Оңтүстік Американың табиғат қалыптасуының негізгі кезеңдері

 

 

        1.2. Америго Веспуччи және Фернандо  Магелан саяхаттары.

Мұхиттың арғы жағындағы қазынасы мол, жаңа жерлер испандарды қызықтырды. Сол жерге барып орнығам деушілерге король 1497 жылдан бастап рұқсат берді. Бұл байлығы мол жерге көпестер, кедейленген дворяндар, үкіметке наразылар, айыптылар көшіп кетпекші болды. Король үш экспедиция ұйымдастырып, көп адам жіберді. Солардың ішінде Колумб ашқан жерді көруге Америго Веспуччи де аттанды.

Америго Веспуччи 1501 жылы Португалия королының кемесімен «жаңа жерге» екінші рет барады. Веспуччи Пинсон, одан кейін Кабрал ашқан Бразилия жағалауын зерттеп қайтады. 1503 жылы Веспуччиүшінші рет «жаңа жерге» саяхатқа шығады. Ол енді Бразилия жағалауымен Үндістанға өтпек болады да 20°оңтүстік ендікке дейін жүзіп барып, Колумб ашқан, одан кейін көптеген испания саяхатшылары зерттеген «жаңа жер», «бұл Азия аралдарының тізбегіемес, осы күнге дейін белгісіз материк», - деген дұрыс қорытындыға келеді. 1507 жылы космограф Мартин жер жүзін Европа, Азия, Африка материктеріне бөліп, жаңадан Америго ашқан жерді оның басқа материктерімен ұқсастығына қарай «Америка деп атау керек» дейді. Ол кезде Американы «тоты құстар жері» дейтін. Сөйтіп, жаңа құрлықтың жартысы Америго Веспуччи  есімімен аталып кетті. Ол материкті негізінде тұңғыш ашқан атақты Христафор Колумб еді, бірақ ол өмірінің ақырына дейін жаңа материк ашқанын білмеді. Ол жердің жаңа материк екендігін дәлелдеген Америго Веспуччи, сондықтан Америгоның есімімен жаңа материк Америка деп аталды. Бальбаро ну Васко Нуньес корольдан қашып «жаңа жерді» зерттеуге аттанған экспедициямен келіп, Панама мойнағына жақын жердегі бір отарды билеп тұрды. Үндістердің одан әрі су бар деген сөзіне сеніп, испандардың көмегімен Панама мойнағынан өтті, көп – көп таулардан асып, 1513 жылы 25 сентябрьде тұңғыш рет Тынық мұхитты ашты.

Осыдан кейін европалықтар Американың  жаңа материк екеніне сенді. Енді отаршылдар Америка байлығын иемденуге жанталасып, жергілікті халықты қырғынға ұшыратты, бірсыпырасын Европаға апарып құлдыққа сатты. Аралдардың кейбір байырғы халықтарын европалықтар осы ретпен құртыпжіберді. Бұдан кейін европалықтар Мексиканы, Перуды, Оңтүстік және Солтүстік Американың басқа да жерлерін өздеріне қаратып, бейбіт халықтарын тонап, олардың ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетін, салт – сана, әдет – ғұрпын аяққа басты. Сөйтіп Колумб , Васко да Гама, тағы басқалардың белгісіз жерлерді ашуы география зерттеуі үшін үлкен жаңалық болса, ал европалықтардың одан кейінгі  саяхаты басып – жаншуды, отарлау саясатын көздеді.

Фернандо Магеллан. (1480 – 1521ж). Жер шарын сумен айналып шығу үшін Фернандо Магеллан басқарған бес желкенді кеме 1519 жылы 20сентябрьде Испания жағасынан батысқа аттанды. Сол кемелердің бірін Магеллан өзі басқарды. Бұлар ең алдымен Канар аралдарына келді. Одан әрі Оңтүстік американы жағалай жүзіп, тұңғыш рет құрлықтың оңтүстігін айнала Ұлы мұхит айдынына шықты. Атлант мұхиты мен Ұлы мұхит арасын байланыстырып тұрған осы бұғаз кейіннен «Магеллан бұғазы» аталып кетті. Жаңадан ашылған Ұлы мұхитты Магеллан «Тынық мұхит» деп атады. Өйткені Магеланға Тынық мұхит толқыны Атлант мұхитына қарағанда бәсең болып көрінді. Бірақ оның тынықтығы шамалы еді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ тарау.

2.1 Оңтүстік Американың табиғат қалыптасуының негізгі кезеңдері.

Оңтүстік Американың көпшілік бөлігі оңтүстік жарты шарда, экваторлық және субэкваторлық белдеулерде жатыр. Оңтүстік жарты шардың субтропиктік және қоңыржай ендіктеріне материктің енсіз бөлігі ғана кіреді.

Оңтүстік Американың ендік жері (5000 км – ден астам) 5° о.е.-те. Материкатің ең батыстағы нүктесі Париньяс мүйісі (81°20/ б.б.), ең шығыстағысы – Кабу – Бранку мүйісі (34°46/б.б.).

40° с.е. – тен оңтүстікке  қарай материктің ені 600 км –  ден аспайды.

Оңтүстік Америка солтүстікте 12°25/ с.е. дейін (Гальинас мүйісі), оңтүстікте - 53°54/ о.е. дейін (Магеллан бұғазындағы Фроуорд мүйісі) жетеді.

Отты Жер  архипилагының қиыр оңтүстік нүктемі – осы аттас аралдағы Горн мүйісі 55°59/ о.е. – те жатыр.

Солтүстік Америкамен арадағы географиялық шекара Кариб теңізіндегі Дарьен шығанағынан Тынық мұхиттағы Буэнавентура шығанағына дейінгі аралықта өтеді. Панама мойнағы екі материк арасындағы шекара деп шартты түрде есептеледі.

Оңтүстік Америка төңірегінде аралдар біршама аз. Оның жағалауына таяу жатқан материктік ірі аралдар – Тринидад, Чили, Отты Жер, Фолкленд аралдары. Мұхиттық аралдардан Оңтүстік Америкаға Галапагос, Хуан – Фернандес аралдары жатады.

Оңтүстік Американың жер көлемі оған  тиісті аралдармен қоса есептегенде шамамен 17 850 мың км2. Оның 150мың км2 – і ғаа аралдарға тиесілі.

Экватор тұсында Оңтүстік Американың жағасына Атлант мұхитынан Оңтүстік Пассат ағысы келеді. Сан – Роки мүйісі тұсында ол екі тармаққа бөлінеді, тармақтың біреуі Гвиана ағысы деген атпен материктің  жағасын бойлап солтүстік – батысқа Антиль аралдарына қарай, ал екіншісі – Бразилия ағысы оңтүстік – батысқа Ла – Платаның сағасына қарай ағады.

Материктің оңтүстік – шығыс жағалауы тұсында Фолкленд салқын ағысы өтеді. Бразилия және Фолкленд ағыстары 40° және 35°о.е. аралығында Ла – Плата ауданында тоғысады.

Атлант мұхиты жағалауында құрлыққа ішкерілеп еніп жатқан ірі шығанақтар жоқтың қасы. Тек оңтүстік – шығыста Патагонияның жағасына жарты шеңбер тәріздес Сан – Матиас, Сан – Хорхе ірі қойнаулары т.б. еніп жатады. Парана өзені құятын жерде жаға Ла – Платаның кең әрі ұзын эстуариймен тілімденген. Одан солтүстікке таман Оңтүстік Америка жағалауына терең және кеме тұруға қолайлы шағын қойнаулар кіріп жатады. Аса ірі өзен сағаларында, әсіресе Амазонканың сағасында кең қойнаулар бар.

Кариб теңізі жағалауындағы біраз ірі түбек қолайлы шығанақтарды бөліп тұрады. Солтүстікте Пария шығанағы мен осы аттас түбек, солтүстік – батысы мен шығысынан Гуахира және Парагуана түбектері оқшаулап тұратын ең ірі шығанақ – Венесуэла шығанағы ерекше көзге түседі. Панама мойнағы етегінен теңізге қарай кеңейе түсетін Дарьен шығанағы басталып кетеді.

Тынық мұхиттың Оңтүстік Америка жағасы тұсында континенттік платформа өте енсіз болады, ал кей жерде ол мүлде жоқ. Материкке таяу маңда ең тереңі 7000 м – ден асатын терең мұхиттық шұңғымалар өңірі жатыр. Жылы ағыстардың әсері экватордың солтүстік жағында сезіледі, ал Оңтүстік Американың Тынық мұхит жағалауының қалған өн бойында күшті Перу салқын ағысының әсері байқалады, оның салқын суы оңтүстіктен экваторға дейін ұласып жатады.

Материктің солтүстік – батыс жағалауы шамамен 5°о.е. дейін өте тілімденіп кеткен. Ең ірі және қолайлы қойнау – Гуаякиль. Оңтүстікке қарай 30°о.е. дейін жаға мүлдем тілімденбеген, биік және кеме қатынасына қолайсыз. Дегенмен, Тынық мұхит жағалауының ең оңтүстік бөлігі тілімденіп кеткен және оны бойлай Чили мен Отты Жер архипелагтарын құрайтын көптеген ірілі – ұсақты аралдар жатыр. Материктің жағалауына ішкерлей кіріп жатқан шығанақтар мен жеке аралдарды бөліп тұратын бұғаздар ирелең келеді және еңсіз болады. Бұған Корковадо мен Пеньяс ірі шығанақтары, сондай –ақ материктен Отты Жер архипелагын бөлетін Магеллан бұғазы мысал бола алады.

Табиғат қалыптасуының нагізгі кезеңдері.

Оңтүстік Американың көп бөлігі – Оңтүстік Америка платформасы Гондвананың құрамына кірген және оның қалған бөлігімен бірге протерозойдың аяғында – кембрийдің басында қалыптасқан. Ол мұнан кейінгі бүкіл тарихында көбінесе көтерілу қозғалысына ұшырап, оның негізгі бөлігі құрлық күйінде қалған.

Протерозойдың аяғынан бастап платформаның негізгі құрылымдық элементтері айқындалған: Парананың төменгі жағынан солтүстікке таман Гвиана – Бразилия мегақалқаны оқшауланған, онда кембрийге дейінгі фундамент үлкен кеңістікке жер бетіне шығып жатады.

Оңтүстік бөлігінде түгелдей жуық шөгінді жыныс жамылған Пампа – Патагония плитасы айқын көрінеді. Мегақалқан алабында Гвиана, Шығыс Бразилия және Батыс Бразилия дөндері бөлінген, олардың аралықтарында палезойдың басында синеклизалар қалыптаса бастаған, синеклизаларды  мезгіл – мезгіл теңіз басып отырған.

Осы кезде байкал құрылымында платформаның батыс шекарасын айқындайтын Анд геосинклиналь аймағы түзілген.

Палезойдың бүкіл бірінші жартысында геосинклинальда орогендік процестер өткен, ал платформаның синеклизалар алып жатқан жерлері трансгрессияларға ұшыраған. Палезойдың екінші жартысында, Анд геосинклиналында тектоникалық қозғалыстар барынша шарықтаған кезде, платформа көтеріліп, түгелдей дердік құрлыққа айналған. Көтерілуге байланысты климат салқындап, мұз басқан. Ол Африкадағы сияқты платформаның орталық бөлігіндегі орасан зор кеңістікті қамтыған.

Пермнің аяғында тау түзілісі Анд геосинклиналын түгелдей қамтыған, ал платформа көтеріле берген. Соның нәтижесінде континенттік жағдай тек қалғандарда ғана емес, сонымен бірге көлдік – аллювийлі қабаттар жиналып жатқан синеклизаларда да орнаған. Платформадағы мұндай жағдай мезозойдың бүкіл бірінші жартысында сақталған. Мезозойдың бірінші жартысында тегістелген кеңістік платформаның қазіргі жер бедерінде үлкен роль атқарды.

Юрада Анд геосинклиналында және Патагонияда жанар тау әрекеті болған. Юра мен бордың аралығында күшейе түскен жанар тау әрекеті ойыстар шетін , әсіресе Парана ойысын қамтыды. Мұнда жарықтардың базальт ағып, ол 2 млн. км2 жуық ауданды орта есеппен алғанда 600м – дей қалыңдыққа жауып кетті.

Мезозойдың екінші жартысында Атлант мұхиты аймағында жердің төмен түсуі болған, осыдан барып Оңтүстік Америка Африкадан бөлінген. Сонымен бірге кей жерлерде платформа Атлант мұхиты жағынан трансгрессияға ұшыраған, ал қалғандардың кебір алаптары компенсациялық жолмен көтерілген. Онымен бір кезде Амазонка және Парана синеклизаларында қайтадан жанар тау әрекеті орын алған. Платформаның құрлық күйінде қалған алаптарында жаңа тегіс беттері түзілген, сондай – ақ жер бедері қазіргі кезге дейін сақталып қалған.

Мезозойдың аяғында Анд геосинклиналында суға бату басымдау болып, ол платформаның шеткі бөліктерін қамтыған.

Бор дәуірінің аяғына қарай Оңтүстік Америкада қазіргі кездегіге шамалас климат жағдайы қалыптасқан. Органикалық дүние құрамында бірте – бірте жоғалып бара жатқан мезозой фаунасы мен флорасы орнына қазіргіге ұқсас түрлер шыға бастаған. Жануарлар дүниесінің құрамында бұлар балықтар, құстар, сондай – ақ қалталы және плацентарлық (насеком қоректі) сүт қоректілер болды. Флора үшін жабық тұқымды өсімдіктердің қаулап дамуы тән болды. Оңтүстік Америка мен Африка бөлінгенге дейін олар үшін ортақ түр құралу орталығы қазіргі Оңтүстік Атлантиканың орнында жатты. Кайначзойдың басынан бастап материктердің әрқайсысының флорасы дербес қалыптасты.

Бор дәуірінің аяғында және палеоген бойы Анд зонысында қатпарлану, көтерілу және жанар тау әрекеті жүріп жатты. Палеогеннің аяғына фқарай геосинклинальдың орнына оңтүстікте Антарктида материгіне дейін баратын, ал солтүстікте Антиль – Кариб аймағының жүйелерімен қосылып жатқан орасан зор тау жүйесі пайда болған. Көтерілу платформасының едәуір бөлігінің теңіз деңгейінен төмен батуымен және перикратондық майысу синеклизалардың алабында және Атлант мұхиты жағалауына шөгінді жыныстардың қалың қабаттарының түзілуімен бір кезде болған.

Неогенді ішінара шөгу әсіресе қалқаңдар аймағы мен Анд зонасында күшті көтерілулерге ауысқан. Көтерілулерге байланысты өзендер арнасын тіліп тереңдеген және сарқырамалар пайда болған. Атлант және Кариб жағдайлаулары ғана төмен түскен, ол жерлерде эстуарийлер мен лагуналар түзілген.

Анд жүйесінің жалпы көтерілуіне платформаның көршілес алаптары да қамтылған, соның нәтижесінде Андымен орография жағынан байланысты Прекордильер, Пампа сьерралары және кейбір басқа жоталар көтерілген. Тау түзілу процестерімен бірге күшейе түскен жанар тау әрекеті орын алған. Жанар тау әрекеті әр кезде тау жүйесінің әр түрлі бөліктерінде және Патагония плитасы алабында кездесіп отырған.

Көтерілу мен жанар тау әрекеті бүкіл плиоценде, антропогеннің басында жалғасып отырады және қазіргі кезге дейін тоқтаған жоқ. Анд тауының көтерілуімен бір кезде күшті бұзылыс жүріп жатты, жұмсақ материал жинақталды, жер беті тегістелді.

Анд тауының көтерілуіне байланысты оның батыс зонасында тереңдікте жарылу болды және оның шеткері аймақтары Тынық мұхит суының астына батып кетті.

Плиоцен дәуірінде сәл үзілістен кейін Оңтүстік Америка солтүстік материкпен түпкілікті жалғасты. Бұл жалғасу материктердің жануарлары мен өсімдіктері түрлерінің алмасуына жағдай туғызды.

Оңтүстік Антарктика аймағында климаттың салқындауына және Антарктиканы жабынды мұз басудың басталуына байланысты антарктика флорасының элементтері ене бастады. Анд көтеріле түскен сайын тау табиғаты жағдайына бейімделген ноетропиктік элементтерден, антарктикалық түрлерден және Андтың өзінде түзілген эндемиктік тау тиүрлерінен тұратын оның ерекше органикалық дүниесі қалыптасты.

Анд тауының күшті көтерілуінің тағы бір салдары таулық мұз басу болды, ол қазіргіге қарағанда анағұрлым   қалың болғанымен қиыр оңтүстіктен басқа еш жерде дерлік тау жүйесінен шеткері шыққан жоқ. Материктің оңтүстік – батысында төмен түсуінен және мұз әрекеті әсерінен Чилидің фьордтық жағалауы түзілді.

Антропогендік екінші жартысында оңтүстік Америкада адам қоныстанды. Адамның мұнда шеттен келуі мүмкін еді. Өйткені Неотропогендік аймақтың қазынды және қазіргі фаунасының құрамында тар танаулы маймылдар жоқ. Адамның Оңтүстік Америкаға өтуінің ең қолайлы жолы – Солтүстік Американың Тынық мұхит жағалауы, ал уақыт жағынан алғанда ол бұдан 30 – 15 мың жыл бұрын болған.

 

 

2.2. Тектоникалық құрылымы және жер бедері.

Оңтүстік Американың орографиясында Солтүстік Америкамен кейбір ұқсастық байқалады. Шығыста, Атлант мұхиты жағасына таяу маңда Бразилия мен Гвиана таулы қыраттары және Патагония үстірті жатыр. Материктің қиыр батысы мен солтүстік батысында оның жағалау пішінін қайталай отырып, дүние жүзіндегі ең ұзын Анд немесе ОҢТҮСТІК Американың Кордильер тау жүйесі 9 мың км – ге созылады. Тау қыраттары мен Анд аралығында материктің  жалпы көлемінің шамамен 45% - ін қамтитын кең – байтақ Амазонка, Ориноко және Парагвай – Парана (Ла – Плата) ойпат жазығы жатыр. Оларды Оңтүстік Американың аса ірі өзендері суландырады. Олар бір – бірімен қосылып, материктің орта бөлігіндегі тұтасып кететін жазық өңір құрайды.