Химияны оқытуда химиялық өндіріс түрлері туралы түсінік қалыптастыру

Автомобильден шығатын азот, күкірт қышқылдарын және азотты тыңайтқыштарды өндіретін зауыттардан бөлінетін газдарда азот оксидтері болады. Мәселен, азот қышқылын өндіретін зауыттың мұржасынан «түлкі кұйрық» деп аталатын қызғылт сары түтін будақтап жатады. Бұл - азоттың улы оксидтері. Бір зауыт тәулігіне 20 тоннаға жуық оксидтер шығарады. Құрамында 3-6 мг/л азот (II) оксиді бар ауамен 6-12 мин, ОД мг/л азот (II) оксиді бар ауамен 1 сағ тыныс алған адам өледі. Онымен уланған адамның басы айналады, әлсірейді, өңі қашып, қан қысымы төмендейді. Бұл газдың өндіріс ауласындағы қанықпасы 0,005 мг/л-ден аспауы керек.

К ү к і р т  о к с и д т е р і. Зауыттар мен жылу- электр стансаларында күкірті бар отынды жаққанда ауаға шығатын газдардың зияндысы - күкіртті газ. Ол көп мөлшерде сульфид кенін өртейтін металлургиялық және химиялық зауыттарда түзіледі. Бұл улы газ концентрациясы 0,3 мг/л SO2-де адам бір минутке ғана шыдайды. 0,05 мг/л SО2 көздің кілегейлі қабықшасын тітіркендіреді және жөтелтеді. Оның өнеркәсіп ауасындағы мөлшері 0,01 мг/л-ден аспауы керек.

Күкіртті газдың өсімдіктерге тигізетін зияны үлкен. Ол тыныс жолдары арқылы ағаш өсімдіктерінің жапырағында еніп, хлоропластың құрамындағы темірмен реакцияға кіріседі. Бұдан темірдің катализдік қасиеті бәсеңдеп, хлорофил ыдырайды. Жасушада түзілген сульфидтердің сульфаттарға айналуынан жапырақта алдымен сары, соңынан қоңыр дақтар мен бүртіктер пайда болады. Жапырақ тіршілік әрекетін тоқтатады. Күкіртті газдан, әсіресе, қарағай мен шырша ағаштары көбірек зақымданады. Кейінгі кезде қалдық есебінде ауаға шығатын күкіртті газды ұстап, күкірт қышқылын алатын болды, бұл қышқыл арнайы химия зауытында алынатын қышқылдан гөрі арзанға түседі.

Тозаң - жану реакциясының ең мол қалдығы - түтіннің құрамындағы майда ұлпасы. Өндірістен шығатын тозаңның құрамына улы заттар: қорғасын, сүрме, мыс, марганец, сынап, мышьяк оксидтері және т.б. қосылыстар болады.

Бүгінгі күні ауаны қорғау дүниежүзілік маңызы бар негізгі мәселеге айналып отыр. Бұл салада елімізде бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Ірі қалаларда ауаның кұрамын бақылайтын стансалар жұмыс істейді. Олардың ұсынысы бойынша бірқатар өндіріс орындары қаланың сыртына шығарылады немесе тазалау қондырғылары салынады.

Ауаның ластануына байланысты кейбір сандық материалдар келтіріледі. Суға, топыраққа түсетін қалдықтар және оларды пайдалану мен залалсыздандыру туралы аса мол деректі материалдар жинауға және пайдалануға болады. Солардың бәрінің түпкі мақсаты -жасөспірімнің бойына табиғатты аялай білу идеясын сіңіру, ұсақ-түйектен басталып, күллі адамзаттың мүддесіне ұласатын игілікті іске жастайынан белсенді араластыру.

ІІІ-бөлім. Химиядан сыныптан тыс жұмыстардың халық шаруашылығымен байланысты арттыруда алатын орны.

3.1 Педагогикалық әдебиеттегі "сыныптан тыс жұмыс" ұғымы.

Педагогикалық әдебиеттерде  «сыныптан тыс жұмыс» деген тіркеске  «мектептегі оқыту - тәрбиелік процестің құрама бөлімі, оқушылардың бос уақыттарын ұйымдастыру  түрлерінің бірі» деп анықтама беріледі.

Сыныптан тыс жұмысқа  көптеген мұғалімдердің, ғалымдар және  әдістемешілердің жағынан  назар әрқашан бөлініп отырған. Сыныптан тыс жұмыстың әдістемелік әдебиетте көптеген  анықтамалары бар. Авторлардың көпшілігі  сыныптан тыс жұмысты сабақтан және міндетті бағдарламадан  тыс уақытқа іске асырылушы және оқушылардың оқу жоспарынан тыс  оқу - тәрбиелік процес және мұғалімдер ұжымымен немесе қосымша білім мекемелерінің және оқушылар қызметкерлерінің ерікті бастамасы негізінде, оның барлық қатысушыларының назарлары міндетті есепке алынатын тәрбиелік процестің ажырамас құрамасы деп есептейді [1].

Сыныптан тыс жұмыстың мәні сабақтан тыс уақыттағы оқушылардың қызметімен анықталады мұғалім мұнда  ұйымдастырушы және бағыттаушы роль атқарады. Бірақ бұл ұйымдастыру, оқушылар шығармашылығы және ынтасы әрқашан бірінші жоспарға шығатындай түрде болады. Л. М. Панчешникова [2] пән бойынша сыныптан тыс жұмыс заманауи мектепте ешқандай талассыз өте үлкен роль ойнайтындығы туралы айтады. Қоғамның  экономикалық және әлеуметтік өмірін  жақсартуда және адамның  жаңа келбетін  тәрбиелеуінде сыныптан тыс жұмыстың  ролі күшті өседі. Бұл  жұмыс адамның  мынадай сапаларының, ынталылық, белсенділік, шығармашылық, өздігінен дамуға қабілеттілік, өзін-өзі тәрбиелеуге, өз бетімен білім алуға сияқтылардың дамуына  үлес енгізеді. Сыныптан тыс жұмыс - бұл, бір жағынан, жұмыс жасау заңдылықтарымен және тұтас қасиеттері бар педагогикалық жүйе,  ал екінші жағынан  отандық білім беру жүйесінің  ажырамас бөлімі. Сол себеппен сыныптан тыс жұмыс әдістемелерінің  орталық проблемаларының  бірі болып сабақта және сабақтан тыс уақыттағы  оқу-тәрбиелік процестердің  өзара байланыс проблемасы  әрқашан болып келді.

Әдебиетте сыныптан тыс жұмыс мақсаттарын және міндеттерін  қалыптастырулардың көптеген анықтамалары  кездеседі, олардың  авторлары ретінде келесі тұлғаларды атаса болады: А. И. Никишов [3], И. Я. Ланина [4], А. В. Усова [5], С. Н. Савина [6]. Әртүрлі пәндерге  арналған сыныптан тыс жұмыс мақсаттарының анықтамаларының жиыны бар. (1 кестені қара).

1 Кесте.

Кестеден  көрініп тұрғандай бірнеше пәндерден сыныптан тыс жұмыс  мақсаттарына пән бойынша  білімдерді кеңейту және тереңдетуі маңыздының сыныптан тыс жұмыс мақсаты болып табылады.

Дәл осылай, сыныптан тыс жұмыс өзінің алдына  өте маңызды оқушының творчестволық тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуы тәрізді мақсат  қояды. Бірақ сыныптан тыс жұмыс  мақсаттары арасында келтірілген мектеп пәндері арасынан   тек қана  осы пәнге  арналған мінездемелі мақсаттар айқын байқалады. Пән бойынша сыныптан тыс жұмыстың мақсаты бірнеше міндеттерді шешуге келіп саяды, оларға авторлар келесілерді жатқызады: пәнге деген танымдық  назардың  құрылуы; мектеп пәнінің  өмірмен байланысы; оқылатын пәннің  мазмұнын  кеңейту және тереңдету; оқушылар қабілеттіліктерінің дамуы; жеке дара жақын келуді жүзеге асыру; пән бойынша сыныптан тыс жұмыстың  кәсіпшілік ұйымдастырылуы; хабар қайнарларыиен қолдану дағдыларын және іскерліктерін толық жетілдіру. Бірақ Н. М. Верзилин [7] ескертетіндей, пән бойынша сыныптан тыс жұмыстың ақырғы мақсаты  және міндеттері пәннің  мүмкіншіліктерімен және ерекшілігімен сәйкестікте мұғаліммен  өзгертілген бола алады. Әдістемелік әдебиетте мектептегі әр түрлі пәндер бойынша  сыныптан тыс жұмыс принциптарының әртүрлі тұжырымдамаларын кездестіруге болады [2,3,4,5,6]. Бұл әдеби қайнарларды зерттеу барысында  сыныптан тыс жұмыстың барлық пәндерге тән болатын жалпы принциптары  болатындығын, және тек қана берілген бір пәнге ғана тән, мінездемелі тек тек қана тап осы пәнге тән болатын жалпы принциптарды анықтаудың  сәті түсті. Әдеби қайнарларды талдау кезінде барлық мектеп пәндеріне тән болатын сыныптан тыс жұмыс жалпы принциптары - еркінділік (оқушылардың сыныптан тыс жұмысқа қатысуға тілегін ескеретін принцип ), оқушылар дара ерекшеліктерінің есепке алу (оқушылардың мінез-құлық және назарларының бағытталғандық  ерекшеліктерін ескеретін принцип). Сыныптан тыс жұмыстың  тек қана белгілі бір пән үшін тән принциптары бар: коммуникативті белсенділік [6] (оқушыларды жаңа, белгісіз материалдарды қолдануға қатыстыратын және ынталандыратын принцип,  олардың танымдық күндылығы, қызықтылығы  оның сапалық деңгейін жоғарылатады және   оқушылардың  қатынастарының  жете білушілігінің  дамуына жағдай жасайды.

Сыныптан тыс жұмыстың маңызды принциптерін қарастырайық. Сыныптан тыс жұмыстың  ең негізгі мақсаттарының біріне  [5] оқушылардың пәнге танымдық қызығушылығының қалыптасуы жатады. Мұндай қызығушылық тілексіз жұмыс орындалғанда көріне алмайды. Сондықтан  А.В.Усованың пікірінше  еркінділік принципі сыныптан тыс жұмыстың  ең маңызды принциптеріның біреуі болып  келеді. Оқушы сыныптан тыс жұмысқа қатысуға  шын ниетпен, қандай болмасын еріксіз көндірусіз тілек білдіруі тиіс. Жалпы даму деңгейлері бойынша, назарларының бағыттылығының бойынша және мінез-құлықтарына қарай  оқушылардың бір бірінен айырмашылығы болады. Бұл ерекшеліктерді  елемей  сабақтан тыс жұмыста табысқа жету мүмкін емес. И. Я. Ланина сыныптан тыс жұмыстарды  ұйымдастырғанда оқушылардың жеке - дара ерекшеліктерін  есепке алу принцибы маңызды болатындығын тұжырымдайды [4]. Ол принцип оқушының әрбір даму деңгейлерін  есепке алуға рұқсат етеді және соның салдары ретінде әрбір оқушымен жүргізілетін  жұмыстардың барлық  түрлерін  дәлдеп түзетуге мүмкіндік береді.

Кез келген басқа мектеп пәніндегідей сияқты, сыныптан тыс жұмыста да анықтаушы нәрсе мазмұн болып табылады, ол ерікті түрде таңдалады. Сыныптан тыс жұмыстардың тематикасы өте алуан түрлі. Сыныптан тыс жұмыста кез келген басқа жұмыстарға қарағанда мұғалімнің  ықпал жасауы, оның ой- өрісі, назарлары, және теориялық пен рухани  жүгінің салмағы көрінеді . Сыныптан тыс жұмыс мазмұны  қатал айқын талаптарға бағынады [8]: ғылымилық (ғылым мазмұны мен мектеп пәнінің  мазмұны арасында  айқын арақатынасты қалыптастырады); қол жетімділік (мазмұнның оқушылардың  жас ерекшеліктеріне сәйкес  тиісті талапқа сай болу, мектеп бағдарламадан алыс кетпеу, танымдық ұмтылысқа ынталандыру,  қосымша әдебиетпен жұмыс, зерттеушілік  қызметпен жұмыс); өзектілік және  практикалық маңыздылық  (өмірмен байланыс ); қызықтылық ( сыныптан тыс жұмыс өткізу уақытында  оқушыға қызықты болу тиіс).

Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі міндеттері:

1. Химияға қызығушылықтың қалыптасуы

2. Химиялық тәжірибе бойынша  дағдылардың  дамуы және жетілдірілуі

3. Оқушылардың творчестволық белсенділігінің, ынтасының және  өздігінен істеушілігінің  дамуы 

4. Оқушыларды практикалық қызметке  дайындау

5. Оқушылар демалысын олардың  эстетикалық және рухани  тәрбиелеумен   ұйымдастыру

Оқыту және тәрбиелеу оқушының тұлға ретінде  жан-жақты қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етуші бірыңғай педагогикалық процесті құрайды. Тәжірибе көрсеткендей, тек сабақ кезіндегі оқу - тәрбиелік жұмыс сабақтан тыс уақыттағы  оқушының мақсатқа бағытталған әсерімен органикалық үйлестірілген кезде ғана педагогикалық мақсаттар табысты шешіледі, сабақтан тыс жұмыс сондықтан мектеп жұмыстары маңызды құрама бөлім сияқты әділ қарастырылады.

Пән бойынша сабақтан  тыс жұмыс деп  мұғалім басшылығымен оқулық жоспардае тыс, сабақтан тыс уақытта  оқушылармен ерікті орындалатын оқу жұмыстарын айтады. Бұл кезде  мұғалім жағынан басшылық  тікелей болуы да мүмкін және осы мақсатқа сай басқа мекемелерден шақырылған мамандардың, студенттердің, үлкен сынып оқушыларының  көмегімен жүргізілуі мүмкін.

 Орта мектептер үшін  жаңа  оқу жоспарларында  әр түрлі  пәндерден соның ішінде химиядан  факультативтік сабақтар өтілу  алдын ала ескерілген. Сабақтан  тыс жұмыстар сияқты, олар оқушылардың  барлықтары үшін міндетті емес. Сабақтан тыс жұмыстардан факультативтік жұмыстардың айырмашылығы олар айқын және тұрақты бағдарламалармен өткізіледі. Түрі жағынан  олар әдеттегі сабаққа ұқсас. Бұлардың мазмұны барлық оқушылардың  бөлек  әртүрлі сауалдарына  толық жауап бере алмайды. 

Химиядан сыныптан тыс сабақтардың маңызды мақсаты [9] оқушыларда  әдебиеттермен дербес жұмыс істей білу  мен  лабораторияда тәжірибелік жұмыс дағдыларының қалыптасуы болып табылады. Ең соңында, сабақтан тыс сабақтардың маңызды тәрбиелік элементі қоғамдық пайдалы тапсырмалардың, жұмыстардың  орындалуы, оларды орындау барысында  оқушыларда жауаптылық сезім, заттық күндылықтарға күнтақты көңіл болу , еңбекті сыйлауға дағдыланады.

Сабақтан тыс жұмыстардың маңызды тағы бір жағының  астын сызып қоюға болады. Біздің заманымыздың тамаша ұстазы В.А. Сухомлинский жазды: «Оқу процес қисынында тұйықтықтың  және жеке дара бөлінушіліктің қауіп-қатер  жасырылады, себебі мектепте әрдайым өзіңнің  меншікті жігерлеріңмен  табысқа жет, ешкімге  үміттенбе деп үйретеді, кімде-кім зерделі еңбекпен табысқа жетсе  нәтижелері  дара бағаланады. Мектеп өмірі ұжымдастық рухымен сіңірілген  болуы үшін, ол сабақтармен ғана шектелмеу керек.». Сабақтан тыс жұмыс оқушыларды әуестенулермен және  жалпы назарлармен байланысқан тату ұжымдарға біріктіреді. Ол мінез-құлықтың  сондай тұйықтық, эгоизм, тәртіпсіздік сияқты жағымсыз қасиеттерін жеңуге көмектеседі. Балғын химиктердің ұжымдарындағы  үйірмелердегі, қоғамдардағы, секциялардағы жұмыс оқушыларды мақсатқа ұмтылушылық, жолдастық рухында,  ғылымға терең және белсенді назар рухында  тәрбиелейді.

 Сыныптан тыс жұмыстар сабақ  пен факультативке қарағанда  үлкен дәрежеде ойлап тапқыштыққа  және оқушылардың жұмысында  дербестікке, творчестволық дербестікке дамуға  алып келеді, олар химиялық өндірістің  көптеген сұрақтарымен оқушыларды  таныстыруға  нақтылы  тереңдікте  рұқсат етеді, тәжірибемен оқылатын теориялық материалдарды  өндірістерді шарттарда қолданудың арасында байланыстар орнатып, іскерлік және көптеген бағалы практикалық дағдылар дамытады және қалыптастырады.

Сабақтан тыс жұмыстардың  сабақтан өзге мазмұны,  ұйымдастыру  түрлері және әдістері  болады. Мұндай жұмыстар үшін химия мұғалімі тиісті білімдермен қарулануы қажет. Химиядан сабақтан тыс жұмыстардың жеке түрлерінің ұйымдастыру мәселелерімен, әдістемелері және мазмұны мәселелеріне соңғы жылдары көп көңіл бөлінгендігін айта кету орынды. Бұл турасында ғылыми конференциялар  және мәслихаттар өткізілген болатын, үйірмелік  жұмыс туралы әдістемелік құралдар шығарылуда, арнайы кітапшалар мен  мақалалар басылды олар әдебиеттер тізімінде келтірілген.

 Қазіргі уақытта  эпизодтық, бірақ оқушылар бұқаралық қамтуымен  жүргізілетін сабақтан тыс шараларды  өткізумен қанағаттандырылуға  болмайды. Олар календарлық жоспармен және  бағдарламамен ойластырылған  болуы  керек, мектептің мүмкіншіліктерін, оқушылар бейімділігі және пәнге сай болуы ескеріуі керек. Химиядан сабақтан тыс жұмыстар  сабақтан тыс шаралардың жалпы мектептік жүйесінің бір  бөлімі болуы тиісті, және ең алдымен көршілес пәндермен үйлесімді сыйысатын болуы керек. Химиядан сабақтан тыс жұмыстар мектеп қоғамдық ұйымдарының және басшылық жағынан  көмекке сүйенеді. Мектепте сабақтан тыс жұмыстардың, әртүрлі шаралармен орайлас, мектеп жұмысы шекарасынан   шығатыны мынадай сияқты: химиялық олимпиадаларға қатысу, конкурстарға, техникалық шығармашылық көрмелеріне, химиялық кабинеттер байқауларын қатысуды  ұйымдастырудың  үлкен мүмкіншіліктері де  еске алынуы керек.