Каржыны баскаруды жетілдіру

 

 

                                              Жоспар

     КІРІСПЕ.......................................................................................................3-5

I тарау Қаржыны  басқарудың теориялық негіздері................................5

 1.1 Қаржыны басқару мәні мен құрылымы ............................................5-9                                    

 1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару...... 9-11

 1.3 Мемлекеттің қаржысын басқару және қаржыны басқарудың автоматтандырылған  жүйесі.....................................................................12-26

ІІ тарау Мемлекеттік қаржыны басқарудың жетілдіру жолдары......26

2.1 ҚР Қаржы министрлігі, оның мемлекеттік басқару органы.............................................................................................................26-29

2.2 Қазақстан Республикасындағы  қаржыны басқаруды жетілдіру.........................................................................................................29-39

 

ҚОРЫТЫНДЫ ............................................................................................40-41

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..............................................................42

 

                                                КІРІСПЕ

Баскару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қаржы қызметіне де тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық заңдардың объективті зандылықтары мен талаптарына негізделген. Осы заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса, өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.

Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп, қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты – қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың кемегімен жүзеге асырады.Шынайы нарықты реттеудің минималды қажетті шеңбері ақша айналымының ұйымдастырылуымен, қоғамдық товарлардың өндірісімен және сыртқы эффекттерді жою деңгейімен анықталады. Мемлекеттің қаржылық салаға араласуының максималды шеңбері табыстарды қайта реттеумен, жұмысбастылықтың белгілі деңгейімен, монополизмге және инфляцияға қарсы тұруымен, фундаменталды зерттеулер дамуымен, әлемдік экономикада ұлттық мүдделерді іске асыруымен реттеледі.Мемлекет экономикалық және әкімшілік әдіс тәсілдер арқылы өзінің қызметін атқарады. Олар өзара байланысқан және сонымен қайшы жақтары да аз емес. Кейбір кезде әкімшілік тәсілдерді қолдану қаржылық механизмге қайшы келетін жағдайлар да туындайды..Қаржыны басқару ол қоғамды басқарудың бір бөлігі болып табылады. Сондықтан да қаржыны басқару аппараты, басқару органдар мемлекеттік, әлеуметтік, қоғамдық басқару органдары ретінде қоғамныңбасқа салаларындағы процесстермен тікелей байланыс жасайды. Сол сияқты билік органдары қаржыны басқарады.

Билік органдар әдетте үш тармаққа бөлінеді: заң шығарушы, атқарушы, сот билігі. Олардың әрқайссысы  қаржы саласын басқаруға тікелей немесе жанама қатысы бар.Республика деңгейіндегі зң шығарушы органдар заңдар, заң актілерін, жарғылар қабылдайды. Заң актілері экономиканы басқаруда қолданылатын принциптеррі, нормалары, қағидаларын анықтайтын баптарды қамтиды. Яғни осылайша заң шығарушы органдар экономиканы басқарады, экономикалық қатынастарды іске асыратын, қаржылық қызметтің заңнамалық ережелерді бекітетін заңдарды шығару арқылы экономиканы басқарады.Жалпы алғанда қаржыны басқаруда заң шығарушы органдар мақсатты, тиімді және нәтижелі заңдарды шығару ролін атқарады.Атқарушы органдар қаржыны басқаруда тікелей қатысады. Себебі олар заңдарды іске асырады. Атқарушы билікті Елбасымыз іске асырады, ал мемлекет шеңберінде экономиканы Үкімет басқарады. Үкіметтің басында Премьер министр Министрлер кабинетін басқарады, сонымен оның орынбасарлары, вице министрлер үкіметті басқаруға тікелей қатысады.Жоғары атқарушы органдар қаржыны президенттік жарғылар арқылы, Үкіметтің ережелері, жарғыларды іске асыру арқылы экономиканы басқарады. Сол арқылы мемлекеттің қаржылық қатынастарын, сыртқы экономикалық байланыстарды, қаржылық ресурстарды тиімді қолдануды, әлеуметтік проблемалар шешуді, өндіріс саласында оперативті тиімді шешімдерді қабылдауды іске асрады. Үкіметпен қатар қаржыны атқарушылық басқару мәселелерінің жеке жақтарын министрліктер, мемлекет ведомстволары шешеді.Министрліктер және ведомстволар (комитеттер,департаменттер,басқармалар) салалық, территориялық және қызметтік болып бөлінеді. Салалық министрліктер мен ведомстволар шаруашылықтың белгілі салаларымен, ал территориялық ведомстволар территориялармен басқарады. Қызметтік минстрліктер мен ведомстволар қорғаныс, қауіпсіздік, банктер, шет істер, сыртқы байланыс, ішкі істер, экономиканың жалпы проблемаларымен,  әлеуметтік қамсызданумен, мемлекеттік статистикамен шұғылданады. Сот және құқық органдар  экономиканы басқару ісіне қатысуы, олар заңдарды орындау және қадағалауды іске асырады. Олардың бұзушылығын шек қояды, қайшылық жағдайды қарастырады, еңбек, мүлік, ақшалай бәсекелестіктер мен дауларды шешеді. Сол сияқты басқарушылық органдардың мүлтіксіз қызметтің орындалуына байланысты қаржы жүйенің қызметі тәуелді. Яғни зерттеу жұмысының терең тәжірибелік  және теориялық өзектілігі байқалады.

Зерттеу мақсаты: қаржыны басқару жүйесін зерттеу

Міндеттері:

- Қаржыларды басқару жүйесінің теориялық аспектілерін, қаржыларды басқарудың экономикалық мәнін,  мазмұнын, түрлерін зерттеу;

- ҚР қаржыларды басқару жұйесі мен қаржыны басқару сатыларына талдау жасау;

- Қаржыны мемлекеттік басқарудың негізгі бағыттары және ҚР қаржыларды басқару жұйесін жетілдіру жолдарын анықтау

 

 

 

 

 

        I тарау Қаржыны басқарудың теориялық негіздері

           1.1 Қаржыны басқару мәні мен құрылымы

 

Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.

Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:

- басқарудағы демократизм;

- қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);

- басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);

- басқарудың ғылымилығы;

- орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;

- басқарудағы жауапкершілік;

- шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.

Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жен: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.Қаржыны басқаруға гылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау), ұйымдастыру, реттеу, бақылау.Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақыттылығы негізделген шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.

Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесіңде маңызды орын алады. Бұл - жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтаужәне т.б.

Ұйымдастыру -басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің – қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.

Қаржылық реттеу – бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтік (сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз етуді білдіреді.Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен зандылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы ресурстарын есірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес объектілердің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға басқарудың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық жүргізуші субъектілердің белімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады.Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отырады.Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының реттеудің, қаржы рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары жеткіліксіз пайдаланыдды; бюджеттен төленетін субвенциялардан (мақсатты жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге байланысты қаржының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды жатқызуға болады.Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып жатқан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету жөніндегі операцияларға қатысты.Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің кемшіліктері.Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері, сондай-ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция жағдайында занды екенін мойындауға тура келеді.

 

 

1.2  Шаруашылык жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару

Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары басқарады.Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы басқармаларының аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады, ведомствоға қарасты кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы менеджментінің мәні тиісті службалар тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіп тартуға, оларды неғұрлым ұтымды етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды ұйымдастыру.Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллектуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.

Қаржы менеджменті уәждемелерге адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен с апасын ынталандыру процесінде көрінеді.Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары) кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің, факторингтің және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар, жоғарғы органдар олардың қатысушыларының жалпы жиналысы (өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган басқарма өзінің лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды адамдардың құрамына мыналарды қосады: қаржы жөніндегі вице-президентті (басқарушының орынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның бағынышындағы жеке қызметкерлер шаруашылық жүргізуші субъектісінің қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.