Теоретические основы казахской культуры речи

Ісқағаз дискурсында  мысалы, сот үкімі қайта қарауға жатпайды (қайта қаралмайды емес), …жауапты мекеме басшысы болып табылады (жауапты мекеме басшысы емес) деген штамптар құқықтық мәнді күшейтудің прагматикалық тәсілі.

Сөзді барынша ықшамдап, мазмұнды барынша сығымдап беруге байланысты: автомобиль, пойыз, ұшақ т.б.; ауыл, кент, қала; университет, институт, академия, он бір жылдық мектеп, бастауыш мектеп, т.б. гипонимдердің орнына көлік құралдары, елді мекен, жоғары оқу орындары, жалпы білім беретін меткеп т.б. гиперонимдік қатынастағы атауларды қолдану іскери дискурсқа тән норма болып саналады.

Сонымен іскери дискурс (әңгіме ресми қатынаста ұйымдық, ұжымдық ортада қызмет бабында қолданылатын сөздің ерекше түрі. Іскери сөздің тілдік, психологиялық тәсілдерін меңгеру, оның функционалдық ерекшеліктерін білу іскери коммуникация тиімді болуына сөз ахуалының ұнамды, жайлы жағдайда өтуіне әсер ететін алғышарттар болып табылады.

Іскери адам өзінің кәсіби құзыретімен ғана шектеліп қалмауға тиіс. Қазіргі заман кәсіби құзыреттен басқа коммуникативтік құзыретке  де ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Коммуникативтік құзыретке іскери сөздің мазмұны және тілдік, психологиялық, этикалық компоненттер, сондай-ақ коммуникативтік құзыреттілікке коммуникативтік ситуация жатады. Коммуникативтік ситуацияның құрамына коммуниканттардың әлеуметтік рөлі, қарым-қатынастың түрі, қарым-қатынастың шарты т.б. жағдаяттар енеді.

Коммуникацияға қатысушылар  бір-біріне беріп отырған ақпараттың жаңалығына, сенімділігіне, қолдану  мүмкіндігіне, тиімділігіне көз жеткізгенде  ғана ортақ істі жүзеге асыруды бастайды. Әрине, сендіру, иландыру іскери дискурстағы ерекше лингво-психологиялық компонент. Сонымен бірге іскери қатынас ситуациясында уақыт тапшы болғандықтан, коммуникация барысында сөз де ой да шашыраңқы болмай, жинақылыққа, қысқалыққа қарай ойысып отырады. Коммуникацияға қатысушылардың бір-біріне жағымды реакция туғызу үшін, өзара “келіспеген” тұста теріс реакцияны бейтараптандыру үшін этикалық, этикеттік нормаларды сақтаумен бірге “қатқыл”, “жағымсыз” жайды жұмсарту максимасын қолданып, тілдік құралдарды, риторикалық тәсілдерді, сөздің өзге де коннотативтік әлеуетін пайдаланады.

“Сөйлеу тілі және сөз мәдениеті” деп аталатын тараушада сөйлеу тілінің тілдік-құрылымдық ерекшелігі, сөйлеу тіліне тән белгілер, сөйлеу тілі нормасының кодификацияланбаған норма екендігі сипатталады. Сөйлеу тілі әдеби тілді тұтынушылардың дайындықсыз, машық бойынша бейресми жағдайда, тыңдаушымен бетпе-бет сөйлесетін сөзі, әдеби тілдің функционалдық тармақтарының бірі.

Сөйлеу тілінің нормалары  грамматикада, сөздіктерде тіркелмейді, сондықтан сөйлеу тілі нормалары әдеби тілдің кодификацияланбаған нормасына жатады. Әдеби тілдің нормалары кодификацияланған стильдік тармақтарына сөйлеу тілі осы ерекшеліктерімен қарама-қарсы қойылады. Сөйлеу тілін қолдану кезінде жазбаша, яғни кітаби түрде сөйлеу сөз мәдениеті тұрғысынан дұрыс деп танылмайды. Сондықтан сөйлеу тіліне тән ерекшеліктерді жазба тілден айыра білу сөз мәдениетіне қойылар басты талаптың бірі.

Сөйлеу тілі – әдеби тілдің бейресми жағдаятта қолданылатын, адресант пен адресаттың тікелей қатысуымен диалог түрінде жүзеге асатын ауызша түрдегі (спонтанды) машықты сөз. Осы сипатына байланысты сөйлеу тілін бейресми дискурс деп атауға болады.

Қарым-қатынастың бейресмилігі, ситуацияға тәуелділігі, машықтылығы (спонтанность) сөйлеушілердің әлеуметтік рөлі, психологиясы, эмоциялық күйі сөйлеу тілінің құралымдық сипатының күрделі екенін танытады.

Сөз субьектісі, яғни сөйлеуші өзін тұлға ретінде көрсетеді. Оның сөйлеген сөзінен белгілі бір  этносқа, ұлтқа тән екені, мәдениет деңгейін дүниетанымдық ерекшелігін, этикалық және құндылықтар жөніндегі түсінігін байқатып тұрады.

Сөйлеу тілі диалог формасында жүзеге асады. Диалогтің ойдағыдай  болуы, ойдағыдай аяқталуы үшін қарым-қатынас  жасауды қажетсіну негізгі шарттардың бірі. Бұл қажетсіну коммуникативтік мүдделілік деп аталады.

Коммуникативтік мүдделілік деңгейіндегі қатынаста диалогке қатысушылар  арасында, олардың әлеуметтік мәртебесіне, әлеуметтік рөліне қарамастан, тепе-теңдік (паритеттілік) сақталады.

Әңгімелесушінің жан  дүниесіне байланысты түсіністік, сөйлесушілердің, тілдесушілердің дүниетанымындағы жақындық, өмір тәжірибесіндегі ұқсастық, мүдделестік, мәдени, туыстық т.б. апперцепциялық ая диалогтің нәтижелі болуына әсерін тигізетін шарттардың бірі.

Ишара, ым, интонация, реплика, тон, дауыс тембрі арқылы өзара түсіністікке жол ашылып, тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай болуына ықпал етеді. Тыңдаушы сөз мәніндегі тұспалды аңғаруы шарт, сөйлеушінің не аңғартқысы келетінін аңдауы керек. Сөйлеушінің коммуникативтік діттемін тыңдаушының аңғара білуі диалогтің ойдағыдай өтуін қамтамасыз етеді. Коммуникативтік интонациямәтінге, яғни вербалды деңгейге дейін, яғни сөз тыңдаушыға жеткенге дейін қалыптасады.

Әдетте тыңдаушы айтылып  жатқан сөз ағымынан қалыспай, айтылған сөздің мәнін ой елегінен өткізіп  үлгереді де, сөйлеушінің коммуникативтік тұспалын (интенциясын) “шешеді”. Бұл жерде тілдік, психологиялық, биологиялық, физиологиялық процестер асқан шапшаңдықпен қатарлас жүреді. Сөйлеу әрекеті теориясы бойынша әдетте а) логикалық құрылым мен тілдік құрылым толық сәйкес келмейді; ойдың сөзбен айтылмайтын құрылымдары бар; ә) мән-мағынаны айқын аңғартатын тәсілдер бар да, мән-мағынаны айқын көрсетпейтін тәсілдер бар, тікелей аңғартатын тәсілдер бар да, тұспалмен аңғартатын тәсілдер бар.

Белгілі бір мән-мағынаны тұтас күйінде емес, ішінара білдіретін тұстар да сөйлеу тілі үшін қалыпты жағдай. Бұл тыңдаушы мен сөйлеушінің арасындағы күрделі қарым-қатынасты көрсетеді. Сөз тұспалын түсінуде ойға “қысым” түсетін кез осы тұста. Сөйлеу тілі осынысымен қызық, осынысымен ұтымды. Олай болмаған жағдайда сөйлеу тілі тым сұрқай, бір өңкей, тыңдаушыны мезі етіп, жалықтырар нәрсеге айналар еді. Шөлдеп кеттім, пысынап кеттім десе, күннің ыстықтығын білдіреді немесе күн ыстық екен дегені шөлдеп кеттім дегенді білдіреді. Күн тымырсық екен деген сөз жел соқпады дегенді, я болмаса салқын аяжайға бару керектігін аңғартады.

Коммуникативтік құзірет  тілдік қарым-қатынастағы әлеуметтік мәдени нормаларды, және стереотиптерді білу дегенге саяды. Коммуникативтік  құзіреті жоғары адам әртүрлі деңгейдегі бірліктердің мағынасы мен сол элементтердің өзара тіркескендегі мағынасын білумен бірге мәтін деңгейіндегі тіл қатудың әртүрлі формаларын қолдана алады. Белгілі бір оқиғаға өзінің бағасын шынайы түрде отырып, оған тыңдаушы тарапынан жауап реакция туғыза алады. Қарым-қатынасты интимдендірудің тілдік әдіс-тәсілдерін қолданудың ретін біледі.

Сөйлеушінің әртүрлі  коммуникативтік ситуацияда қолданылатын тұрақты сөз орамдарын, мақал-мәтелдерді, мәтіндік клишелерді, прецедентті мәтіндерді т.б. білуінің мәні айрықша. Бұлар тілдің әлеуметтік нормаларын меңгерудің жоғарғы көрсеткіштері.

Тілдік қарым-қатынас  ойдағыдай болу үшін сөйлеуші тыңдаушыға тек жалаң фактілерді ғана айтып  қоймау керек, тек ақиқатты айту жеткіліксіз, сонымен бірге жанама ақпараттар беру қажет. Сөз ішіндегі, сөз арасында айтылатын бейнелі сөз әдемі әділ, жеңіл юмор, каламбур т.б. тыңдаушыны бей-жай қалдырмайды, тілдесушілердің өзара түсіністігіне жол ашатын жанама тәсілдерге жатады.

Қарым-қатынастың тілдік дүниеліктердің қалыптасуына көп жағдайда тілдік емес факторлар ұйытқы болады. Тілдік емес факторлар көзқарас, әрекет, жай-күй, эмоция, білім, сенім т.б. мәнділіктерден тұрады. Осымен байланысты тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай болуы немесе сәтсіз аяқталуы сөйлеушінің тек тілдік формаларды талдауына тәуелді емес. Коммуникацияның ойдағыдай өтуі лингвистикалық және лингвистикалық емес факторларға байланысты.

Диалогтегі сәттілік пен сәтсіздік а) коммуниканттардың  әлеуметтік-стереотиптік ерекшеліктеріне; ә) коммуниканттардың аялық біліміне, б) коммуниканттардың құзыретіндегі жақындыққа, я болмаса алшақтыққа; в) коммуниканттардың жыныс, жас, тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты жайттарды ескеру/ескермеуден болуы ықтимал.

Қарым-қатынастың тепе-теңдігі (паритеттілігі) сақталмаған жағдайда диалог ойдағыдай өрбімей қалады, өйткені сөйлеушілердің біреуі басым болады да тақырып тізгінін қолдан шығармайды. әріптеске сөз бермейтін үнемі өзі сөйлей беретін адам тыңдаушының қандай қабақ танытып отырғаны, дұрыс, не бұрыс түсініп отырғаны т.б. жағдаяттарға мән бермейді, сөйтіп сөйлеуші коммуникацияға қатысушының көңіл күйін аңғаруға қабілетсіздік танытады.

Диалог сөздің өрбуіне, нәтижелі болуына кесірін тигізетін  нәрсе – орынсыз ескерту жасау, сөзді орынсыз бұзу, орынсыз сұрау  қою, орынсыз көп сөйлеу, айтылғанды орынсыз қайталау т.б. Мұндай “орынсыздықтар” тыңдаушымен есептесудің, қарым-қатынастағы ынтымақтастықты (кооперативность) бұзып, сөздің берекесін кетіреді.

Сөйлеушінің тілді білуі  деңгейі тым төмен болған жағдайда тілдік қатынас сәтсіздікке ұшырауы  мүмкін. Мұндайда сөйлеуші жергілікті сөздерді қолдануы мүмкін. Қайсыбір сөйлеушінің тыңдаушы біле білмейтін арнаулы терминдерді орынсыз қолдануы, сондай-ақ шетелдік сөздерді орынсыз жұмсауы диалогтің сәтті өтуіне кедергі жасайды.

Стратегия кооперативті және бейкооперативті болып бөлінеді: бейкооперативті стратегияның негізіне жанжал (конфликті), ұрыс-керіс, қорқыту-үркіту, алдау, өтірікке бару, тура жауаптан қашқақтау т.б. теріс құбылыстар, ал кооперативтік стратегияның негізіне сенім, ынтымақтастық, шынайылық, қайырымдылық т.б. тәрізді жағымды құбылыстар жатады.

Сөз тактикасы, сөз стратегиясындағы амал-тәсілдердің орындалуын жүзеге асырады. Сөз тактикасы бағалау, ұнатпау, қуану, ренжу т.б. модальдық  реңктерден тұрады. Мысалы, міндетіне  алған нәрседен бас тарту стратегиясы қолынан келмейтіні, уақыт жоқтығы, тура жауаптан жалтару, кейінгі сілтеу, міндеттен бас тартатынан тікелей айту т.б.

Кооперативті стратегияда  фатикалық қатынас ерекше орын алады. Байланыс жасауға тілдік, қарым-қатынас  жасауға деген коммуникативтік мүдделілік коммуниканттардың бір-біріне деген назарын күшейтеді. Сөз тақырыбына, арқауына қызығушылық туғызады. Коммуниканттың назарын өзіне қарату мен сөзге тарту алдымен фатикалық қатынас арқылы жүзеге асып, әңгімеге қолайлы атмосфера қалыптасады.

Ақиқаттағы белгілі  бір зат, құбылыс, оқиға әртүрлі  айтылуы мүмкін. Ақиқаттағы белгілі  бір мәнділікті тілдік амалдармен әртүрлі  атауға болады. Мысалы, жұмысқа кешікпей келсе керек еді; әркім өз міндетін орындаса керек еді деген сөзді сен жұмысқа кешігіп келдің; сен өз міндетіңді орындаған жоқсың деп те айтуға болады. Бұдан ақиқаттағы белгілі бір мәнділік өзгерген жоқ, бірақ қарым-қатынас стратегиясы өзгерді. Біріншісінде сөйлеушінің стратегиясы кооперативті болса, екіншісінде бейкооперативті. Егер адресаттың тілдік құзыреті, сөз мәдениеті жоғары болса, диалогті әрі қарай жалғастыруға болатынын байқайды. Ал тіл құзыреті, сөз мәдениеті төмен адресат сөйлеушінің стратегиясын аңғара бермейді, сөз аяғы ушығуы мүмкін. Кешікпей келсе керек еді, міндетін орындаса керек еді дегендерді бейкооператив мазмұнда деп ұғады.

Кооперативті сөз стратегиясында сөйлеуші адресаттың реакциясына қарап, бақылап отырады, егер оған ауырлау, қиындау тиетін болса, сөз тактикасын дереу өзгерте қояды. Мысалы, сен жұмысқа кешігіп келдің. Сәл-пәл кідірістен (паузадан) соң, – ыңғайсыз жағдайға қаласың ба дегенім ғой деп реттеуіш репликасымен жуып-шайып отырады. Сен өз міндетіңді орындаған жоқсың, ертең аттестациялауда қиын болар ме екен. Бұл айтылымның екінші бөлігі, адресатқа ауыр тиетін сөзді жеңілдетудің тактикасы. Мұндай тактика тілдегі әртүрлі реттеуіш құрылымдар арқылы жүзеге асып отырады.

Сөйлеу дискурсының  ерекшелігі экспрессивті эффект тудыру арқылы адресаттың назарын өзіне  аударып, қызықтырып отыру. Сөйлеушіні, оған тыңдаушының эмотивті реакциясы диалогтің дұрыс ахуалда өтіп жатқаныдығын көрсетеді. Тыңдаушы әсіресе тосын тәсілмен, бедерлі тілмен берілген ақпаратты ден қоя тыңдайды. Сондықтан сөйлеуші әртүрлі тілдік деңгейлердегі экспрессивті мағынадағы тілдік бірліктерді, троп, фигура тәрізді стильдік құралдарды қолдануға тырысады.

Белгілі бір фактіні  сөйлеуші образ арқылы жаңғыртады, жай сөзбен еш мәнерлі сөзбен береді, ал мұндай екінші реттегі тілдік бірліктер  автордың көзқарасын, сезім-күйін, сөз  сомдау мәнерін көрсетеді. Сөз қатынасындағы бұл жайтқа адресат та реплика арқылы, бейвербалды таңбалар арқылы қатысады. Адресат тарапынан болатын реплика-реакцияны байқай отырып, сөйлеуші сөз мәнерін жалғастыру немесе өзгерту жөнінде болжам жасай алады да сөздің құлақ күйін адресаттың ыңғайына қарай өзгертіп отырады.

Сөйлеу тілі сөздің ұзына-бойына экспрессиялық өң беретін эмотивті тіл элементтеріне қазақ тілі аса бай. Ой-сезімінің обьективтеніп, ақиқатқа айналуын әдетте сөз шығармашылығының бастамасы деуге болады. Сондықтан  ой мен сезімді білдірудің эстетикалық мәні бар. Сөйлеу тілі күллі тілдік идиоматиканың бастау көзі, оккозионализм фразеологизмдердің шыңдалып шығар дүкені. Сөйлеу тілі дүкенінде әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің екінші мәрте аталымдарға айналу үрдісі үздіксіз болып жатады. Жазғыштар, осындағы мықтылар, жоғарыдағылар, атүстіндегілер, көкқағаз (доллар), желтоқсан ызғары, қаракөздер т.б. газет бағаналарындағы қолданыстар алдымен сөйлеу тілінде пайда болған екінші реттегі аталымдар.

Сөйлеу тілінде екінші реттегі аталымға жататын перифраз, аллюзия, гипербола, литота, градация, параллелизм, риторикалық сұрақ, элипсис, анафора, антитеза, сияқты риторикалық фигуралар жиі кездеседі. Сөзге өң беретін, бедер беретін тілдік құралдарға анафора, антитеза гипербола, литота, синонимдер тізбегі, градация, қайталау, эпитет, риторикалық сұрақ, метафора, метонимия, астарлы сөз, аллюзия, перифраза, субьективті модальдылық, қыстырма сөздер мен сөйлемдер т.б. жатады. Бұлар сөйлеу тіліне эстетикалық рең берудің стильдік құралдары. Однай құралдар арқылы сөйлеуші белгілі бір ақпарат беруде өзінің тіл дербестігін таныта білуі, тілдесудің ойдағыдай өтуіне әсерін тигізетін эстетикалық факторлардың бірі болып табылады.

Сөйлеу мәтініндегі  кейбір грамматикалық тұлғалардың  мағынасы жалпы тілдік мағынасына сәйкес келе бермейді. Мысалы, Әке мен бала арасындағы мынадай диалогке назар аударыңыз: – Әкең саған жаны ашығандықтан айтып отыр. Мұндағы Әкең тұлғасы бірінші жақтың қызметін атқарып тұр. [Мен саған жаным ашығандықтан айтып отырмын]. Сөз тұлғасын өзгерту прагматикалық мақсаттан туып отыр. Сөйлеушінің “мен” демей “әкең” деуі балаға деген жақындықты баса көрсетеді де, әлеуметтік МЕНІН бейтараптайды.