Микроэкономика пәніне кіріспе

 

Сұраныстың бағалық  икемділігіне төмендегідей факторлар  әсер етеді:

1. қарастырып отырған тауарды ауыстырушы (субститут) тауарлар көп болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемдігі болады, ал ауыстыратын тауарлар аз болса немесе  жоқ болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемсіз немесе өте икемсіз болады;
2. тұтынушылардың баға өзгеруіне бейімделуі;
3. баға өзгеруін күтуі

 

Сұраныстың  табыстық икемділігі.

Сұраныстың табыстық икемділігі  (СТИ) (Еі) тұтынушы табысының көлемі 1%-ке өзгерген уақытта қарастырып отырған тауарға деген сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді. Сұраныстың табыстық икемділік коэффициенті Е1 – оң сан, теріс сан және нольге тең болады. Егер табыс өскен  уақытта затқа деген сұраныс та өсетін болса, онда E1 >0. Бұндай тауарларды  кәдімгідей тауарлар дейміз. Ал егер СТИ-дің мәні  E1 >0 болса, онда бұл тауарлар – сапасыз тауарлар болады, себебі тұтынушының  табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға деген сұраныс азаяды.

Сұраныстың табыстық икемділігі төмендегідей формулалармен анықталады.

                   

EI(D)- 1 және 2 сұраныстың табыстық икемділік коэффициенті.

dQ/dI – сұраныс функциясының табыс арқылы алынатын алғашқы туындысы;

І – тұтынушы табысы;

Q – сұраныс көлемі.

Егер табыс пен сұраныс  көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін болса, онда сұраныстың табыстық икемділігі мына формуламен анықталады:

                    

Мұнда, Q1,Q2 – 1 және 2 кезеңге  сәйкес келетін тұтынушы табысы.

 

Ұсыныс икемділігі.

Ұсыныс көлеміне әсер ететін ең басты фактор осы қарастырып отырған таардың бағасы болып табылады. Баға өзгерген уақытта ұсыныс көлемі де өзгеріп отырады. Осы байланысты табу үшін  ұсыныстың бағалық  икемділігі деген көрсеткішті қолданамыз.

Ep(S) – баға 1 процентке өзгерген уақытта, ұсыныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсететін шама.

Ұсыныс икемділігін  қарастырғанда уақытты 3 кезеңге  бөлемз:

• дәл қазіргі кезең;
• қысқа кезең;
• ұзақ мрзімді кезең

                             

                          

1>EP(S)>06, икемсіз ұсыныс.

               

Ep(S)>1, ұсыныс икемді.

 

Ұсыныс икемділігі төмендегідей формулалармен анықталады:

1. егер ұсыныс функциясы берілген болса,

 ұсыныс функциясының Р арқылы алынған алғашқы туындысы.

 Р – қарастырып  отырған тауардың бағасы;

Q – осы тауарды  ұсыну көлемі.

 

2. нүктелік икемділік:                                    ;
3. доғалық икемділік:

               

Бақылау сұрақтары:

1. Сұраныс функциясы, коэффициенттері.
2. Өндіруші және тұтынушы ұтымы
3. Сұраныстың қиылысқан икемділігі
4. Мына негізгі түсініктерге анықтама беріңіз: нарықтық сұраныс және ұсыныс қисығы, сұраныстың бағалық икемділігі, сұраныстың табыстылық икемділігі.

 

Әдебиеттер  тізімі:

1. Микроэкономика. Практикум. Задачи, тесты, ситуации. - СПб.: Литера плюс, 1994
2. Мухамедиев Б.М. Микроэкономика. - Алматы.: Казак университетi, 2001
3. Нереев P.M. Курс микроэкономики. - М.: Норма, 2001
4. Пиндайк Р., Рубенфельд Д. Микроэкономика. - М.: Дело, 2001
5. Есенғалиева Қ.С. Микроэкономика – Алматы: 2007

 

                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-тақырып. Тұтынушылардың іс- әрекеті

Дәрістің мақсаты: Пайдалылық ұғымына түсініктеме беру және талғамсыздық қисықтыры мен бюджет шектеулерін меңгеру.

 

Тақырыпқа сұрақтар:

1. Тұтынушылардың іс- әрекеті ілімі
2. Шекті пайдалылықтың кему принципі
3. Кемімелі шекті пайдалылық және тұтыну таңдауы

 

Тақырыпқа қысқаша мазмұндама (тезистер): 

Игілік адам қажеттіліктерін  қанағаттандыратын құралдар (товарлар мен қызметтер). Тұтынылған товарлар мен қызметтер әр тұтынушы үшін субъективті болып табылатын «пайдалылық» әкеледі. Рыноктағы тұтынушының мақсаты шектелген кіріске максималды пайдалылық әкелетін товарлар мен қызметтер комбинциясын сатып алу немесе кірісті рационалды жұмсау. Экономикалық ғылымда пайдалылықпен байланысты жалпы пайдалылық және шекті пайдалылық түсініктері қолданылады.  Пайдалылықты өлшеу туралы дау экономистерді екіге бөлді: ординалистер мен кардиналистерге. Кардиналистер шекті пайдалылыққа абсолютті өлшемді іздеумен айналысты. Пайдалылықты көбінде ақшалай бағалауды пайдаланды. Ординалистер салыстырмалы, товарлар комбинациясын таңдауды ұсынды. Ол үшін талғаусыздық қисығын, талғаусыздық картасын, айырбастаудың шекті нормасын, бюджет сызығын пайдалануды ұсынды.

Жалпы пайдалылылық бірнеше товарлар порциясын пайдаланудан тұтынушы алатын пайдалылық сомасы. Шекті пайдалылық қосымша товар порциясын пайдаланудан жалпы пайдалылықтың өзгерісі. Шекті  пайдалылықтың кему заңы тұтынылған товарлар саны өскен сайын шекті  пайдалылық азаяды. Бұл Госсеннің бірінші заңы деп аталады. Госсеннің екінші заңы бойынша жалпы пайдалылықты максимизациялау кезінде барлық тұтынылатын игіліктердің шекті пайдалылықтары біркелкі болуы керек.

Тұтынушының бюджет сызығы DI=PXx+PYy функциясымен өрнектелетін түзу сызық. Ол тұтынушының екі түрлі товарлар сатып алу мүмкіндігін көрсетеді. Талғаусыздық қисығы біркелкі пайдалылық әкелетін екі түрлі товарлар үйлесімін көрсетеді. Талғаусыздық қисығы мен бюджет қисықтарының жанасу нүктесі тұтынушының тепе теңдігін көрсетеді. Тұтынушының тепе теңдігін келесі функциямен өрнектеуге болады:

MU1/P1=MU2/P2=MU3/P3=……=MUn/Pn     

 Айырбастаудың шекті  нормасы (MRS) дегеніміз бір товардың  қосымша бірлігін алу үшін  екінші товардың қанша бірлігінен  бас тару керек екенін көрсететін  өлшем.

MRS=ΔB/ΔA

Тұтынушының қалауына байланысты талғаусыздық қисығы формада болуы мүмкін. 

Бақылау сұрақтары

1. Кіріс және орынбасу әсерін түсіндіру
2. Госсен заңы
3. Талғаусыздық қисықтарының сипаттары
4. Тұтынудың тепе-теңдігі

 

Әдебиеттер тізімі:

1. Микроэкономика. Практикум. Задачи, тесты, ситуации. - СПб.: Литера плюс, 1994
2. Мухамедиев Б.М. Микроэкономика. - Алматы.: Казак университетi, 2001
3. Есенғалиева Қ.С. Микроэкономика – Алматы: 2007
4. Құдайбергенова К.С. Микроэкономика

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-тақырып. Салыстырмалы статика және сұранысты талдау

 

 

 Дәрістің мақсаты: пәнді оқыту мақсаты салыстырмалы статика мәні мен құрылымын, сұранысты талдау әдістерін меңгеру.

 

Тақырыпқа сұрақтар:

1. Табыс әсері және ауыстыру тиімділігі
2. «Табыс-тұтыну» сызығы және Энгель қисықтары
3. «Баға-тұтыну» сызығы. Жеке және нарықтық сұраныс қисықтарын тұрғызу

 

Тақырыпқа қысқаша мазмұндама (тезистер): 

 

Шынайы өмірде «сұраныс ұсыныс» моделінде есепке алу  мүмкін емес көптеген ситуациялар кездеседі. Әртүрлі рыноктарда бағаны мемлкет  реттеуге қатысуы мүмкін. Оны бағаны мемлекеттік реттеу саясаты деп  атайды. Формалары: товар салығын енгізу; товарға дотация белгілеу; қатаң анықталған баға белгілеу. Соңғысы экономиканы тікелей реттеу тәсілі, қалғандары жанам әдістер деп аталады.

Товарға салық белгілеу процент түрінде товар бағасына есептеледі, мысалы: салық 15% болса, товар бірлігі 100 теңге болғанда төленетін салық сомасы 15 теңге. Салықты тұтынушы төлейді, сатушы кірісі 100 теңге, мемлекет бюджетіне түсетін сома 15 теңге.

Мемлекеттік бюджет халық  пен ұйымдардың төлеген салықтарынан тұратын ақша қаражаттары. Бұл қаражаттар мемлекетпен оның азаматтарының өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Товар салығы абсолютті  өлшемде де болуы мүмкін. Мысалы: товар бағасы 3 000 теңге, салық ставкасы 1 000 теңге болса, салық салынғаннан кейінгі товар бағасы 4 000 теңге.

Мемлекттің тоавар салығын енгізуі тепе - теңдік сауда көлемін қысқартады, бағаны қымбаттатады, сатушы алатын баға төмендейді.

Дотация және субсидия деген  мемлекет әлеуметтік және стратегиялық маңызды товарлар мен қызметтер  өндірушілерді қолдау үшін бөлетін  ақша. Товарға дотация енгізу рыноктағы тепе теңдік сауда көлемін өсіреді, баға қымбаттайды, сатушы төлейтін баға төмендейді.

Қатаң анықталған баға тепе теңдік бағадан төмен немесе жоғары белгіленуі мүмкін. Сатушы өзге бағаны қолдана алмайды. Егер баға теңдік бағадан  жоғары болса, товар артықшылығы пайда болады. Бұндай саясаттың салдары тағы да тұтынушының мойнына түседі. Мемлекет белгілеген баға теңдік бағадан төмен болса, товар тапшылығы пайда болады.

Егер товарға деген  сұраныс икемділігі товар ұсынысы  икемділігінен төмен болса, салық ауыртпашылығы тұтынушыға көбірек түседі.   

Егер товарға деген  сұраныс икемділігі товар ұсынысы  икемділігінен жоғары болса, салық  ауыртпашылығы товарды өндірушіге көбірек түседі. 

Бақылау сұрақтары

1. Мына түсініктерге анықтама беру: тауардың шекті пайдалылығы, қалыпты тауарлар, сапасыз тауарлар, Гиффен тауары.
2. «табыс-тұтыну» қисығы, «баға-тұтыну » қисығы нені көрсетеді.
3. Тұтынушының пайдалылық функциясы.

Әдебиеттер  тізімі:

1. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Г.К. Микроэкономика. - Алматы: Экономика. КазГАУ, 1997
2. Микроэкономика. Практикум. Задачи, тесты, ситуации. - СПб.: Литера плюс, 1994
3. Мухамедиев Б.М. Микроэкономика. - Алматы.: Казак университетi, 2001
4. Нереев P.M. Курс микроэкономики. - М.: Норма, 2001
5. Пиндайк Р., Рубенфельд Д. Микроэкономика. - М.: Дело, 2001
6. Есенғалиева Қ.С. Микроэкономика – Алматы: 2007
7. Құдайбергенова К.С. Микроэкономика
8. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р., Экономика. - М.: Дело, 2001

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 6-тақырып. Тәуекел мен анықсыздық  жағдайындағы таңдау

 

Дәрістің мақсаты: Тәуекел және анықсыздық жағдайын талдау, түсініктеме беру.

 

Тақырыпқа сұрақтар:

1. Тәуекел мәні, түрлері, тәуекелді өлшеу әдістері
2. Анықсыздық ұғымы

 

Тақырыпқа қысқаша  мазмұндама (тезистер):            

 Тәуекел дегеніміз  – алдын ала қарастыратын болжам немесе жоспарланған нәтижемен салыстырғанда зиян шегу немесе табысты азырақ алу ықтималдығы. Түрлері:

1. өндірістік;
2. коммерциялық;
3. қаржылық;
4. несиелік;
5. проценттік.

Жарамды тәуекел деңгейі  сол қызметке (келісімге) қатысушы адамдар  санына кері пропорционал болады деген түсінік бар. Тәуекелден арнайы сақтандыру кәсіпкерлігімен айналысатын мекемелерде сақтандыруға болады. 

Тәуекелді әр түрлі әдістермен өлшеуге болады:

1. статистикалық (өткен шақтағы шегілген зиян статистикасы негізінде болашаққа болжам жасалады);
2. эксперттік (тәжрибелі бизнесмен, арнайы мамандар пікірі ескріледі);
3. есептеу – аналитикалық (математикалық тәсілдерге негізделеді).

Қазіргі батыс экономистері бір анықтамасында пайданы тәуекел  мен анықсыздық үшін төлем деп  қарастырады.

Динамикалы экономикада болашақ үнемі анықсыздықпен байланысты. Ол кәсіпкерліктің тәуекелділікпен қатар жүретіні білдіреді.

Тәуекелдің сақтандырылмайтын  түрі де бар. Ол рыноктық конъюнктура  немесе экономикалық цикл нәтижелері. Экономика құрылымы да біртіндеп  өзгерістерге ұшырайды. Тіпті толық жұмысбастылық пен инфляциясыз экономика жағдайында да тұтынушылар талғамы, ресурстар ұсынысы өзгеруі ықтимал. Осы өзгерістер жеке фирмалар, сала шығындары мен кірістерін өзгерістерге ұшырата отырып, өндіріс көлемін кеңейтеді немесе қысқартады.

Мемлекет өз кезегінде  реттеуші саясат құралдарын пайдалана  алады. Сәйкесінше қаржы - бюджеттік  саясат, несие - ақша саясаты т.с.с.

Экономикалық пайда  мен зиянды экономикадағы құрылымдық және циклдік тәуекелдермен байланыстыруға болады.  

Бақылау сұрақтары

1. Тәуекел түсінігі, мәні
2. Тәуекел түрлрі, ерекшеліктері