Теоретические основы казахской культуры речи

 

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланымдар

 

Ғылыми монографиялар:

    1.  Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984. 5 б.т.

2. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы: Ғылым, 1988. 7 б.т. (авт. бірл.: А.Алдашева).

    3.  Фразеология және тілдік норма //Алматы, 1998. 8 б.т.

   Оқулықтар  мен оқу құралдар, көмекші құралдар:

1. Тіл мәдениеті. Оқу құралы. //(авт. бірл.: З.Бейсембаева, Ж.Исмайлова, М.Қанабекова, Г.Қайдарова). Алматы, 2005. 112 б.

2. Бата-тілектер (жинақ). Құрастырушы Н.Уәлиұлы. Алматы: Арыс, 2005. 88 бет.

3. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған. Алматы: Мектеп, 2006.

4. Қазақ тілі. Дидактикалық материалдар. (А.Фазылжанова, А.Кобыларновамен бірге). Алматы: Мектеп, 2006. –104б.

5. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Дидактикалық материалдар. Алматы: Мектеп, 2006.–72б.

   Сөздіктер:

1. Жаңа атаулар. Алматы: Ана тілі, 1992. 118б. (авт. бірл.: А.Алдашева, Ш.Сарыбаев).

2. Емлесі қиын сөздер. Мектеп оқушыларына арналған анықтамалық сөздік. Алматы: Балауса, 2000. 30 б.т.

3. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 2001.-430б.

4. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2005.

5. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ. Есенова, Н.Әміржанова, С.Жапақов, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2005.

6. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2006.

Мақалалар:

1. Этимологиялық этюдтер //Қазақстан мектебі. 1976. N 5. 93-95-бб.

2. М.Әуезовтің тұрақты сөз тіркесін қолдану ерекшеліктері жайында //Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Филология сериясы, 1978. N 1. 26-29-бб.

3. Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст //Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы: Наука, 1983

4. Жұмбақ жетілер //Жалын. 1988. N 3.

5. Жұмбақ сандар //Жалын. 1988. N 4.

6. Қ.Жұбанов және қазақ орфографиясының принциптері //Қазақстан мектебі. 1989. N12. 10-б.

7. Ақаң жинаған асыл сөз //Қазақ тілі мен әдебиеті 1991. N4. 76-80-бб.

8. Сөз және оның мәдени ұлттық мазмұны //М.Әуезовтің қазақ тілін дамытудағы рөлі. Алматы, 1997. 73-80б.

9. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғышарттары //ҚР ҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 1998. N3. 0,5 б.т.

10. А.Байтұрсынұлы және қазақ жазуының онтогенездік дамуы //Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым, 1999. 268-280 бб.

11. Профессор Қ.Қ.Жұбановтың буын теориясы //Өрлеу. 1999. N2. 43-45-бб.

12. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы //ҚР БҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 2000. N2. 52-61-бб.

13. Казахский алфавит на основе латинской графики //ҚР ҒА Хабарлары. 2000 N1. (авт. бірл.: К.Хұсайынов, Ә.Жүнісбеков).

14. Бір тәуліктегі күн мен түн //ҚХР Шыңжаң дәшуе ғылыми журналы 2002. N4. 13-19бб.

15. “Қамшы” этнографизмінің қолланылу өриси хаққында //Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы Қарақалпақстан бөлиминиң Хабаршысы. Нөкис, 2003. N5. 98-100бб.

16. Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті //Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. Алматы: Арыс, 2004. 5-23бб.

17. Қазақ тілі – қандай тіл? //Тілтаным. Алматы, 2004. N3, 156-163бб.

18. Қазақ тілі: советтік дәуір мен постсоветтік кезең //Тілтаным. 2005. N4.

19. Сөз мәдениеті туралы // Қазақ тілі. Мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. Алматы, 2005. N6. 3-4бб.

20. Қазақ тіліндегі кейбір зоонимдердің этимологиясы туралы //Қазақ тілі.Мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. 2006. N2 (14). 3-4бб.

21. Біріккен сөз туралы // ҚР ҒА Хабарлары. 2006.

22. Алғы сөз. Сөздіктің құрылымы мен құрылысы //Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 1-том. Алматы: Арыс, 2006.

23. Ы.Е.Мамановтың ғылыми концепциялары // Қаз ҰУ Хабаршысы. Филология университеті, 2007, N3.

24. Халық күн қайыруы. // Абай энциклопедиясы. Алматы: Атамұра, 1995. 590-591бб.

25. Әлиіпби. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998. 49-50бб.

26. Орфография. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998. 304-305бб.

27. Орфографиялық сөздік. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998. 305б.

28. Орфоэпия. // Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998. 305-306бб.

Конференцияда жасаған баяндамалар:

1. Қазақ әдеби тілі туралы зерттеулердің түйінді тұжырымдары //“Қазақ тілінің грамматикалық құрылымының даму мәселелері және басқа тілдермен қарым-қатынасы” республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 1998, 11-12 наурыз. 8-13 бб.

2. Қ.Жұбанов қазақ орфографиясының негізгі принциптері хақында //“Жұбанов тағылымы” атты республикалық конференция материалдары. Ақтөбе, 1998. 38-43бб.

3. Бір тәуліктегі шақ атаулары және олардың этимологиясы //Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: Дайк-Пресс, 2004, 143-153 бб.

4. Тілдік жүйе – норма – узус және олардың ортақ тұстары мен айырым белгілері //Академик Рәбиға Сыздық және қазақ тіл білімі мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалы. Алматы: Арыс, 2004. 26-30 бб.

5. Терминология және тілдік норма //Терминология және тіл мәдениетінің мәселелері. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Астана, 2004. 34-46-бб.

6. “Қамшы” концептісі //Академик Ш.Ш.Сарыбаев және қазақ тіл білімі мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, 204-213-бб.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Р Е З Ю М Е

 

Уали Нургельды

 

“Теоретические  основы казахской культуры речи”

 

Диссертация на соискание  ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.02.02 – казахский язык

 

В диссертационном исследовании казахская культура речи рассматривается как многовекторная научная дисциплина, интегрирующая структурное, коммуникативное, лингвокогнитивное, прагматическое направление в современной лингвистике.

Актуальность  исследования. В современном казахском языкознании остро встает вопрос о научно-теоретическом решении проблем по сохранению традиционных норм национального литературного языка, основных тенденций его развития, а также объективной оценке коммуникативного качества речи в целях улучшения социального положения, повышения общественного престижа и культуры казахского языка как государственного.

Целью исследования является пересмотр и более четкое определение фундаментальных понятий, научного аппарата и методологии, основных теоретических установок и научных принципов казахской культуры речи, конкретизирование и уточнение объекта и предмета ее исследования в свете антропоцентрического направления, доминирующего в современной лингвистике.

В связи с этим в  круг задач исследования входят такие основные вопросы как

-  определение теоретических  основ нормализации литературного языка, оценки коммуникативного качества  речи (правильности, выразительности, уместности, логичности, богатства и др.);

• изучение языковой нормы, языковой системы и узуса в триединстве как один из оптимальных приемов определения динамики развития норм литературного языка;
• целенаправленное изучение структуры неязыковых факторов для выявления тесной взаимосвязи лингвистических и нелингвистических сущностей (субъекта речи, коммуникативной ситуации, неязыковых знаний, фоновых знаний, социального статуса участников коммуникации и др.), последний из которых диктует выбор языковых единиц, стилистических средств, риторических приемов, являющихся важными факторами определения коммуникативного качества речи;

Новизна исследования связана с изучением казахской культуры речи в парадигме антропоцентрического направления в лингвистической науке и выражается в следующих научных результатах работы.

- в противовес традиционным  исследованиям, в которых коммуникативное  качество речи рассматривается в аспекте языковой нормы и, в частности,  функционально-стилистическом аспекте в данном исследовании такие проблемы как изучение лингвистических и нелингвистических факторов в непосредственной взаимосвязи; выведение на приоритетное положение, при выявлении коммуникативного качества речи, позиции адресата (читателя, коммуниканта, реципиента), а не адресанта (говорящего, автора, коммуникатора); обоснование концепции диалогичности, как доминирующей в теории культуры речи, в отличие от концепции монологичности, рассматриваются в коммуникативном аспекте;

- предлагается решение  некоторых трудностей, связанных  с проблемами кодификации нормы  языка, на теоретическом уровне, которые в предшествующих исследованиях  аналогичного характера решались  только на практической основе;  

-речь изучается в  качестве результата не только  вербальной, но и когнитивной  деятельности субъекта коммуникации;

- текст рассматривается  с позиции соавторства, т.е.  взаимодействия адресанта и адресата;

- художественные, публицистические, научные, официально-деловые дискурсы признаются не только как общелингвистические коды, но и в то же время как субкоды, располагающие информацией интеллектульного, эмоционального, этнокультурного, эстетического характера.

Положения выносимые  на защиту:

• абстрактная языковая личность рассматривается как центральное понятие культуры речи;
• проблемы лингвоэкологии должны занять достойное место в ряду предметов и объектов исследования современной казахской культуры речи;
• эстетическая норма как особая конвенциональная система признается одним из объектов культуры речи, составляющей этический аспект дисциплины.

Теоретическая и практическая значимость исследования. Данное исследование вносит определенный вклад в формирование и развитие культуры речи как лингвистической дисциплины антропоцентрического направления, также ее развитию как самостоятельной теоретической и практической области в казахском языкознании.

Материалы, теоретические  выводы и результаты исследования могут  стать основой лекционного курса  “Культура речи” в вузах, учебника, учебных пособий по “Культуре речи” в средних образовательных школах, а также использоваться при составлении их программ и нормативных словарей современного казахского языка.

Диссертационная работа состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы.

 

 

 

RESUME

 

Uali Nurgeldi

 

Theoretical fundamentals of Kazakh culture of speech

 

the dissertation is submitted to confer the scholarly degree of

doctor of philology, speciality 10.02.02 –  the Kazakh language

 

In the dissertation the Kazakh culture of speech is researched as a multi- vectorial scientific discipline, which integrates structural, communicative, lingua-cognitive, pragmatic directions in the modern linguistics.

Actuality of research. In the modern Kazakh linguistics the question of scientific-theoretical solution of problems, linking with preservation of traditional norms of the national literary language, with basic tendencies of development of the language, with objective evaluation of the communicative quality of speech for the target of improvement of the social position, with rising of the social prestige and culture of Kazakh as a state one are risen sharply.

Purpose of research is revision and more precise definition of fundamental concepts, revision of meta-language and methods, basic-theoretical adjustments and scientific principles of the Kazakh culture of speech, concretization and clarification of the object and the subject of the research, according to the antropocentric direction, dominating in the modern linguistics.

In connection with it, in the cycle of the tasks of the research the next basic questions are entering:

- the determination of theoretical bases of normalization of the literary language, evaluation of communicative quality of speech (correction, expression, relevance, logicality, saturation, etc.);

- investigation of the language norm, the language system, the language usage in triunity as an optimal way of determing of dynamics of development of norms of the literary language;

- purposeful research of structure of non-linguistic factors for revealing of tight interconnection of linguistic and non-linguistic essences (subject of speech, communicative situation, non-linguistic knowledge, social status of participants of communications, etc.), the last dictates a choice of the language units, stylistic meanings, rhetorical methods, which are the main factors of determination of communicative quality of speech.

Scientific novelty links with research of the Kazakh culture of speech in the paradigm of the antropocentric direction in the linguistics and is manifested by the next results of the work:

- in back balance of traditional investigations, in which communicative quality of speech is observed in aspect of the language norm, and particularly in the functional-stylistic aspect, in the presented research such problems as investigation of linguistic and non- linguistic factors in tight interconnection; removing on a priority position, with revealing of communicative quality of speech, position of an addressee (reader, communicant, recipient); justification of the conception of dialogicals as a dominating one in the theory of culture of speech, in difference from the conception of monologicals are viewed in the communicative aspect;

- the solution of some difficulties, linking with problems of codification of norms of the language are offered on the theoretical level, the difficulties of an analogical character in previous researches have been solving on the practical base only;

- the speech is researched as a result of not only verbal, but also cognitive activity of a subject of communication;

- the text is viewed on the position of co-authorship, interaction of an adressant and an addressee;

- artistic, publicistic, scientific, official-business discourses are admitted not only as common-linguistic codes, but also as sub-codes, having the information of intellectual, emotional, ethno-cultural, esthetic types.

Received results:

- an abstract language individual is viewed as a central concept of culture of speech;

- problems of the lingua-ecology must take a decent place in the list of subjects and objects of investigations of the modern Kazakh culture of speech;

- esthetic norm as a special convectional system is admitted as one of the objects of culture of speech, componented the ethical aspect of the discipline.

Theoretical and practical importance of the research.

This research brings a definite contribution: in forming and development of culture of speech as the linguistic discipline of the antropocentric direction; in its development as an independent theoretical and practical field in the Kazakh linguistics also.

The materials, theoretical conclusion and results of the research can be a fundamental for a lecture course “Culture of Speech” in the institution of higher education, for textbooks, for manuals for “Culture of Speech” in schools, and they can be used in composing of programmes and normative dictionaries of contemporary Kazakh.

The dissertational work consists of introduction, three chapters, conclusion, list of used literature.