Ақшаның пайда болуының теориялық негiзi

   ФРЖ экономикалық  дағдарыс кезеңiнде мiндеттi резерв  деңгейiн жиi төмендетуге дейiн  барды, сөйте отырып iскерлiк белсендiлiктiң  дамуын ынталандыруға процестердiң  тежеу мақсатында ФРЖ мiндеттi резервтердiң деңгейiн уақытша  көтерiп отырды.

      Ақша-несие  қатынастарын мұндай бақылау  және реттеу механизмi ашық нарықтағы  операцияларға және есеп мөлшерлемелерiнiң  өзгерiсiне қарағанда сирек пайдаланылады.

    Несие  операциялары  ұлттық банкi пен Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес ұлттық банк несиенi үш негiзгi бағыт бойынша бередi. Директивтi несиелер үкiмет белгiлеген басымдықтар бойынша мемлекеттiк бюджетiтң тапшылығын жабу үшiн коммерциялық банктер арқылы және несиелiк аукциондар арқылы банктерге берiлетiн несиелер. 1994 жылы Министрлер  Кабинетiнiң қарамағына ұлттық банк ұсынған (27,5 млрд.теңге) несиелердiң 75%-ы несиеге берiлген. Сонымен бiрге, бюджеттiң кiрiсiне бөлiнбеген пайда және 16,5 млрд.теңге сомасындағы депозиттер үшiн төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет кiрiсiнiң 17% несиесiн құрады.

  Директивтi несиелердiң  айналасында қиын жағдай пайда  болды. Сондықтан бұл несиелердi қайтару бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие үкiметтiң кепiлдемесi бойынша төленедi деп сендi, өйткенi несиелер Қаржы министрлiгi және  Экономика министрлiгiнiң рұқсаты  арқылы, несиелiк қабiлетiне байланыссыз  барлық шаруашылық органдарға  берiлдi. Нәтижесiнде 4,6 млрд.теңгеден (қайтарылуы  мiндеттi сомадан) 1994 жылы 1,8 млрд.теңгесi ғана қайтарылды.

   Сөйтiп, банк жүйесi арқылы төлем қабiлетi жоқ кәсiпорындарға  қысым көрсетiлдi, олар банк несиесi есебiнен бюджет дотациясын жасады, өйткенi несие қайтару жүгi Қаржы  министрлiгiне ауысты.

  Санациялау мен банкроттық  механизмiн пайдаланусыз басымдылық  салалардың кәсiпорындарының қаржы  мәселесiн шешудiң сәтсiз аяқталуы  нәтижесiнде 1995 жылдың ақпанынан  бастап, диретивтi несиенi тоқтатылды. 1994 жылғы ақпан-көкек айларындағы, кәсiпорындардың мiндеттемелерi мен  өзара талаптарын республика iшiндегi шаруашылықаралық есепке алу  арқылы төлемсiздiк мәселесiн шешуге  ынтасы өткен жылдың тағы бiр  рецидивi болып шықты. Есепке алу  нәтижесiнде өткен жылғы наурыз  айындағы ақша массасы оның  алдындағы айдың көрсеткiшiне  қарағанда 40,6%-ға, ал көкек айында-56,4%-ға  өстi.

    Төлемсiздiктi шаруашылықаралық  есепке алу арқылы шешу, бiр  жағынан мәселенi шешсе, екiншi жағынан  кәсiпорындардың айналым қаражаттарын  жоғалтуға әсер ететiн факторды-бағалардың  өсуiн ынталандырды. Ақша-несие саясатының  бұл құралы өткен уақыттың  еншiсiнде қалды. Оның орнын тұрақты  түрде жұмыс жасайтын клиринг  алу керек және ол кәсiпорындардың  қаржы тәртiбiн сақтаған кезде  ғана төлемсiздiк мәселесiн шешуге  мұмкiндiк бередi.

     Үкiметтiң несиелеу  көлемi әрқашан бюджет тапшылығының  деңгейiмен және оны баламалы  көздер арқылы жабу мұмкiндiгiмен  анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы  жоғары болса, солғұрлым несие  эмиссиясының ықтималдығы үлкен  болады да, он инфляцияға  ықпал  етедi. Сөйтiп үкiмет оған балама  инфляциясыз көздердi кеңейтуге  мән бередi, ондай көздерге: сыртқы  қарыздар және үкiметтiң бағалы  қарыздары жатады. Ұлттық банк 1994 жылы көкек айында мемлекеттiк  қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң бiрiншi аукционын өткiзгенде Қаржы министрлiгi бастапқы үш айда сату көлемiн 1,5-2,3 млн.теңгеден, 1994 жыл желтоқсан  айында-171,7 млн., ал  1996 жылдың маусымында  –3млрд. теңгеге дейiн көтердi. Дисконттық  баға 1994 жылы маусымда –55,65%-дан 1996 жылдың ортасында 92,92%-ға дейiн  өстi.   Аукциондық несиелер 1 айдан 3 айға, кейiн 6 айға дейiн берiлдi.

   1995 жылғы қаржы  нарығының жаңалығы-Банкаралық қаржы  палатасы ұйымдастырған банкаралық  несиелердi сату болды. 1995 жылы ұлттық  банк арқылы ломбардтық негiзде  несие беру тәжiрибесi басталды. Аталған  несиелердiң көлемi үлкен емес, бұлай  болуы олардың экономикалық мәнiмен  байланысты. Банктер бұл несиелердi өте қажеттi жағдайларда ғана  қолданады.

     1995 жылы орталық  несиелер бойынша банктердiң қарыздарын  қайта құру процесi басталды, бұл  позитивтi бағаланды, өйткенi, 1993-1995 жж. Берiлген қарыздары бойынша айып-пұлдар  мен пайыздың өсуi тұрiндегi қарыздардың  көбеюi және жиналуы республикадағы  жалпы экономикалық жағдайға  керi әсерiн тигiздi, соның iшiнде төлем  жағдайына және есеп айрысу  тәртiбiне ықпал еттi.

   Ашық нарықтағы  операциялар. Бұны Орталық банкпен нарықта ақша массасының көлемiн реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары ретiнде түсiнуге болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық банкiлердiң өтiмдiлiгiндегi және несиелiк салымдардағы ақша массасын реттеудiң ең икемдi әдiсi. Мұның мағынасы мынадай, Орталық банкiнiң ақша эмиссиясын тоқтату және банктердiң несиелiк экспансиясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердiң резервтiк шоттарынан белгiлi бiр соманы есептен шығару. Керiсiнше, ақша шығаруын және несиелердi берудi ынталандыру үшiн Орталық банк керi операциясын жұргiзедi-бағалы қағаздарды сатып алып, оның құнын банктердiң резервтiк шотына аударады. Осылармен Орталық банк ашық нарықтағы (өзiнiң) операцияларымен банк жүйесiндегi өзiнiң өтiмдiлiгiн жоғарлату үшiн жағымды жағдайлар жасайды немесе керiсiнше, сонымен бiрге айналыстағы ақша массасының көлемiн ретейдi. Егер бағалы қағаздар Орталық банкпен алдын-ала дараланған бағам бойынша сатылса, онда ұлттық банк сатып алушыларды ынтаалндыру үшiн және сонымен олардың несиелiк қабiлеттерiн төмендету үшiн нарықтық бағамнан төмен бағаммен бекiтедi.

   Орталық банк бағалы  қағаздарды сатып алған кезде  коммерциялық банктердiң минималды  резервтер мөлшерiн көбейтiп, клиенттермен  активi қарыздық операцияларды жүргiзу  мүмкiндiгi кеңейедi, яғни ақшалардың  қолма-қолсыз эмиссиясы үлкейедi. Орталық банк коммерциялық банктерге  бағалы қағаздарды сатқан кезде  олардың резервтегi қаражаттары  азаяды, ал банктердiң несиелiк  ресурстары қысқарады, нәтижесiнде  ақша массасы азаяды. Мiне, сөйтiп  Орталық банк коммерциялық банктерге  операциялары арқылы айналыстағы  ақша массасының көлемiне, коммерциялық  банктердiң резервтерiне, олардың  несие қабiлеттерiне әсер етедi.

   Ұлттық банк ашық  нарықта бағалы қағаздармен операциялар  жүргiзу формасы бойынша: тiкелей  немесе қайтарымды болуы мүмкiн. Тiкелей операция коммерциялық  банктерге бағалы қағаздарды  қалыпты түрде сату немесе  сатып алу түрiнде сипатталады. Қайтарымды операциясының мағынасы  кемидi. Орталық банкпен бағалы  қағаздарды  сату немесе сатып  алу операциясы орындалғаннан  кейiн, мiндеттi түрде алдын ала  белгiленген бағам бойынша орындалған  операцияға керi операция жүргiзiлуi керек.

     Аукционды  белгiлi бiр тәртiппен бiр күнде  жүргiзедi, бұл Орталық банктiң  бағалы қағаздардың жаңа партиясын  сатып алу күнi мен алдында  сатып алынған бағалы қағаздардың  қайта сатылу күнi сәйкес келуi үшiн жасалады. Бұның бәрiн Орталық  банк айтылған операция арқылы  коммерциялық бантердiң несиелiк  мүмкiндiктерiн реттеу мақсатында  жүргiзедi. Егер Орталық банк алдында  сатып алған бағалы қағаздарын  қайта сату көлемi жаңа партия  көлемiнен көп болса, банктердiң  несие ресурстарының мөлшерi шектеледi және керiсiнше.

    Орталық банк  ашық нарықта операцияларын мұқтаждық  пайда болуына немесе ақша-несие  эмиссия көлемiнiң кеңеюiне байланысты  жүйесiз жүргiзедi.

    1995 жылдың ортасынан  бастап, ұлттық банк өзiнiң жеке  меншiк бағалы қағаздар портфелiн  құрастыруы бойынша жұмыс жүргiзе  бастады. Осыған орай, ол-386,6 млн.теңгенi құрады, сәйксiнше айналым мерзiмдерi әр түрлi қазынашылық мiндеттемелерiнiң  нарықтағы айналымында болғын  жалып сомадағы ұлесi 6,8% құрады.

  Ақша саясатының құралы  ретiнде ұлттық банкiге ашық  нарықта операцияларды пайдалануға  бағалы қағаздардың жеткiлiксiз  “портфелi” жол бермедi. Мемлекеттiк  бағалы қағаздарды ұлттық банкiнiң  сату-сатып алу операциялары көбiнесе  екiншi реттегi нарықты жандандыру  мақсатында жүзеге асырылады. Егер, оның даму динамикасы бойынша  қарасақ мұндай жағдай негiзiнен  мүмкiн болады.

      Ақша массасын  шұғыл тұрде реттеудiң басты  құралына ақша агрегаттары бойынша  мақсатты бағдардан шығатын, көлемi белгiленген ұлттық банкiнiң ноталарының  эмиссиясы жатады.

    Валюта  нарығындағы операциялар арқылы  өтiмдiлiктi қамтамасыз ету саясаты. µлттық банкiнiң валюталық нарықтағы интервенциясы жалып ақша-несие саясатының шегiнде жүзеге асты. ұлттық банкiнiң шетел валютасын сату, егер ақша  базасының өсiмi  басқа факторлардың әсерiнен шетел активтерiнен басқа болатын жағдайда, 1995 ж. жағдайлар көбiнесе ақша массасының өсiмiн стерилизациялау және теңгенiң айырбастау бағамын реттеу мәселерiн бiр уақытта шештi. Бiрақ кейбiр айларда таза  шетел активтерiнiң өсiмi үкiметке берiлген таза несиелер өсiмiне қосарланды, сонда ақша базасының өсiмiнiң төмендеуi, ұлттық банкiнiң екiншi деңгейлi банктерiне беретiн  несиелерiнiң азаюы және ұлттық банктiң ноталарын эмиссиялау есебiнен жүзеге асты.  Осы кезеңдерде валюта бағамының саясаты ақша массасын реттеу саясатымен қарама-қайшылықта болды. Теңгенiң айырбастау бағамын реттеуге ұлттық банкiнiң қатысу дәрежесiнiң төмендеуi бұл қарама-қайшылықтарды жоюға мүмкiндiк берiп, бiр уақытта, ақша массасына валюталық интервенцияларының әсер ету тиiмдiлiгiн төмендеттi.

  Ал ендi қазiргi кездегi республикамыздағы ақша-несие саясатының  ерекшелiгiн тоқталайық.

    2004 жылы осы  саладаға елеулi өзгерiстiң бiрi 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап құрылған  қаржы ұйымдары мен қаржы нарығын  бақылау мен реттеу бойынша  агенттiктiң қызметi. Ұлттық Банктiң  соңғы жылдары ұстанып отырған  басты бағытының бiрi ақша-несие  саясатын Европалық одақ стандартарына  жақындату болып табылады.

  2004 ж. 1 қаңтарынан бастап  өзгертулер мен толықтырулар  енiзiлiп шығарылған.

“ҚР ұлттық банкi туралы” заңына сәйкес µлттық банктiң басты мақсаты ҚР-дағы баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негiзгi мақсаты жүзеге асыру үшiн ұлттық банкке келесiдей мiндеттер жүктеледi:                                       

 

1. мемлекеттiң ақша несие саясатын өңдеу және жүргiзу;

2. төлем жүйесiнiң қызмет етуiн қамтамасыз ету;
3. валюталық бақылау мен реттеудi жүзеге асыру;
4. қаржы жүйесiнiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жағдай жасау.

 

Ұлтық банктiң негiзгi мақсаттары мен мiндеттерiн бұлай айқындау ұлттық банктiң жариялаған Евро одақ стандарттары мен инфляциялық таргетирлеу принципiне өткенiн анық көрсетедi.

Инфляциялық таргетирлеу (таргетирование) принципiнiң басты ерекшелiгi оның ”болашаққа бағдарлануы”. Бұл жақын жылдардағы ақша-несие саясатының негiзгi параметрлерi оның ұзақ және қысқа кезеңдегi инфляцияға әсерiн болжамдауды есепке ала отырып қабылдануы.

Бұл әрине инфляция бойынша мақсатты көрсеткiштер үшiн ұлттық банктiң жауапкершiлiгiн арттырады.

Көптеген елдер инфляциялық таргетирлеу принципiн пайдалану кезiнде инфляция бойынша қойылған мақсатқа жету жауапкершiлiгi күштi жағдайда инфляция бойынша бағдар ретiндегi тұтыну бағасы индексiнен алшақ кетедi. Оның орнына инфляциялық тенденциялар негiзгi бағыттарын көрсететiн индекстердi қарастырады.

   2004 жылдан бастап  ұлттық Банк инфляция бойынша  бағдарды “базалық инфляция”  индексiне қарап бекiтедi. Қазiргi кезде ұлттық банк Үкiметпен және статистика бойынша Агенттiкпен бiрге базалық инфляцияны есептеу әдiстемесiн және жұмыс iстеуде.

  2004 жылға ақша несие  саясатының негiзгi мақсаты орташа жылдық инфляцияны 4%-6% шегiнде ұстап тұру.

      Ақша несие  саясатының жаңа ережелерiн дұрыс жүзеге асыру үшiн ұлттық банктiң реттеушлiк мүмкiндiгiн арттыру бойынша шаралар қабылданды. Бұлар: ашық нарықтағы операциялардың банк өтiмдiлiгiн реттеу, ұлттық банктiң бағалы қағаздар портфелiн арттыру және жаңа қаржы институттарын дамыту.

 

 

 

 

 

 

                   

 

 

 

 

 

                        III. тарау.  Қазiргi кездегi ақша реформаларын  жетiлдiру 

                                                     мәселелерi.

1. Ақша–несие саясатының негiзгi көрсеткiштерiн болжамдау.

 

 Өткенге қарап  оның жеткiзген нәтижелерiн талдай отырып, бiз болашаққа болжам жасай аламыз. Осы ақша айналымдағы басты рольдi атқарушы ұлттық Банк қазiргi жағдайда өз мiндетiн елеулi нәтижелермен атқарып отыр. 2004 жығы ақша-несие саясатының негiзгi мақсаты базалық инфляцияның деңгейiн 4-6% шамасында ұстап тұруға бағытталған.

       Ақша несие саясатының негiзгi көрсеткiштерi: инфляция, есеп ставкасы, жалпы валюталық резерв, ақша базасы, ақша массасы, депозиттер банк кредиттерi, депозиттер бойынша сыйақы ставкiлерi.

Ақша несие саясатының басты бағыты инфляциялық таргетирлеу прицнипi арқылы ақша базасы мен алтын валюталық резерв көрсеткiштерiнен инфляция бойынша мақсаты көрсеткiштерге өту.

  Ақша несие саясатының  болашақтағы бағдары Қазақстан  Республикасындағы валюталық бақылау  мен реттеудi өзгертедi. Капиаталды  сыртқы шығаруды либеразиялау  капитал қозғалысына байланысты  кейбiр валюталық операциялар  шеңберiн кеңейту немесе лицензиялаудан  бас тартудың кезеңдерiн қамтиды.

2004-2007 жылдардағы ұлттық  банк жүргiзетiн ақша-несие саясаты  заңда белгiленген боның негiзгi мiндетi-теңгенiң iшкi және сыртқы  тұрақтылығын қамтамасыз ету  шеңберiнде жүргiзiледi.

Ақша несие саясатының негiзгi мақсаты инфляцияны 4-6% деңгейiнде, ал 2007 5% деңгейiне жеткiзу болып отыр. аталған инфляциялық таргетирлеу ақша несие саясатының тұғыры ретiнде төменгi инфляция деңгейiнiң ролiн арттырып, айырбастау курсының ролiн сәйкесiнше төмендетедi.