Қазақстандық шағын бизнестің халықаралық дәрежедегі қызметі

Қазақстанда шағын бизнесті жұмысшылар санына байланысты анықтауымызға болады және Ресеймен салыстырғанда көптеген айырмашылықтар бар. Бұл мәселені келесі кестеде қарастырдым.

 

Кесте 1

Казақстандағы   шағын   кәсіпкерлікті   Ресеймен   салыстыра   отырып анықтау критерийлері

 

Елдер	Шаруашылық салалары	Адам саны
Қазақстан	Өнеркәсіп, құрылыс және ауыл шаруашылығы	50 адам
	Сауда және тұрмыстық қызмет	30 адам
	Көлік және байланыс	25 адам
	Ғылым және инновациялық қызмет	20 адам
	Басқа да салалар (ойынханалар және шоу бизнестен басқалары)	15 адам
Ресей	Өнеркәсіп, құрылыс, көлік және байланыс	100 адам
	Ауыл шаруашылығы	60 адам
	Ғылыми-техникалық сала	60 адам
	Көтерме сауда	50 адам
	Бөлшек сауда және тұрғындарға қызмет көрсету	30 адам
	Қызметтің басқада салаларын  жүзеге асыру	50 адам

    «Шағын бизнес» кәсіпорындары мына критерилерге жауап беретін кәсіпорындар:

• жұмыскерлердің орташа жылдық саны (қосымша істеушілерді қоса) 50 адамға дейін;
• активтердің жылдық орташа жалпы құны 60000 есе есептік көрсеткіштен аспайтын;
• мынадай ұйымдық-құқықтық нысанда кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар: толық серіктестік; сенім серіктестігі; жауапкершілігі шектеулі серіктестік; қосымша жауапкершілігі бар серіктестік.

Экономикасы жаңа дамып отырған елдер үшін шағын бизнесті жандандыру шешуші рөл атқарады. Кәсіпкерлік қызмет  бұл  елдер үшін дағдарыстан алып шығатын бірден-бір жол болып отыр. Шағын бизнес экономиканың тиімді де қомақты секторы. Оның аясында жалпы ішкі өнімнің үлес салмағы артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етіледі. Бұл индустриалды дамыған экономикасы бар және өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған елдер экономикасы үшін тым жағымды көрініс. Экономикада бірден-бір маңызды элемент жұмыссыздық. Жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигізер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын аша отырып, шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етеді. Ол бәсекелестікке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне, оның әлеуметтік тұрмыс жағдайын көтеретін шын мәніндегі қуатты экономикаға жол ашады.

И.Шумпетердің айтуынша: «Кәсіпкерлік шағын бизнесті жүргізу - прогрестің алға тартар күші, іргелі инновация». Инновация ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам мен адамның барлық іс аясында жүргізілетін коммерцияның жетістіктері. Ол өндіріспен ғана емес, менеджмент, маркетинг, ойлау. Өмір сүру сипаты мен кәсіпкерлік мәдениеті де ұштасып жатады.

Қазақстан Республикасындағы  шағын бизнес халықтың әл-ауқатының төмеңдеген кезінде, ел экономикасының макроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде.

Экономиканың жаппай дағдарысқа құрауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне, осы мәселелер шағын бизнестің кең масштабта қарқын алуына кедергі етуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауы қажет.

Субъективті негіздегі  қиындықтарға, негізінен мынандай түсіндерме беруге болады. Қоғамның сана-сезімінде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу, бай болу әрекеттерін әлі де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ. Кәсіпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам, әрі тиімді реакциясы толық әдетке енбеген. Кәсіпкерлер менеджмент, маркетинг салаларының қыры мен сырын әлі де түсінбеген. Шағын кәсіпорындардың жұмысының тиімділігі - өнімдер өндірудегі тар мамандану ғана емес, еңбек құралдарына да мамандануында. Мұндай өндірістер шектеулі тауар ассортиментін шығарып, қажет болған жағдайда, оны тез ауыстыруыда мүмкін шағын бизнестің дамуы транспорттық шығындар мен өнімдердің құрып қалу қаупін төмендетеді. Сонымен, шағын кәсіпорындар - негізінде алып инфраструктуралық бөлімдердің (қоймалық, арнаулы коммуникациялар, көліктік шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды. Өндірістің аздаған көлемі бойынша тауарларды сату, айналымға жіберу, материалды-техникалық жабдықтауларды өнім дайын болған кезінде сату тез жүреді. Батыс экономистері тұжырымдаулары бойынша шағын кәсіпорындардың артықшылығы - меншікті менеджменттің бірлігі, ол өз кезегінде басқарушылық және орындаушылық процестерін тездетеді, сонымен қатар бүкіл ұжымның алға қойылған мәселелерін бірігіп шешуін және оны іске асыруын қамтамасыз етеді. Осылайша шағын бизнестің дамуы ресурстар айналымдылығын, өндіріс процесі мен тұтыну процестерін жеделдетеді. Әрине, шағын бизнесті ашып, оны жүргізушілер өз даму сатыларында түрлі қиыншылықтарға тап болуы ықтимал. Шағын бизнестің дамуын жеңілдету үшін қоғамда, заң жүйесінде толығымен өзгерістер енгізілуі керек. Осыған байланысты кешенді түрде шағын бизнестің ел экономикасына тигізетін пайдасы зор және де ірі кәсіпорындардың жанында көмекші өндіріс ретіндегі рөлін арттыру қажет.

Бүгінгі күні шағын бизнестің  алдында ең бір шешімін күтіп тұрған проблема ол - шағын кәсіпорындарды ресурстармен қамтамасыз ету. Өндірістің спецификасы әрине жаңа технологияларды қажет етеді. Одан шығар жол - отандық өндірісті жандандыру. Сөйтіп жаңа техника, құрал - жабдықтар шығаруға мамандану. Ол үшін шағын бизнесті техникалық қолдау бағдарламасын жасап, шетелдік инвесторлардың капиталын тарту керек. Проблеманың екінші аспектісі бұл - шағын бизнесті қаржылық қамтамасыз ету. Бұған алғашқы қаржы құрау мәселесі жатады. Осы проблема тұрғандықтан шағын бизнес қазіргі кезде тек қана делдалдық, алып-сатарлық қызметтер түрімен ғана айналысуға еріксіз. Осы қаржылық ресурстарды табу мен оны қолға ала-алмау мәселесі шағын бизнесті көлеңкелі экономика жағына бұрып отыр. Сәйкесінше, барлық тапқан табыс мемлекеттен тыс жасырын капитал табысына кетіп отыр. Алғаш қойылған мәселелердің жиынтығы шағын бизнестің инфрақұрылымын құрып, оны ақпаратпен қамтамасыз ету, әріптестер іздеу, тағы да басқа жүйелерді құруды қажет деп отыр. Сонымен, шағын бизнестің алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. Бірақ, сөзсіз шағын бизнес секторы - экономикада отандық нарықтың жолға қойылуына дем беретін сектор. Ол біздің өмірімізге толығымен еніп, өндірісті дамытып, әлемдік экономикалық алғы шектерде алғашқыларының санына бізді қоса алатынына сенімдіміз. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес алдындағы проблемаларды былайша топтауға болады:

• Шағын бизнесті оптималды түрде қолдау мақсатында мемлекеттік стратегияның қажеттілігі.
• Шын мәніндегі жергілікті жерлерде шағын бизнес мониторингін жолға қою.
• Тексеруші органдардың бюрократизмін тоқтату.
• Несие ресурстарына қол жеткізуге жол ашу.
• Салық саясатын шағын бизнес мүдделерімен байланыстыру.
• Психологиялық қоғамдық барьерді жеңу.

      Кей деректерге сүйенсек, шағын бизнестің елге әкелетін табысының жартылай бөлігі де мемлекет қазынасына түспей отыр. Мұның өзі елде етек алған бюрократизм салдарынан кең етек жайған. Шағын бизнестің ішкі қуатты резервтері жоқ, содан соң объективті түрде мемлекеттік органдар мен жергілікті басшылықтар арасында әлсіз арақатынастар туындап отыр. Республика бойынша шағын бизнес субъектілерімен жүргізілген анонимді анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең бірінші мәселе - несиелік ресурстарға шығу жолы. Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда-саттық операцияларымен айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын айта кетуге болады. Шын мәнінде банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге мұқтаж. Себебі, несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін ресурстық базаның аздығы тіпті жоқтығы көңіл алаңдатады. Кепілге қойылған мүліктің нарықта сұранысқа ие болуының екіталайлығы және банктік несиені алған кәсіпорынның оны тиімді басқара алмау проблемасымен түйіседі. Өйткені олардың көпшілігінің жоғары деңгейдегі менеджменті, толыққанды бизнес жоспарлары стандартқа сай келмей отыр.

Қазақстан Республикасы бойынша шағын бизнесті мемлекеттік  қолдау саясатын жүзеге асыру облыстық, аудандық, қалалық шағын және орта бизнесті қолдау орталықтары арқылы жүзеге асырылуда. Олар болашақта бизнес - инкубаторлар болатыны сөзсіз.

Нарықты және еркін экономика  шыныменде тауар мен тұтыну нарығына кең жол ашты десек болады. Осындай экономика жағдайында заттық күйге ие тауарларда және заттық күйге ие еместерде тауар негізінде қатысып отырды, яғни кәсіпкерлікпен барлығыда айналыса бастады. Осыдан мекемелер мен ұйымдар өздеріне тиісті ғимараттар мен бос жерлерді жалға беруден бастап шағын кәсіпорындар мен фирмаларды құрудан аяқтады,  бұлар тек азық-түлік тауарлары мен өнімдерін қайта сатып қана қоймай, сонымен қатар бұрын соңды көрсетілмеген қызметтерді көрсете бастады.

Біздің жер қойнауымыз табиғи ресурстарға бай, географиялық орналасу жағынан   кең   ауқымды   орын   алып   отыр,   осыған   байланысты      шағын кәсіпкерліктер  Республикамыздың  территориясы   бойынша  әр-келкі   болып орналасқан. Оны 2 кестеден көре аласыз.

 

Кесте 2 

Қазақстан бойынша кәсіпкерліктерді білу мәліметтері 2009 жылғы статистикалық көрсеткіш бойынша

 

Облыстар мен  қалалардың атаулары	Шаруашылық  пен айналысушы объектілер		Жұмысшылар саны			Өндірілетін өнім көлемі
Қазақстан Республикасы	87045	100%	36873 6	100%		154350	100%
Ақмола облысы	3486	4,0%	14626	4,0%		735831	4,8%
Ақтөбе облысы	3420	3,9%	27058	7,3%		612920	4,0%
Алматы облысы	6718	7,7%	17988	4,9%		968827	6,3%
Атырау облысы	1738	2,0%	11590	3,1%		861375	5,6%
Батыс Қазақстан облысы	1871	2,1%	15862	4,3%	870122		5,6%
Жамбыл облысы	4330	5,0%	12630	3,4%	256871		1,7%
Қарағанды облысы	7137	8,2%	29556	8,0%	701570		4,5%
Қызылорда облысы	2062	2,4%	6371	1,7%	203845		1,3%
Қостанай облысы	4403	5,1%	21411	5,8%	505453		3,3%
Маңғыстау облысы	2177	2,5%	8533	2,3%	122829		8,0%
Павлодар облысы	5059	5,3%	16052	4,4%	720955		4,7%
Солтүстік Қазақстан облысы	2649	3,0%	18560	5,0%	486284		3,2%
Оңтүстік Қазақстан облысы	8090	9,3%	21311	5,8%	242146		15,7%
Шығыс Қазақстан облысы	5385	6,2%	40723	11,0%	718733		4,7%
Астана қаласы	5616	6,5%	24161	6,6%	703107		4,6%
Алматы қаласы	22904	26,3%	82314	22,3%	343939		22,3%

 

 

Статистикалық көрсеткіштерге байланысты 2009 жылы 2000 жылға қарағанда кәсіпкерлер саны біршама артқан. Бұл дегеніміз жыл сайын республика бойынша шағын кәсіпкерліктің саны алдыңғы жылмен салыстырғанда 40%, ал тауар айналымы одан екі есе өсіп отырады. Бұдан біз Қазақстандағы шағын бизнесті толығымен пісіп жетілді деп айта алмаймыз, оның қалыптасу процесі әліде болса жүріп жатыр және оның аяқталу кезеңін болжау қиын.

         Қазақстан Республикасындағы шағын кəсіпкерлік жаппай жəне айтарлықтай қарқынды құбылыс болды. Тіркелген жалпы шағын жəне орта кəсіпкерлік суъбектілері  санындағы белсенді шағын жəне орта кəсіпкерлік суъбектілерінің үлесі 2005-2009 жылдары 68-69%  тұрақты деңгейде болып келді. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген шағын жəне орта кəсіпкерлік суъбектілері үлесі 2005 жылғы 92%-дан 2009  жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық тармаққа өсті.

         Белсенді шағын кəсіпкерлік суъбектілерінің ұйымдық –  құқықтық тұрғыдағы құрылымы көрсетіп отырғандай, жеке кəсіпкерлер 01.10.2010ж.  шаққанда 383,3мың субъектіні немесе 61,1%-ды, заңды тұлға болып табылатын шағын бизнес кəсіпорындары 65,5мың субъектіні немесе 10,4%-ды, заңды тұлға болып табылатын орта бизнес кəсіпорындары 8,9мың субъектіні немесе 1,4%-ды,  шаруа (фермерлік) қожалықтары – 170,1 мың субъектіні немесе 27,1 %-ды құрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Шағын бизнестің дамуы және оны мемлекеттік қолдау

 

Баршамызға белгілі  жай шағын бизнес өз даму жолында  тек қана қаржылық, экономикалық проблемалармен қатар, қоғамдық, психологиялық тұрпаттағы мәселелерге де кезігеді. Солардың ішінде өз шешімін күтіп тұрған Заң актілері мен қатар Салықтық кодекс реформаларына байланысты мәселелер. Шағын бизнес секторы үшін ең бір шешуші мәселе - салық салу жүйесін   реформалау болып табылады. Құқықтық базаны жетілдіру өндіріс жағдайын жақсарту және шағын бизнес субъектілерін әр түрлі қылмыскер, коррупционерлер пиғылдарынан қорғау проблемалары тұрса, экономиканың маңызды секторы шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдай туғызу «Аумақтық шағын бизнесті қолдау және дамыту бағдарламасының» жасалынуы оны жүзеге асыру инструменті болып табылады. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев 1997 жылы 6 наурызда «Шағын және орта бизнесті күшейту және оның жұмысын активациялау» Жарлығы жарық көргеннен кейін Республикамызда шағын бизнесті қолдау мақсатында кешенді де толыққанды көмек көрсету шаралары байқала бастады. Ал шағын бизнеспен айналысам деуші субъектілер саны күннен-күнге өсуде.

Шағын бизнес секторында орын алған шағын кәсіпорындар санының тіркелгеннен бергі жұмыс жасайтын бөлігі күрт төмендеп кетуі, бұл бизнес түрінің салалық құрылымы рационалды емес түрде ұйымдастырылуы оның даму эволюциясына кедергі етуде. Әрине мұның себептері шағын бизнес субъектілерін қаржылық - несиелік қолдау аз мөлшерде болуы ғана емес, оның инфрақұрылымының дұрыс дамымай отырғандығында. Шағын бизнес субъектілерін объективті түрде ұлттық, аумақтық, жергілікті масштабта олардың әр қайсысына микродеңгейдегі микрожүйе ретінде қарастырған жөн.