Химияны оқытуда химиялық өндіріс түрлері туралы түсінік қалыптастыру

 Химиядан сыныптан тыс жұмысты  жоспарлау қажет: оқу жылына және  және жарты жылдыққа, ал кейде  тіпті тоқсандарға бүге-шігесіне дейін жоспарлау керек. Бұл қажеттілік сабақтан тыс жұмыстарды химиядан оқулық жоспарлармен байланыстыру  үшін ғана емес, басқа пәндер мен  химиядан сабақтан тыс шаралармен оқушылар шамадан артық жүк түсіруді болдырмау мақсатымен  анықталады.

 Сабақтан тыс жұмыс жоспарлары,  бөлек пәндерден және бүкіл мектеп бойынша  оқушылар активтерімен талқыланады, директормен бекітіледі содан соң арнайы графиктарда, афишаларда, жариялауларда барлық мектеп бойынша мәлімдеуге жеткізіледі. Және де оқушыларды жеке өткізілетін бұқаралық іс – шаралары жайында күні бұрын хабарлау қажет.   Сонымен қатар сыныптан тыс жұмыстың  химия сабағында бастау алмай табысты болмайтындығын ерекше атап өткен орынды. Сабақ  және сабақтан тыс жұмыстардың  бірлігі принципі оқыту - тәрбиелік  жұмыстарды ұйымдастырудағы  өте маңызды принцип.

Нақ осы сабақтар уақытында  мұғалім оқушылардың әуестігін ынталандыратын, пән бойынша қосымша әдебиет оқуға бірінші күштер беретін сұрақтарды олардың  алдында қояды және оқулықта не туралы айтылғандығын, кітапта оқып шыққандарын өз қолдарымен жүзеге асыруға итермелейді. Топтық және бұқаралық сабақтан тыс жұмыстарға жол оқушылардың сабақтарда қосымша хабарлаулар жасауы, химиялық бюллетеньдерді шығару, алдымен эпизодтық , ал содан соң барлық жүйелі бұқаралық шараларды  көбірек өткізу арқылы жатады. Пән бойынша қарқынды сабақтан тыс жұмысқа қатыстыру, сайып келгенде, сабақтан бұқаралық жұмысқа қарай жүреді. Содан соң оқушылар жалпы сандары , бұқаралық жұмыспен қамтылғандардың, бөлек оқушы және дөңгелектерінің жұмыс актив - қатысушылары қалыптасады, химиямен бұқаралық жұмыс ұйымында мұғалімге әсіресе көмектеседі. Содан соң оқушылар жалпы сандарынан, бұқаралық жұмыспен қамтылған, бөлек оқушылар және үйірме  жұмысыынң активті-қатысушылары қалыптасады, олар  химиядан  бұқаралық жұмыс ұйымдастыруда мұғалімге  көмектеседі. Пәнмен  әуестілік атмосферасы мектепте дәл осылай бірте-бірте жасалады және ұжымының сабақтан тыс жұмысының  сымбатты жүйесі қалыптасады, бұл жүйеде  емес қайсыда әрбір элемент бөлек емес басқамен паралельді болады , және олар  өзара байланыста және сабақ жұмысымен тығыз байланыста көрінеді.

  Педагогикалық теорияда химиядан  сабақтан тыс жұмыстары тәжірибесіне  қатысты жалпы сипаттағы бірнеше  сұрақтары болады [9]. Сондай сұрақтарға, ең алдымен, оқушылар қызметінің екі жақтарын: олардың мұғаліммен хабарланушы немесе оқулықтан алынған  білімдерінің айқын салмағы олардың, белсенді дербес жұмыс мүмкіншілігі аралық арақатынас дұрыс таңдау жасау мәселесі жатады, бұл  барынша көп дәрежеде оқушылар творчестволық қабілеттіліктерінің даму  мақсатына жауап береді.

Осы мақсаттарды  шешуде сабақтан тыс жұмыстар  кең болашақ ашатындығын дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, сондықтан нақ осында оқушылар мен мұғалімнің  бірге қызмет зерттеу түрі жеңілірек іске асады: алдымен дербес жаңа материалды игеру процесі  жүргенде бақылау негізінде немесе тәжірибеде оқушылар оқылатын объекті туралы мәлімдеулерді алады, одан соң  сол орындалған тәжірибені  талқылағанда  мұғалімнің арқасында олардың талдап қорытады, содан соң анықтайды.

  «Творчество» түсінігінің өзіне  оның оқушылардың оқу жұмысына  қатысты тоқталса болады. Оның  сөзсіз белгісіне  өнім жасау  жатады, оның  жаңалығы объективті  немесе  субъективті болуы мүмкін. Көптеген  талантты адамдар белгілі  бір ғылым саласына жаңалық  енгізуден бұрын  адамзатқа әлдеқашан белгілі жаңалықтарды ашқан және оқушылар үшін творчестволық қабілеттіліктерінің дамуының нәтижелерінің объективті жаңалығының   еңбегінің  мағыналары болмайды. Табиғи тұрғыдан, химия облысында оқушылар творчестволық потенциалының көрінуі мектеп бағыты шектерінде жақсы меңгерілген  мәліметтер  болып табылады. Бірақ оқушылар білімдерінің көлемімен және олардың творчестволық жұмысқа арналған мүмкіншіліктері арасындағы   байланыстың түзу сипаты  болмайды. Химия зерттеулерінің ең ерте кезеңдерінде, творчестволық сипаттағы  шамалары келетін тапқырлық, және практикалық ойлап тапқыштыққа мүмкіндік беретін мәселелерді алдарына қоя беру керек, олардын сабақтан тыс жұмыстардың жүруінде игі ықпалы тиері сөзсіз.

Ғылыми – практикалық конференцияларда проблемалы жағдай туғызу, баяндамалар және өткізілген жұмыс туралы рефераттарда пікірсайыстар ұйымдастыру, олимпиадалар, конкурстар, викториналар өткізу, әдебиетпен дербес жұмыс, әйтеуір, зерттеушілік сипаттағы  қолайлы жұмыстарының орындалуы–осының барлығына  оқушылардың  творчестволық қабілеттіліктерінің даму әдістері және құралдары сияқты қарауға болады Мектептегі зерттеушілік жұмыстар – соңғы жылдары өте кең таралған құбылысқа айналып отыр, бірақ әлі  педагогикалық әдебиетте кең көрініс тауып отыр.

  Оқушылар жұмыстарын активтендірудің  проблемаларының  маңызды аспектісіне  сабақтан тыс жұмыстарда  тәжірибе  және теория арасындағы  арақатынасты  дұрыс таңдау болып табылады. Эксперименталдық жұмыс және  ол  жүргенде орындалатын практикалық  есеп-қисаптар негізгі химиялық ұғымдардың мәніне терең жете ұғынуға оқушыларды бір уақытта жұмылдырып  және білімдерінің айқындалуына жағдай жасайды. Оқушылар тәжірибелік жұмыстарын өткізу тұрғысынан  сабақтан тыс жұмыстардың үлкен мүмкіншіліктері бұл жағынан алғанда көрнекті түрде емес зерттеудегі артықшылықтары  әлдеқашан әдістемешілермен әділ белгіленген болатын.   Жасалған  жұмыс және оның  көрнекті нәтижесі алу үшін  оқушының психологиялық  жас ерекшеліктерін, оның ұмтылысын ескере отырып сабақтан тыс жұмыстардағы  уақыттардың барлығының жартысынан кем емесін тәжірибелік жұмысқа бөлу керек. Теориялық сұрақтардың ішінен  таңдауды, тап осы нақтылы тақырыппен тәжірибе орнататындай  мүмкіншіліктерге қарап жасау қажет. Мысалы, мына екі тақырыптың ішінен: «Радиоактивтілік  және  атом құрылысы » және « Химиялық кинетика мен тепе теңдік принциптері»  кинетика мен тепе теңдікке артықшылық беру керек себебі бұл мәселеге  эксперименталды тұрғыдан жақын келуге болады, бұл екі тақырып та оқушылардың қызығушылығын туғызады..

Жалпы теориялық сұрақтар, олар жеке мысалдар ретінде берілгенде және тез арада жүзеге асатындай жағдайларда  берілгенде  эффективті меңгеріледі. Мысалы, бимолекулалы реакция жылдамдығына әректтесуші  заттардың концентрациясының ықпал жасауын талқылағанда  лайық химиялық кабинет шарттарында жүзеге асыруға бола газофаздық реакцияны  іріктеп алу қиын. Сондықтан,  сыныпта өткізуге болатын  сутегінің йодпен реакция үлгісі көптеген жағынан өте қарапайым және көрнекті болғанмен, одан гөрі сұйық фазалы реакцияны таңдау жақсырақ, себебі оны жеңіл көрсетуге болады.

Мектептегі сыныптан тыс жұмыстың бәрі еркінділік принцибы негізінде құрылады [10]. Сондықтан, әсіресе алғашқы кездерде, стимулдар табу өте маңызды, ол стимулдар  оқушыларды қызықтырып әкете алар еді,  және  мектеп бағдарламасына сай затпен тереңірек танысу үшін керек. Сондай стимулдар ретінде қызықтылық элементтері, әртүрлі демонстрациялардың сыртқы нәтижелілігі, ойын элементтері, театралдандыру тағы басқалар  бола алады.. Әрине, сабақта зерігуге орын емес, бірақ сабақтан тыс жұмыс оқушылардың назарын белсендіруге  арналған үлкен мүмкіншіліктерді пайдалануға арналған, сабақтан тыс жұмыстарда қызықтылық элементтері енгізу мүмкіншіліктерін пайдалана алады. Олар бірақ, өз бетінше мақсатқа айналмай, оқытудың  жалпы мақсаттарына бағынуы тиіс.

Назарлары  химияға айқын анықталған оқушыларға, қызықтылықтан гөрі,  орындалатын жұмысқа деген терең   құштарлыққа  көбірек орын салып, бірте-бірте жол береді. Мұнда сондай айқын нақтылы нәтиже беретін тәжірибелерді орнатып қою орынды, олар оқушыларды  жалпылау және ойлануға жұмылдыра алады, белгілі жекеленген сыртқы құбылыстардың ар жағында  негізгі  химия курсынан белгілі  жайларды анықтай білу қабілеттіліктерін қалыптастыруға, ал  бірқатар жағдайларда, мектеп бағдарлама шегінен шығатын, бірақ оқушылардың түсінуіне қолайлы заңдылықтарды табуға мүмкіндік береді. Бұқаралық сабақтан тыс жұмыста,   яғни химиялық үйірмелерлің  қатысушылары ғана емес оқушылардың қалғандары да қатыстырылған жұмыстарда, қызықтылық - өте маңызды қажетті белгі,  ол мектептердің үлкен сыныптарында да өз мағынасын сақтайды.

 Химиядан сыныптан тыс жұмыс  тек қана пән бойынша оқу  мақсатының орындалуын емес, айқын  жекелік сапалардың тәрбиелеу  мақсаттарын меңгеруді  шешуді  мақсат етіп қояды. Ерік – жігер сияқты қайратты сапалардың тәрбиелеуінде, тәртіп сақтауда, ұжымдағы дені  сау жағдайлар қалыптасуда маңызды мағынаға химиядан сабақтан тыс жұмысқа оқушылардың қатысу еркінділігі  принципін дұрыс түсінуге ие. Бұл сұрақ  әдеттегі үлгідегі сабақ  жұмыстарының жүруінде туындамайды, бірақ сабақтан тыс жұмыстар үшін  ол өте маңызды болып табылады, бұл мәселені  химиядан сабақтан тыс жұмысты  көптеген ұйымдастырушылар атап кеткен  болатын. Бұл  принцип оқушылар өз таңдауымен белгілі бір немесе басқа жұмысты тілек білдіре отырып алып, бірақ оны  мезгілінде және міндетті түрде орындайды дегенді білдіреді.  Нақ осы, еркінділік сондай түсіну жауаптылық сезімдерді, өзінің жауапкершілігіне алған міндеттеріне саналы көңіл бөлуді тәрбиелеуге көмектеседі. Осы  принципті жүзеге асыруда оқушылар ұжымын өздігінен жұмыс істеушілік және ұйымдық дербестікке тарту көмектеседі. Өз жұмыстарын бағалауға оқушылар өздерін тарту  пайдалы болады. Кейде авторлардың өзін-өзі де оқушылардың  өз жолдастарын бағалауы тіпті рецензиялаушылардан, тіпті мұғалімнің бағалауынан  анағұрлым қаталдау  болады.

Химиядан сыныптан тыс жұмыс жүйесінде қоғамдық пайдалы бағыттылығы бар тапсырмалардың орындалуы өте маңызды орынға ие болады.

 Барлық оқушылар дара мінез-құлық  жұмыстарының орындалуының ұжым  жұмысында қалайда қолданылған бола алатындығына көңіл бөлу керек: ынталандыратын сұрақ бойынша  белгілі кітапты оқып шығу ғана емес, ол туралы оқып шыққанда  жолдастарына сабақта әңгімелеу, белгілі бір  немесе басқа сұрақтармен оларды қызықтырып әкетуге баса назар аудару қажет. Тәжірибені тек қана  орындап қана қоймай, сонымен бірге оны  сабақта  көрсету, бақылайтын құбылыстардың маңызын түсіндіру, тәжірибені  дәрісханада демонстрациялауға  ыңғайлы болатын жағдайларға жету қажет.  Қоғамдық пайдалы жұмысқа  ең алдымен, оқушылардың өндірістерді  үлгілеу бойынша  жұмыстарын және құралдарды  даярлау,  химиялық кабинетті жабдықтауына, химиядан демонстрация жасайтын тәжірибелерді  өңдеу жатады. Оқушы ұжымының  мүмкіншіліктері, көптеген химия мұғалімдерінің тәжірибесі көрсеткендей, төтенше кең болып табылады  химиялық кабинеттің  тәжірибелік базаларын және оқушылар жұмысы кеңейтуде парасатпен көмектесе алады. Оқушылармен жұмыстың таза пайдакүнем аспектісін ғана емес, жұмыстың  үлкен тәрбиелік күшті әсері еске алынуы тиіс, ол  өзін-өзі сыйлауды  тәрбиелеуге, еңбек дағдыларының заттық күндылықтарға күнтақты көңіл бөлуге, белсенді, жасампаздық жұмысқа, нақтылы қоғамдық пайдалы мақсаттың дамуына ешбір нәрсе дәл осылай жағдай жасамайды.

3.2 Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды жіктеу

Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды бұқаралық , топтық және жеке дара деп жіктейді [11,12,13]. Барлық бұлар сабақтан тыс жұмыс түрлері аралық қатысушылардың санымен ғана ажыратылып қоймайды сонымен  қатар әрқайсысының өзінің мазмұны, өз ұйымдық түрлері және әдістері болады. Дара сабақтан тыс жұмыс туралы сөз еткенде, екі мүмкіншілік туады. Біріншісі, оқушыларды көбірек жүйелі жұмысқа тарту мақсатында бөлек тапсырмалардың эпизодтық орындалуы. Мұндай тапсырмаларды мектепте жүйелі топтық сабақтан тыс жұмыс жөнге қойылмаған уақытта қолдануға болады. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығы артуына қарай  дара жұмыс  жүйелі жұмысқа өсе алады. Екіншіден, химия облысында мамандандануға әбден саналы шешім қабылдаған сыныптан тыс топтық жұмыстардың мектептегі деңгейі қанағаттандырмайтын  оқушылар туралы сөз болуы мүмкін.

  Сыныптан тыс жұмыстарды  ұйымдастырудағы өзінің іс-әрекетінде  мұғалім бірінші кезекте оқушылар  активіне сүйенеді.  Топтық жұмыс  ең алдымен,  химияға немесе  қандай болмасын оның бөлек  облысына қызығушылығы оянған оқушыларды қамтиды.  Химия мұғалімі басшылығымен жүргізілетін дара және топтық жұмыстарға мүмкін химиямен соншалықты қызықпайтын бірақ құралдарды құрастыру, көрнекті құралдар жасау, химиялық білімдерді кіші сынып  оқушылары арасында насихаттау қосалқы жұмыстарды орындау салаларында  өз мүмкіншіліктерін сынап көруді мақсат еткен оқушыларды да тарту керек. Мұғаліммен басқарылушы және ақылды бағытталатын сондай жұмыс химияның сөзсіз жалпы оқу - тәрбиелік мақсаттарының  шешілуіне жағдай жасайды.  Жұмыстың бұқаралық түрлеріне мынадай іс шаралар да жатады: ғылыми - практикалық оқырман конференциялары, тақырыптық кештер  мамандықтар бойынша, химиялық олимпиадаларды мектепте өткізу, айлықтар күндері, химия онкүндіктерін химиядан бұқаралық сабақтан тыс жұмыстардың өзіне тән  ерекшеліктеріне  ол бір жолғы, эпизодтық шаралардан тұрады және де оған тек қана химимяға арнайы қызығатын оқушылар ғана емес оқушылардың барлығы тартылады.

Бұқаралық химиядан сыныптан тыс жұмыс 

Бұқаралық химиядан сыныптан тыс жұмыстарға тек қана химиямен қызығатын ғана емес басқа оқушыларды да қамтитын шаралар жатады.

Мұндай шараларға химиялық кештер, және ғылыми - практикалық оқырман конференциялары, химиялық олимпиада, химия күндері, апталары, айлықтары, химиялық кәсіпорындарға  экскурсиялар, химиялық білімдердің насихаттау мақсатында мекемелердің және химиялық кәсіпорындарының қызметкерлерімен кездесулер  жатады. Химиядан сабақтан тыс оқу ұйымдастыру да сонымен қатар бұқаралық жұмысқа жатады. Бұқаралық шаралардың ұйымдастырғанда мұғалім ең алдымен, өз активіне  сүйенеді. Олармен бірге мұғалім  жұмыс жоспарын құрастырады.Бұл жоспарлар  оқу жылына және жарты жылдыққа, ал кейде тіпті тоқсандаға бүге шігесіне дейін жоспарлануы керек. Бұл қажеттілік сабақтан тыс жұмыстарды химиядан оқулық жоспарлармен байланыстыру  үшін ғана емес, басқа пәндер мен  химиядан сабақтан тыс шаралармен оқушылар шамадан артық жүк түсіруді болдырмау мақсатымен  анықталады.

Жоспарлар мектепте жұмыс жоспарларымен келісілген болуы тиіс. Олардың физикамен, биологиямен, географиямен, тарихпен, әдебиетпен химиямен пән аралық байланыстары еске алынуы қажет.

 Бөлек шараларды таңдау, оларды  өткізу әдістемелері  оқушылар  жас психологиялық ерекшеліктеріне  олардың дайындығына талапқа  сай болуы тиіс. Бұқаралық жұмыста, оларға сонымен қатар басқа білім облыстарына нақты қызығушылығы жоқ  оқушылар  қатыстырылғандықтан, үлкен мағынаға  шаралардың театрландырылғаны,  қызықтылығы, ойын элементтерінің болуы ие  болады.  Бұның  әсіресе кіші сынып оқушыларымен жұмысқа қатынасы бар. Сегізінші сыныптарда оқушылар әртүрлі  тақырыпқа қызықты химия кештерін даярлайды " кремнийден оттыққа дейін "," алхимия тамашалары "," малахитті сандықша "," химия біздің тұрмыста ". Тоғызыншы сынып оқушыларын көбінесе өндірістік мәселелер қызықтырады, бірақ та өткізілетін іс шараларда олар қызықты нәрселерді әлі де болса көргісі келіп тұрады. Мысалы,  оқушылар мынадай тақырыптарда  кештер дайындауға  белсенді қатысады " элементтердің ашылу тарихынан "," фтор және оның туысқандары " немесе " жасаушы және қиратушы фтор". Периодтық жүйені өтумен осымен орайлас зат құрылымын  зерттеумен байланысты  парасатпен дайындауларды көбірек талап ететін конференциялар жақсы жүреді, мысалы:" периодтық жүйе  кеше және бүгін ","Д.И. Менделеевтің асыл ойлары және  олардың өмірде жүзеге асыруы", "Инертті газдар және олардың қолдануы "

  Оныншы сыныптардағы жұмыс  түрлері оқушылардың  көпшіліктері  байсалды болып, олардың  парасатпен  назар аударуларынан  тұрады, және  тереңірек  сұрақтарды көбірек  ауқымда  қамтиды .