Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Диссертация тақырыбы бойынша  жарияланған  еңбектер

Монографиялар

1. Тарихи дыбыс өзгерістері. - Астана: Еуразия ұлттық университеті, 2003 -184 б.
2. Көне түркі және қыпшақ тілдерінің моносилабтық негізі. - Алматы:Арыс., 2007. -250б.

       Оқу  құралдары

3. Қазақ жазуының тарихи негіздері (оқу құралы) -Астана: Еуразия ұлттық университеті, 2002, -123 б. 
4. Түркі филологиясына кіріспе. Кредиттік технология бойынша оқыту жүйесі. (әдістемелік оқу құралы) -Астана: Еуразия ұлттық университеті, 2004. -144 б. 
5. Қазақ тілі (оқу құралы). -Астана:Регис-Т, 2001.- 208 б. 

      Ғылыми  мақалалар

1. Күлтегін ескерткіші тілі мен қазіргі қазақ тіліндегі дыбыс сәйкестіктерінің сабақтастығы// Ежелгі түркі өркениеті: жазба ескерткіштері. Халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары. -Алматы: Ғылым, 2001. -373-379 бб. 
2.  Көне түркілік -ағу/-егу қосымшасының қазіргі түркі тілдеріндегі сипаты// Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, 2001, № 2 (20). -50-55 бб.
3.  Қазақ және әзірбайжан тілдеріндегі дауыссыздар сәйкестігі// Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, 2002, № 1-2 (29-30). -15-20 бб.  
4.  «Күлтегін» ескерткіші мен «Диуани лұғат-ит түрк» тіліндегі түбір сөздердің дыбыстық құрылымы// Байырғы түрк мұралары қазақ мәдениетінің түпнұсқасы. Халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары. -Астана, -2002. -102-106 бб. 
5.  Қазақ және монғол тілдеріндегі еліктеуіш мағыналы түбірлердің құрылымы// Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. -2002, № 3-4. - 4-9 бб.  
6.  Шешендік сөз жайында // Ғалым ізімен. -Астана: Еуразия ұлттық университеті,  -2003. -73-78 бб. 
7.    Инфинитив тұлғалы терминдер Қазақ терминологиясы және бұқаралық ақпарат құралдары. Республикалық ғылыми- практикалық конференция материалдары. -Астана, -2003. -60-67 б.
8. Көне түркі тіліндегі түбір сөздердің қазақ тіліндегі семантикалық дамуы// Тіл білімі. І кітап. Ғылыми жинақ. -Астана, -2003. -26-30 бб.
9. Көне түркілер мен қазақтардың таным ортақтығының тілдегі бейнесі// Тіл және қоғам. -2006, №1 (6). -86-93 бб.
10. «Күлтегін» ескерткіші тіліндегі түбірлес сөздер// Тілтаным.- 2004, № 1 (13). -24-27 бб.
11. Көне түркі тіліндегі түбірлер мен түбір-негіздердің қазіргі түркі тілдеріндегі қолданысы// Түркология, 2004, № 2 (10).- 98-101 бб.

12. Қыпшақ тілдеріндегі бір буынды түбірлер мен негіздердің тұлғалық ерекшеліктері// Қ.Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы.- 2004. № 1. -25-29 бб.  
13. Орхон ескерткіштері тіліндегі түбірлер мен түбір-негіздердің қазіргі қыпшақ-оғыз тілдерндегі тұлғалық өзгерістері// Білім-Образование. -2004. № 4 (18). -71-72 бб. 
14. Көне түркі тілі мен қазіргі қыпшақ тілдеріндегі лексикалық параллельдердің тұлғалық өзгерістері// Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері. Халықаралық ғылыми – теориялық конференция материалдары. -Алматы. 2004. -33-41 бб.
15. Көне түркі тіліндегі ономастикалық бірліктер// Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми - практикалық конференция материалдары.  -Астана, 2004. -58-62-бб. 
16. Көне түркі тіліндегі қатаң дауыссыздардың қазіргі қыпшақ, оғыз тілдеріндегі қолданысы // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы,-2004. № 5(77), 7. -76-79 бб.
17. «Тоникуқ» ескерткіші тіліндегі бір буынды сөздердің қазақ тіліндегі сипаты (дауысты дыбыстар негізінде) // Уақыт ұштастырған желі: көшпелілер әлемі ХХ ғасырдағы тарих ғылымында. Академик Ә.Марғұланның туғанына 100 жыл толуына арналған  атты ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. –Астана: Еуразия ұлттық университеті. - 2004. -138-142 бб.
18. Н.Оңдасыновтың қазақ тілі тарихи лексикологиясына қосқан үлесі// Н.Оңдасынов – Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. -Астана, 2004. -157-161 бб. 
19. Түбір-негіздердің идеографиялық сипаты// А.Қ. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университтінің Хабаршысы -2005, № 2 (57). -10-16 бб.
20. Көне түркі тіліндегі қоғамдық-саяси атаулардың терминдік сипаты// Қазақ ономастикасы мен терминологиясының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-практикалық конференция материялдары. -Астана, -2005. -107-111 бб.
21. Тіл дамуындағы тұлға мен мазмұн тұтастығы// Е.Букетов атындағы ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. -2005, № 4 (40).- 71-73 бб.
22. Дыбыстардың тарихи өзгерістері// Е.Букетов атындағы ҚарМУ-дың Хабаршысы. Филология сериясы.  2006, № 1 (41). -33-35 бб.   
23. Көне түркі тілі мен қазіргі қыпшақ тілдерінің сабақтастығы// Көне түркі жазба ескерткіштері: жазу мәдениетінің бастаулары, тілдің даму бағыттары. Ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Астана. -2005. -191-195 бб.
24. Орхон-Енисей жазба мұралары тіліндегі этнонимдер// Ономастикалық Хабаршы. - 2005. №2. -30-38 бб.
25. Тіл табиғатының когнитивті негізі// Тіл білімі. ІІ кітап. –Астана: Еуразия ұлттық университеті.  -2006. -23-29 бб.   
26. Көне түркі жазба ескерткіштерін лингвистикалық тұрғыдан зерттеуде қиындық тудыратын мәселелер// Түркітанудағы тұлға. Т.Р.Қордабаевтың туғанына 90 жыл. Ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Қарағанды, -2005. –147-150 бб.
27. Орхон ескерткіштері тілі мен қазіргі қыпшақ тілдерін сабақтастыра қарастырудың тарихи-лингвистикалық негізі// Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұраларын зерттеудің өзекті мәселелері. Ә.Қоңыратбаевтың шығармашылығына арналған Ғылыми-практикалық конференция материялдары. –Қызылорда: Қызылорда мемлекеттік университеті, 2005. -225-231 бб.
28. Көне түркі тіліндегі «Қоғам» концептісінің  тілдік модельдері// «Азаттық идеясының қазақ әдебиетiндегi көрiнiсi: әдiснама, таным көркемдiк» атты халықаралық ғылыми конференцияның материалдары.- Астана: Еуразия ұлттық университеті 2006. -70-76 бб.
29. Көне түркі әлеміндегі ономастикалық кеңістік // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. -20067 №4 (94). -156-159 бб.
30. Көне түркі ономастиконының моносиллабтық негізі - А.Қ. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университтінің Хабаршысы. -2007. -8-16 бб.
31. Талас ескерткіштерінің тілі және қазіргі қазақ тілі // Ахмет Байтұрсынұлы оқулары. Республикалықғылыми-теориялық  конференция материалдары. –Астана: Еуразия ұлттық университеті. -2006. 70-76 бб.
32. Орхон ескеркіштері тіліндегі концептілер тоғысы// Қазақстанның ғылыми әлемі. – 2007, №3-4. – 11–14 бб.
33. Көне түркі тіліндегі қыпшақтық белгілер// Ғасырлар тоғысындағы түркі өркениеті: саясат, экономика және мәдениет. Халықаралық ғылыми- практикалық конференция материалдары. I т. – Орал: Ағартушы лингвистикалық баспа орталығы, 2007. – 100-104 бб.
34. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдері моносиллабтар жүйесіндегі дауыссыз фоно-корреляттар// Отандық түркология: мәселелер, ізденістер, нәтиже.  Халықаралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. –Алматы:Арыс, 2007. –262-269 бб.
35. Көне түркі антропажүйесіндегі моносиллабтар// Профессор Т. Жанұзақтың 80. жылдық мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. –Алматы:Арыс, 2007.

Ескеева Магрипа Кайнарбаевна

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание  ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.02.06 – тюркские языки

Структурные особенности  моносиллабов языка Орхонских, Енисейских, Таласских памятников и современного кипчакского языка

Диссертационная работа посвящена  исследованию структурных моделей  моносиллабической системы древнетюркского  и современного кипчакского языков.

Актуальность диссертационного исследования. Аспектуализация отношений между языком древнетюркских памятников и современными тюркскими языками эксплицирует не только   лингво-генеалогические истоки, но и преемственность связи ментально-этнического характера, общетюркское языкового сознание  и общетюркское восприятие мира. Более того, исследования в этом направлении инициируют раскрытие национально-культурного сознания, решение историко-социальных проблем, способствуют укреплению общетюркского менталитета и открывают новые перспективы для сохранения исторической и духовной общности всех тюркских народов.

 Язык Орхонских, Таласских,  Енисейских  памятников традиционно  исследовался в контексте огузских, уйгуро-огузских, киргиз-кипчакских  языков, а связь письменных памятников  с западно-кипчакской подгруппой  тюркских языков долгое время  оставалась вне поле зрения учёных. Анализ же преемственных связей языка кипчакской подгруппы современных тюркских языков и языка памятников на моносиллабическом уровне  является релеватным для общетюркской онтологии, семасиологии, когнитивистики.

В тюркологии корневая концепция имеет свою длительную историю изучения, тем не менее, несмотря на то, что она всесторонне исследована, вне поля зрения всегда оставались вопросы о разграничении структурных типов корневых слов, об определении фоно-морфо-семантической природы коррелятивов в составе гомогенных моносиллабов, что также определяет актуальность настоящего исследования. Сложная природа тюркских корней может быть четко разграничена только при комплексном рассмотрении структурных особенностей гомогенных моносиллабов, их содержания, на лингвогенетической основе исследования архиформы и архисемы, а также первичных звуковых фоно-коррелятов и идейного описания. Поэтому одной из актуальных проблем является исследование моносиллабов в тюркских языках с позиций структурно-системных, сравнительно-исторических и антропоцентрических парадигм.

Объектом исследования служат моносиллабы в Орхонских, Енисейских, Таласских памятниках и в современных кипчакских языках, а также существующие в их составе фоно-корреляты.

Цель исследования состоит в определении структурных моделей односложных корней и основ в языке Орхонских, Енисейских, Таласских памятников; в выявлении (на основе сравнения) в моносиллабах полного состава исторически сложившихся звуковых соответствий с кипчакскими языками; установлении взаимоотношений  древнетюркских и современных кипчакских языков на основе интегрирующих фоно-коррелятов и дифференцирующих признаков.

Методы и приемы исследования. Методологической основой исследования послужили труды видных ученых-тюркологов в области рунологии и исторического языкознания. В работе использован традиционный метод лингвистического описания, сравнительно-исторический, типологический методы, приемы компонентного и ретроспективного анализа, а также методы этимологического, семасиологического, познавательно- логического анализа.  

Научная новизна исследования. В работе впервые рассматриваются особенности древнетюркских моносиллабов языка Орхонских, Енисейских, Таласских памятников в сопоставлении с кипчакскими языками. В исследовании получены следующие основные результаты:

- определена моносиллабическая  основа тюркских языков VII-IX вв., а также выявлена единая моносиллабическая система, присущая языку памятников и западно-кипчакских языков;

- выявлены пути развития структурных  типов моносиллабов в древнетюркских языках, разграничен полный состав звуковых соответствий в моносиллабической системе языка памятников и современных кипчакских языков;

- установлено, что возможность  влияния фоно-коррелятов на семантику  слова в составе V, СV-модельных моносиллабов связана с изначальной полифонией и полисемией архетипов;

- обнаружено, что последние согласные  в составе CVC, CVCС, VC, VCC- модельных  моносиллабов являются идео-семофонами, выполняющими конкретизирующую  и индивидуализирующую функции;

- фоно-корреляты обеспечивают гармоничное соотношение состава и содержания в развитии моносиллабов; они являются показателем общности фоносемантического развития языка древних памятников и моносиллабов в казахском языке;

- звуковые соответствия в составе  моносиллабов тюркских языков в VII-IX вв. и кипчакской группы языков показывают их максимальную близость, а язык памятников относится к кипчакско-огузскому языку.

Теоретическая значимость диссертации заключается в том, что определение основ моносиллабической системы в языке памятников и кипчакских языках, анализ эволюции развития их структурных моделей позволяют решить сложные вопросы общетюркской корневой концептологии; выявить в составе корней идео-фоническое, идео-сегментное качество фоно-коррелятов; установить обширный корпус общетюркских корней.

Практическая ценность исследования состоит в том, что результаты работы могут быть использованы в преподавании таких лингвистических дисциплин, как «Введение в тюркологию», «Древнетюркский язык», «Сравнительная грамматика тюркских языков», «Историческая грамматика казахского языка», в спецкурсах по историко-лингвистическим проблемам – исторической лексикологии кипчакских языков, историческим звуковым  изменениям, ко