Каржы нарыгы

Неліктен және қай жағдайларда нарық тиімділігінің анық ауытқулары пайда болады?

Осы нәтиженің түсіндірмесін нарықтың иррационалдығына жатқыза аламыз. Бірақ бұдан басқа себептер де бар. Олардың біреуі — ол нарықта тәжірибелі саудагерлермен қатар тәжірибесіз жанкүйерлердің жұмыс істеуі. Келесі себеп — оңтайлы алыпсатарлық көпіршіктердің болуы.

Саудагерлердің  барлығы оңтайлы болуы керек  емес. Олардың кейбіреулерінің ғана активтердің нақты бағасы туралы нақты ақпараттары бар, ал қалғандары тек қана айқайшулы саудагерлер. Осы айқайшулы саудагерлер дұрыс хабардар болмағандықтан, немесе иррационалдық болғандықтарынан өздерін осылай ұстайды. Нәтижесінде олар басқа хабардар бәсекелестерінен жеңіліп қалады. Шулы саудагерлер нарықта бірін-бірі алмастырып, біреулері келіп, екіншілері ұтылып қалып кетіп жатады. Кәсіпқойлардың тиімді және оңтайлы мінез-құлықтарына қарамастан, акция бағалары өзінің түбегейлі мәпінен ұзақ уақытқа ауытқуы мүмкін.

1.2 Қ.Р. қаржы нарығының қалыптасуы

 

Нарықтық экономика  — адамзат экономикасының жоғарғы  жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың тиімді түрі екендігі дүние жүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту — ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.

Бүгінде отандық  бағалы қағаздар нарығын дамытудың жағдайы мен болашағы, оның тиімділігін арттыру маңызды проблемалардың біріне айналып отыр.

Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия Ұлттық банкпен  және Қаржы министрлігімен бірлесе  отырып әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы  өндірістің қүлдырауынан пайда болған сыртқы және ішкі факторлардың бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсерін төмендету жөнінде белгілі бір дәрежеде жұмыс жүргізіп келеді.

Қазіргі кезең  бағалы қағаздарға деген сұраныстың төмендеуімен және оның кірісінің артуымен сипатталады. 1999 жылғы сәуір айында валюта бағамы тәртібінің өзгертілуі мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың теңгенің алдындағы бағамына қатысты сақтық білдіруі айналымдағы мемлекеттік қағаздар ауқымының азайып кетуіне әкеп соқты.Өйткені Қаржы министрлігі екінші тоқсанда теңгемен бағаланған қысқа мерзімді қағаздар шығаруды тоқтатты.

Нарықты дамыту мақсатында инвесторларға валютамен бағаланған қысқа мерзімді Маңғыстау облысы әкімшілігінің облигацияларын шығару жүзеге асырылды.

Жинақтаушы  зейнетақы қорлары пайда болған уақыттан бергі қызметіне қарағанда, олар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығындағы басқа инвесторларды — екінші деңгейдегі банктерді бірте-бірте ығыстырып тастап, негізгі инвесторға айналды. Бірақ кейінгі екі жылдағы көрініс басқаша сипат ала бастаған сыңайлы. Егер 2008 жылдың аяғында мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы 95.3%, корпорациялық бағалы қағаздар үлесі 4.7% болса, ал 2010 жылдың соңында мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі 75.1 %-ға төмендеп, ал корпорациялық бағалы қағаздар 24.9%-ға көтерілді.

Қазақстандағы капиталды нақты секторға еркін  бағыттай алатын қор нарығының қалыптаспағандығына айрықша қөңіл бөлу керек. 1998 жылы қор нарығында құрылымдық инвесторлардың - жинақтаушы зейнет-ақы қорларының пайда болуына байланысты бұрынғыдан да дами бастады. Өйткені қор нарығының барлық салаларының ішінде әсіресе жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық бағалы қағаздар нарығына қатысқаны мейлінше маңыздырақ.

Өкінішке  орай, еліміздеіі көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар қор нарығына белсенді араласуға және оның мүмкіндіктерін пайдаланып, қосымша қаржы көздерін тартуға дайын емес болып шықты. Тәрулік мәселелерін шешуге мемлекеттің өз активтерін басқарудагы икемсіздігі де елеулі кедергі келтіруде. Осы уақытқа дейін үкімет ұлттық компаниялардың мемлекеттік емес облига-циялардың эмитенттері (шығарушылары) ретіндегі қуатын да пайдаланған емес. Сондай-ақ мемлекеттік емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру мәселелері де шешілген жоқ. Көптеген эмитенттер шығарылған бағалы қағаздар бойынша кірісті уақытылы есептеу мен ақша аударуда тәртіпсіздікке үрынады, корпорациялық басқарудың тиісті нормаларын өз деңгейінде сақтамай-ды. Мұның өзі ұсақ акционерлердың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына, өзінің іс-әрекеттері жөніндегі ақпарларды ішкі және сыртқы инвесторлардың сұранысына сай тиісті деңгейде ашық көрсете алмауына әкеліп соқтыруда.

Корпорациялық бағалы қағаздармен операция кезінде тәуекелдің салмағын бөліп көтеру жүйесінің жоқтығы, акционерлік қоғамдардың іс-әрекетінде трансферттік сипаттың болмауы, акционерлік қоғамдарга қаржыны өте аз мөлшерде ғана емес, аса сақтықпен де салуға мәжбүр етеді. Мемлекеттік емес облигациялар мен кейбір акциялардың "тез" пайда болулары, "құрылымдық" инвесторлардың едәуір жоғары деңгейде қосылуы, бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылар және эмитенттердің өздері болғандығы себебінен туындап отыр. Осының бәрі ақыр аяғында мынандай жағдайға әкеледі: құрылымдық инвесторларда ақша болган кезде, нақты секторда осы ақшаға сұраныс бар кезде және әжептәуір қайтарымды сала бар болғанда, бірақ бағалы қағаздар-дың корпорациялық нарығы дамымаған кезде, тәуекелдік деңгейі өте жоғары болғанда бүл ақшаны тартуға мүмкіндік бермейді. Міне, осындай қолайсыз жағдайдың салдарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары ақшасын отандық кәсіпорындарға емес, ірі шетелдік эмитенттердің акцияларына салғанды жөн көреді.

Біздің  акционерлік компаниялардың акцияларын тартымды ету үшін (қазіргі кезде олардың саны 9 мыңның шамасында) оларды қор нарығына қоюы қажет. Сонымен қатар тәуекел жүгін бөлісу жүйесін жасау қажет, оның үстіне инвесторлардың мүддесін қорғауға баса көңіл бөлу керек. Бұл нарықты бәсекеге түсе алатындай, жеке тұлғаларды да өз кірістерін корпорациялық бағалы қағаздарга салуға ынталандыратындай етуге ұмтылу қажет. Бүгінде қор нарығын жандандыруға әсер ете алатын ең маңызды міндеттер, міне осылар.

Қор нарығы —  нарықтық экономикаға бет бұрған өркениетті мемлекеттің айқын сипаттарының бірі. Өйткені ол ең әуелі меншік қозғалыстарын (халықта меншікті қайта  бөлісу деп айтып жүргендей) өркениетті түрде акцияларды сатып алу жолымен жүзеге асырады. Соның нәтижесінде кез келген инвестор іс-қимылы айқын әрі кез келген компанияның әрекетімен таныса алады.

Сөйтіп инвестор қыры-сыры беймәлім, "айдалада ақ отау, аузы-мұрны жоқ отауды" сатып алмайды, ақшаны қайда салатынын, ең бастысы, кәсіпорын қуатының қай шамада екенін, менеджменті қалай қалыптасқанын, бір-бірін алдын ала білетін  болады. Және кәсіпорынның өзі де меншік иесінен жан-жақты хабардар болмақ.

Екіншіден, қор  нарығы субъективті факторлардан толықтай тәуелсіз болып, экономиканың нақты барометріне айналады, сөйтіп, алдын ала экономикадағы ахуалды талдау үшін де және ең маңыздысы, оң болжам жасау үшін де қызмет атқарады.

Үшіншіден, дамыған  қор нарығы трансферттік менеджментті талап етеді. Яғни, бір меншік иелігін басқаратын компания сол жеке тұлғаның атынан немесе меншік иесінің тапсыруы бойынша сөйлей алады және егерде ол компания жасалған шарт бойынша талаптарды орындамайтын болса, меншік иесі бір жақты тәртіппен келісімді бүзады. Мұндай алғышарттар қалыптаспаған жағдайда өркениетті корпорациялық басқаруды талап ету қиын.

Осы секілді жөнсіздіктер салдарынан акциялар пакеті басқаруға берілетін компаниялар өздерін меншік иесі секілді ұстайды да, ал меншік иесі, тіпті, өз акцияларының қозғалысын қадағалау мен оларды басқару былай тұрсын, істің жай-күйіне көз жеткізе алмай дал болады. Экономикада дәл қазір осындай келеңсіздіктермен бетпе-бет келіп отырмыз.

Төртіншіден, қор  биржасы ғана халықтың ақшасын нақты секторға тарта алады, сөйтіп азаматтардың бұл ақшасы еліміздің игілігіне жұмыс істейді және сонымен қатар азаматтарының өз кірістерін капиталға айналдыруына мүмкіндік береді. Ең бастысы, өз акцияларының тағдыры не болып жатқанын әр кезде де көріп, біліп отыруға мүмкіндік алады.

Каржылық қатынас  кез келген ел экономикасының даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын аныктап беретін өзіндік аймақты қалыптастырады. Нарықтық экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. "Қаржы нарығы" ұғымы калыптасқан әлемдік тәжірибе мен әрбір мемлекеттің экономикалық       дамуының        өзіндік ерекшеліктеріне сай әр түрлі түсіндіріледі.

Ол ақша, депозит, несие, валюта, қор, сактандыру, зейнетақы нарықтарының қаржылық құралдарымен ұйымдастырылған сауда жүйесін білдіреді. Мұнда ақша қаражаттарының   ағымын   меншік иелерінен қарыз алушыларға бағыттап отыратын қаржы институттары негізгі рөл атқарат. Онда төлем құралдары мен бағалы қағаздар тауар ретінде қолданылады. Қаржы нарығы кез келген нарық секілді қаржы ресурстарының сатушылары мен сатып алушылары арасындағы тікелей байланысты орнатуға арналған.

Қаржы нарығы —  бұл капиталға деген сұраныс  пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизмінің жүйесі.Тәжірибеде ол акша қаражаттары ағымын меншік иелерінен карыз алушыларға және олардан кері бағыттайтын каржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді.  Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:

 реттеушілік  — оның көмегімен  мемлекеттік басқару органдарының және өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан  нарықты реттеу жүзеге асырылады;

 ақпараттық  — каржы нарығына қатысушылардың  барлығына ақпараттарға толық және тендей қол жеткізуді қамтамассыз етеді;

бөлу — қаржы  нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының құйылымын экономиканың бір саласынан екіншісіне, нарықтың бір қатысушысынан екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз ете отырып, каржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;

коммерциялық  — қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;

баға белгілеу — қаржылық құралдардың бағасы нарықта  еркін бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады.

Қаржы жүйесімен жүзеге асырылатын уақытша бос ақша ресурстарының әр түрлі инвестицияларға айналу процесі қаржы нарығының қызмет етуімен және қаржы институттарының кызметімен тікелей байланысты. Егер қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орналастыру процесінде қаржы институттарының негізгі рөлі меншік иелерінен қарыз алушыларға қаражаттардың мүмкіндігінше тиімді өтуін қамтамасыз ету болып табылса, онда каржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қаржылық активтер мен міндеттемелердің саудасын ұйымдастыру қаржы нарығының міндеті болып табылады. Мұндай нарыктардағы сатушылар мен сатып алушылардың экономикалық субъекті ретіндегі үш тобы бар:

үй  шаруашылығы (жеке тұлға);

меншік формасына  қатыссыз барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер;

мемлекеттік басқару органдары.

Олардың кез  келгені нақты уақыт кезеңінде  өз бюджетінің балансталған, оның дефициті мен профициті жағдайында болуы мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекетте қаржылык қаражаттарды қарызға алу қажеттілігі немесе уақытша бос қаражаттарын өзіне тиімді шартпен орналастыру мүмкіндігі пайда болады. Қаржы нарығы түпкі мәні бойынша әлеуетті сатушылар мен сатып алушылардың, сондай-ақ делдал институттардың мүдделерін тиімді ескеріп, жүзеге асыруға арналған.

Нарықтық экономика — өндірісті әлдеқайда тиімді ұйымдастырудың формасы. Бұл көптеген әлем елдерінің даму тәжірибесімен дәлелденген. Қазақстан Республикасы үшін шаруашылық жүргізудің жаңа әдістері қаржы нарығының әлеуетті мүмкіндіктерін, ең алдымен, елдің жан-жақты өсуін қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді пайдалануды талап ететін еркін нарыққа өтуді білдіреді. Бұл мағынада қаржы нарығы — ғылыми-техникалык прогрестің базасында дамитын, жалпы коғам әл-ауқатының кажетті деңгейіне қол жеткізу және экономикалық тиімді өсу үшін барлық экономиканың салаларын ресурстармен қамтамасыз ететін жеке бастамалар мен бәсекелестікке үлкен мән беретін қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың озық формасы.

Біздің көзқарасымыз бойынша, қаржы нарығы елдің барлық ақша ресурстарының, сонымен қатар әр түрлі экономика субъектілерінің тарапынан осы ресурсқа деген сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен ұдайы қозғалыс үстінде болатын ақша ресурстарының жиынтығын білдіреді. Алайда, ақша ресурстары мен шаруашылық жүргізуші субъектілер - қаржы нарығы емес. Ол ақша ресурстары мен шаруашылык жүргізуші субъектілер арасында тікелей қатынас орнағанда ғана пайда болады. Сонымен, қаржы нарығы — бұл ең алдымен, әр түрлі экономика субъектілерінің арасындағы бос ақша капиталы мен жинақтарды мәміле жасау жолымен қайта бөлу және олардың қозғалысы бойынша пайда болатын ақшалай қатынастар.

Жоғарыда  айтылғандарды түйіндей келе, каржы нарығының функциясын анықтайтын алғышарттарға мына факторларды жатқызуға болады:

қаржы ресурстарын  қайта бөлуде мемлекеттің рөлін барынша азайту;

монополияны шектеу және бәсекелестікті дамыту мақсатында барлық меншік түріндегі шаруашылык жүргізуші субъектілердің толық дербестігін қамтамасыз ету;

бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін елдегі Орталық банктің  ссудалық қорын пайдалануды тоқтатып, бұл мәселелерді мемлекеттік займдарды, яғни облигациялар және басқа да міндеттемелерді айналысқа шығару арқылы шешу қажет;

бағалы  қағаздарға инвестициялануы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың ақшалай табыстарын тұракты өсуі.

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Қазақстан Республикасының  қаржы нарығы

2.1. Қаржы нарығының  даму бағыттары

 

Әрбір елге мазмұны мен ерекшелігін  мүмкіндігінше толық ашатын қаржы нарығының құрылымы тән. Қаржы нарығының құрылымына қатысты ғалым-экономистердің пікірлері әр түрлі. Сондықтан да оның ғалымдар ұсынған кейбір түрлерін карастырып, содан соң Қазақстанға тән каржы нарығының құрылымы анықталады.

1.Қолма-кол ақша айналысы мен қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және т.б.) функциясын орындайтын нарық. Белгілі болғандай, ақша нарығы инфляцияның ықпалында болады, егер соңғысы белгілі бір шектен аспаса, жағымды рөл ойнауы мүмкін. Мәселен, егер ЖІӨ жыл сайын 5%-ға өсіп, ал айналыстағы ақша 6—7%-ға артатын болса, онда бұл өскен ЖІӨ-нің сатылуын жеңілдетіп, экономикада жағымды процесті тудырады. Егер жыл сайынғы өсімі 5%-ды құрайтын ЖІӨ-де айналыстағы ақшаның саны 10%-ға артса немесе одан да көп болса, онда қалыпты экономикалык процесті бұзатын өршімелі инфляция орын алады.

2.Ссудалық капитал нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банк несиелері. Осы уақытка дейін Қазақстанда қысқа мерзімді арзан несие болған емес. Елде қызмет ететін коммерциялық банктер оны тек сенімді қамтамасыз ету әрі жоғары пайыз-шарттарымен ғана береді. Негізгі қорларды құруға және жаңғыртуға қажетті ұзақ мерзімді несиені тек өзгермелі (кезең сайын қарастырылатын) пайыз мөлшері бойынша алуға болады.