары  болды. Үлкен  қызығушылықпен  оқып  шыққан  жазушылар  мен  олардың  кітаптарын  атап  шығуға  болар  еді. Л.Баньенның «Пилигриммдер  прогрессі», Конан  Дойлдың  рыцарлық  серілер  туралы  жазған  «Ақ  компаниясы», Марк  Твеннің  «Король  Артур  сарайындағы  янкилері» және  т.б. Абилин  қаласының  кітапқұмары  Джо  Хаудың  үйіне  ең  көп  баратындардың  бірі  Дуайт  Эйзенхауэр  болды. Дуайт  мектепті  жаман  бітірген  жоқ. Әсіресе, Дуайттың  тарих, математика  және  ағылшын  тілінен  бағалары  өте  тәуір  болды. Мектеп  бітіргенде  үлгірім  көрсеткіші  бойынша  ол  31  түлектің  ішінен  үшінші  болып  тұрды.

1909  жылы  мектепті  бітіргеннен  кейін  Д.Эйзенхауэр  біршама  уақыт  қай  мамандықты  таңдарын  білмей, бір  жарым  жыл  бойы  жергілікті  майшайқау  зауытында  жұмысшы  болғаны  бар. Май  шайқау  зауытында  жұмыс  істеу  оңай  болған  жоқ. Сөткесіне  14  сағаттық  ауыр  жұмыс – жасөспірімді  шынықтырды. Абилиндегі  көп  достарының  ішінде, дәрігердің  баласы  Свид  Хезлеттің  мамандық  таңдаудағы  жәрдемі, оның  өмірінде  шешуші  роль  атқарды. Балалардың  арасындағы  бір  біріне  деген  жақындық  нағыз  достыққа  ұласты. «Біздің  нық  достығымыз, - деп  есепке  алады  Д.Эйзенхауэр, - оның  қайтыс  болған  1958  жылға  дейін  созылды».10 Свид  оның  әскери – академияға  тапсыруына  кеңес  берген  еді. Ақысыз  әскери  академияда  оқу  да  аз  роль  атқарған  жоқ. Дуайт  қабылдау  емтихандарына  барынша  табандылықпен  дайындалды. Сөйтіп, 1911  жылы  Уэст – Поинттағы  әскери  академиясының  кадеті  атанды. Төрт  жүз  жылдық  Эйзенхауэрлер  әулетінде  бірде  бір  әскери  жоқ  еді. Бұл  діни  нанымдарынан  туындайтын. Алайда, Эйзенхауэрлар  әулетіне  қашанда  прагманизм  тән. Қажет  болған  жағдайда, олар  діни  соқыр – сенімдерден  де  жоғары  тұра  білетін. Өзінің  пацифистік  және  діни  көзқарастарына  қарамастан  Дуайт  Эйзенхауэрдің  анасы, оны  сөккен  жоқ. Бұдан  кейінгі  жылдарда  және  президент  болғаннан  кейін  де, ол  өзінің  терең  діндәрлығының  бейбітшілік  үшін  күресуге  міндеттейтінін  атап  өткенді  жөн  санайтын, бірақ  іс  жүзінде  халық  аралық  өмірде  ол  қатаң  саясат  ұстанды. Сонымен  Д.Эйзенхауэр  1911  жылы  Уэст – Пойнттағы  әскери  академияға  қабылданды. Достары  мен  отбасымен  қоштаса  отырып, ол  «бірде  бір  рет  артына  қараған  емес. Бұдан  кейінде  ол, тек,алдыға  қарады,жаңа  мақсаттарға, мәселелерге, бастауларға  жұмылу  оған  тән  болды».11

1.2  Д.Эйзенхауэрдің  әскери  мансабының  басталуы.

Д. Эйзенхауэр  өмірбаянын  жазушылардың  көпшілігі, оның  әскери  мамандықты  кездейсоқ  таңдағанын  атап  өтуден  шаршамайды. «Байқамай  солдат  болған» немесе  «түсінбей  солдат  болған» деген  анықтауыштар  оның  қыр  соңынан  қалған  емес. Тіпті, оның  інісі  Эдгар  да  Дуайт  тегін  оқуы  үшін  әскери  мамандық  таңдады  деп  есептейді.

Уэст – Пойнтта  кадет  Дуайт  Эйзенхауэр  аса  бір  ыждаһатты  оқуымен  көзге  түскен  жоқ. Академияның  шарттары  оны  толығымен  қанағаттандырды. Сабақ  басталысымен  Эйзенхауэр  өзін  жақсы  спортшы  ретінде  көрсетті. Оның  спорттағы  табыстары  курстас  кадеттері  арасында  өте  танымал  етті, алайда, дүниетанымдары  әртүрлі  адамдармен  оңай  тіл  табыса  алатын  мүмкіндігі  де  бұған  себеп  болды. Уэст – Пойнтта  оның  іздегені  алдынан  табылды  деседе  болады: оның  алдынан  тамаша  спорттық  мансап  ашылды. 1912  жылдың  маусымында  американ  футболы  бойынша  көзге  түскен  Дуайт, - Американ  армиясының  командасы  құрамына  алынды. Газеттердің  барлығында  Дуайт  туралы  көп  айтылатын. Д. Эйзенхауэр, басқа  да  спорт  түрлері: бокс, күрес, фехтования, жүзу  т.б. айналысатын. Оның  есімі  мен  портреті  барлық  спорттық  басылымдарда  жарық  көрді. Дуайттың  ең  жақсы  көретін  ойыны  футбол  болды. Армияшылардың  клубы  «Карлслай  индеецтеріне» қарсы  ойнаған  кезде  Дуайт  атақты  Үлкен  Джим  Торнға  қарсы  ойнады. Жанкүйерлердің  Дуайтқа  таңған  дақпырт  аттары  «Канзас  циклоны», «Канзастан  шыққан  Торнадо» және  т.б. болды. Алайда  ойындардың  бірінде  тізесінен  жарақат  алған  Д.Эйзенхауэр  өмір  бақи  аяғын  сылтып  басатын.

Дегенмен  Д.Эйзенхауэр  өзінің  спортпен  әуестігін  тастаған  емес, футболды  тастап, ол  бейсбол, жүзу  және  гимнастикамен  айналысты. Оның  ұлы  Джонның  айтуынша, ересек  жаста  да  Эйзенхауэр  өте  күрделі, тек  кәсіпқой  гимнастардың қолынан  келетін  брустік  жаттығулар  жасайтын. Елу  жастан  кейін  де  ол  теннисті  жақсы  ойнады. Еңкейген  жасқа  дейін  Д.Эйзенхауэр  гольфті құрметтеді. Алайда, академия  қабырғасында  жүргенде  Дуайт  үшін  тағы  бір  жағымсыз  жәйт  болды. Бірінші  оқу  жылының  аяғында  оған  капрал  шені  берілді, бірақ  көп  ұзамай  ол  қатардағы  жауынгер  шеніне  төмендетілді, өйткені  Эйзенхауэрдің  тәртіптілігі  де  сыр  бере  бастады. 1952  жылы  Дуайт  Эйзенхауэр  президент  сайлауы  кезінде  жеңіске  жеткеннен  кейін, ол  Уэст – Пойнттағы  архивінен  өзіне  қатысты  көптеген  құжаттардың  көшірмелерін  алдырды. Ондағы  көзге  түсетіні  кадет  Эйзенхауэрдің  алған  сөгістерінің  көптігі. Көп  жағдайларда  оның  дабыл  көтерілген  жағдайда: «Тұрыңдар!» әміріне  сәйкес  қимылдай  алмай  қалатындығы  себеп  болған. Бұдан  бөлек  Эйзенхауэр  кйім  формасын  бұзғаны, асханаға  кешіккеніне, сапта  тұру  ережесін  бұзғанына  байланысты  сөгістер  алған. Мұның  барлығы  алған  жарақатына  байланысты  болса  керек.

Д. Эйзенхауэр  1915  жылы  Уэст – Пойнттағы  әскери  академияны  бітіргеннен  кейін, оған  АҚШ  армиясының  лейтенанты  атағы  берілді. Алайда, әскери  академияны  Эйзенхауэр  үздік  бітірді  деп  айтуға  болмас  еді. Оның  армиядағы  болашағы  да  бұлыңғыр  тұғын, өйткені  төрт  жылғы  баға  көрсеткіштері  орташа  болды  және  тізесіндегі  жарақаты  да  сыр  беретін. Кейде  Эйзенхауэр  Аргентинаға  кетіп  ковбой  болуды  да  армандайтын. Дегенмен  табиғи  оптимизм  Дуайтты  тастаған  емес. Ол  Филиппинде, тропикалық  аймақта  қызмет  етуге  дайындалды. Бірақ, алыс  түкпірде  Техас  штатының  Сан – Антонио  елді  мекеніне  жақын  Сэм  Хьюстон  фортында  әскери  қызметін  бастады.

Уэст – Пойнтта  түлегі  лейтенант  Эйзенхауэр  1915  жылдың  15  қыркүйегінде  қызметіне  кірісті. Техас  штаты  оған  жат  еместін, мұнда  да  Канзастағыдай  шетсіз  шексіз  ен  дала  ковбойлар  Канзастағыдай  климат  пен  ландшафт. Қызметінен  бос  уақытында  атқа  мініп  қыдыру, прерий  далаларында  құйғындатып  атпен  шабу  оның  сүйікті  ісі. 1916  жылдың  1 шілдесінде  Дуайт  Эйзенхауэр  Мария  Даудқа  үйленді. Мария  Даудтың  әкесі  Джон  Дауд  Техас  штатының  өте  ауқатты  адамдарының  бірі  еді. Бұл  Дуайт  үшін  үлкен  жеңіс  болды. Өйткені  Дуайттың  күйеу  жігіттікке  үміткер  ретінде  бәсекелестері  де  көп – ақ  еді, оның  үстіне  үлкен  әлеуметтік  суайырықты  жеңу  қажет  болды. Осы  үйлену  тойының  құрметіне  Дуайтқа  әскер  басшылығы  тарапынан  аға  лейтенант  шені  берілді.

Мария  Даут  Абелиндегі  Эйзенхауэрлер  отбасында  өте  жылы  қабылданды. Бойдақ  өмірдің  еркіндігіне  үйренген  Дуайттың  адуынын  басуда  Мария  Дауд  үлкен  роль  атқарды. Бұдан  былайғы  уақыттың  барлығында  өзінің  қызметтен  тыс  бой  жазу, көңіл  көтерулерінің  барлығын  Мариямен  келісіп  отыратын  болды. Зерттеушілердің  барлығы  дерлік  осы  пікірді  құптайды.

Д.Эйзенхауэр  аға  лейтенанттық  киімін  киіп  жүргенде  Европада  қанды  соғыс  жүріп  жатқан  еді. АҚШ тың  соғыстан  бойын  аулақ  ұстап, оқшаулануын  жақтаушылар  елде көп  болды. АҚШ  билеушілері  соғысқа  кірігуге  асыққан  жоқ, дегенмен  Германияның  жағдайы  белгілі  болысымен, Антанта  жағында  соғысқа  кірісу  АҚШ  үшін  өте  тиімді  тұғын. Бұл  кезде  Д.Эйзенхауэрдің  жеке  жоспарында  да өзгерістер  болып  жатты. Ол  сол  кездегі  әскердің  жаңа  түрі  әскери - әуе  күштері  құрамына  өтіп, әскери  ұшқыш  болғысы  келеді. Бірақ  отбасылық  кеңестегі  шешім  бұған  мүлдем  қарсы  болып, Дуайт  өз  райынан  қайтуға  мәжбүр  болды. Әсіресе, Мария  Даудтың  шешесі  мисис  Даудтың  сөзі  шешуші  роль  атқарды. Бұл  Марияның  Эйзенхауэрдің  шешіміне  араласқан  ең  соңғы  араласуы  еді.

Жас  жұбайлардың  отбасылық  тіршілігі  өте  қарапайым, тіпті, жұпыны  деп  те  айтуға  болатын  жағдайда  өмір  сүріп  жатты. Аға  лейтенанттың  жалақысы  сән  салтанатты  өмір  сүруге  мүмкіншілік  берген  жоқ. Бұл  таза  армия  гарнизонының  өмірі  еді. Алайда, тағдыр  қайда  апарса  да, барған  жерлерде  «Эйзенхауэрлар  клубы» болды. Ақ  көңіл  де, көпшіл  Эйзенхауэрлардың   қайда  жүрсе  де  жаңа  достары  көп  болды. 1917  жылдың  24  қыркүйегінде  Эйзенхауэрлар  отбасында  тұңғыш  нәресте  дүниеге  келген  кезде, оны  Дуайт  атасының  құрметіне – Дэвид  деп  атады.

1917 жылдың  6 – сәуірінде  АҚШ  Германияға  соғыс  жариялады. Американ  кәсіпқой  мамандарының  алдында, ендігі  жерде  жаңа  мүмкіндіктер  ашылды. Соғыс  бастала  салысымен  Д.Эйзенхауэрдің  капитан  атағын  алуы  кездейсоқ  емес. 1917 жылдың  1 – сәуірінде  Дуайт  жаңа  қызмет  орнына, Техас  штатындағы  Леон  Спрингсте  орналасқан  57 – і  жаяу  әскер  полкына  келді. Бұл  полк  Европадағы  әскери  іс  қимылдарға  қатысу  үшін  мұхиттың  арғы  жағындағы  сапарға  дайындалып  жатты. Эйзенхауэрдің  арманы  да  осы  еді. Соғысқа  қатысу, оның  мансаб  алуына  жәрдемдесті  және  әскери  өнердің  барлық  ұңғыл – шұңғылын  іс  жүзінде  тану  үшін  қажетті  жағдайды  жасады.

Д. Эйзенхауэр  өз  ісіне  барынша  ұқыпты  қарап, барлық  күш  жігерімен  Европадағы  майдан  ұрыстарына  дайындады. 57 – полкта  Дуайт  алғаш  рет  өзінің  ұйымдастырушылық  қабылетін  көрсетті. Эйзенхауэрдің  тағдырын  офицер  мамандарға  деген  мұқтаждық  шешті. Ол  соғысқа  жіберетін  жауынгерлерді  даярлау  ісінде  үлкен  қажырлылық  танытты. АҚШ  әскери  күштеріндегі  тұңғыш  танкі  бөлімдерін  даярлау  міндеті  де  Д.Эйзенхауэрдің  үлесіне  тиді. Болашақ  соғыстағы  әуе  күштері  мен  танкілердің  шешуші  роль  атқаратындығы  алғаш  сезгендердің  бірі  Эйзенхауэр  болды.12  Оның  бұл  саладағы  еңбегі  де  елеусіз  қалған  жоқ. Ол  1918  жылдың  17 июнінде  майор  атағын  алса, осы  жылдың  қазан  айында  подполковник  шенін  алды. Танкистер  құрамын  даярлаудағы  елеулі  еңбегі  үшін  подполковник  Эйзенхауэр  медальмен   марапатталды. Оның  әскери  бөлімі  армиядағы  ең  үздіктердің  бірі  болды. Д. Эйзенхауэр  Европадағы  әскери  майдан  ұрыс  алаңдарына  сұранып  тоқтаусыз, жоғарғы  жаққа  өтініштер  жіберумен  болды. Алайда  ең  соңғы  өтініш  қанағаттандырылған  кезде  Германия  тізе  бүгіп, бітімге  қол  қойылды  деген  хабар  келді. Осылайша, Д.Эйзенхауэрдің  нағыз  қанды  соғысқа  қатысу  арманы  бұл  жолы  орындалған  жоқ.

Соғыс  аяқталғаннан  кейін  АҚШ  армиясында  заңды  қысқару  жүрді. Әскерден  қысқартылғандардың    ішінде  Дуайт  Эйзенхауэр  болды. Эйзенхауэрлердің  отбасын  тағы  бір  қырсық  күтіп  тұрды. 1921  жылдың  2 – қаңтарында  қызамық – скарлатина  ауруынан  үш  жасар  Дэвид  қайтыс  болды. Бұл  Эйзенхауэрлар  отбасындағы  үлкен  бақытсыздық  еді. Дэвид  Дэнвер  қаласында  нағашы  аталарының  үйінен  жерленді. Баласының  өлімі  Дуайттың  ұнжырғысын  түсіріп  жіберді. Соғыстан  кейін  Д.Эйзенхауэр  бірнеше  жұмыс  ауыстырды. Олардың  бірден  бірі  оның  жаны  қалаған  емес. Д. Эйзенхауэр, тіпті, армияны  біржолата  тастау  туралы  да  ойлана  бастады, дегенмен  үмітсіз  де  еместін. Оның  жолы  болды  да...13

1922  жылы  ол  Панама  каналы  аймағына  жіберіліп  онда  1924  жылдың  19  қыркүйегіне  дейін  қызмет  етті. Оның  лауазымы  мен  қызмет  орны  да  өте  қарапайым  тұғын, бірақ  оның  жолы  болды, өйткені  онда  АҚШ  армиясындағы  ең  білімді  мамандардың   бірі  генерал  Коннердің  қарамағында  жұмыс  істеді. «Айктың  (Дуайт) алысқа  шабатынына» Коннэр  күмәнданбайтын. Ол  Эйзенхауэр  үшін  күшін  де  тәжірибесін  де  аяған  емес. Коннэрден  Д. Эйзенхауэрдің  түйгені  екінші  дүние  жүзілік  соғыстың  сөзсіз  болатындығы  концепсиясы. Дуайттың  ол  қашан  басталады  деген  сұрағына  15 – 20, мүмкін  30  жылдан  кейін  болар  деп  жауап  беретін. Генералдың  экономикалық, саяси  және  әскери  уәждері  өте  салмақты  еді. Соғыстың  болатыны  рас  болса, әскердегі  қызмет  жаңа  мазмұнға  ие  болды.14

Панамада  немесе  одан  басқа  жерлерде  болсын, Д.Эйзенхауэрлардың  үйі  әріптестері  үшін  өте  тартымды  болды. 1923  жылдың  3  тамызында  Мария (Мәми) екінші  ұлын  Джонды  туған  кезде, бұл  тенденция  онан  сайын  кең  құлай  жайды. Үлкен  соғыстың  болатындығына  деген  сенімділік  Д.Эйзенхауэрді  онан  әрі  ізденуге  итермеледі. Соғыс  теориясы  мен  тактикасына  қатысты  жүздеген  кітаптарды  қайта  қарап  шықты. Генерал Коннермен  сұхбаттасудың  өзі  өзіндік  бір  үлкен  мектеп  болды. Генералдың  кеңесі  бойынша  орасан  зор  кітаптар  оқылып, сонан  соң  пікір  алысу  жүрді. Генерал  Коннердің  рекомендациясы  бойынша, майор  Эйзенхауэр  1925  жылы  Бас  штабтың  Канзас  штаты  Ливенварт  Фортындағы  командалық – штабтық  колледжіне  қабылданды. Бұл  сол  уақыттағы  АҚШ – тағы  ең  беделді  әскери  оқу  орны  еді. Бұл  оқу  орнын  1926  жылы  бітіріп, үлгірімі  бойынша  275  тыңдаушының  біріншісі  болып  тұрды. Болашақ  үшін  бұл  маңызды  алғышарты  еді. Әскери  министірлікте  және  армия  штабында  көп  үміт  күттіретін, әрі  қабылетті  офицер  ретінде  Эйзенхауэрдің  есімі  жиі  айтылатын  болды.