Ақшаның пайда болуының теориялық негiзi

    Төлем құралы  қызметiн толық бағалы емес нақты ақшалар (қағаз немесе несие), ал борыштық мiндеттемелердi өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады.

  Төлем құралы ретiндегi ақшаның, қызметi оның бұдан бұрын қарастырылған қызметтерiнен айырмашылығы болғанымен ол олармен берiк байланыста екенi анық. Ақшаның төлем құралы қызметi, оның құн өлшемi және айналыс құралы ретiнде қызмет етуi барысында көрiнуi мұмкiн. Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуiнiң дамуы резервтiк қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау қызметтерiнiң туындауының қажет екенiн көрсетедi.

       Ақшаның  төлем құралы қызметiн атқаруына  байланысты ақша айналысы заңы  өзiнiң неғұрлым толық көрiнiсiн  тапты. Егер тауарлар несиеге  сатылса, онда қолма-қол ақша қажет  емес. Бұл айналыстың қолма-қол  ақшаға деген қажеттiлiгiн азайтады. Бiрақ төлем мерзiмi жақындаған  сайын борыштарды жабу үшiн  ақша айналымының қажетiлiгi артады. өзара өтелетiн төлемдер сомасы  айналыс үшiн ақшаның санын  азайтады. Егер қандайда бiр бөлiмде  борыштық мiндеттеме бойынша төлем  түспейтiн болса, онда бұл өзiмен  бiрге басқа да төлемсiздiк тiзбесiн  тудырады.

      Ақша қорлану  және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлем және айналыс  құралы қызметтерi ақшалай қорлардың  құрылуын талап етедi. Ақшаның қорлануының қажеттiлiгi Т-А-Т айналымының екi актiлерге Т-А және А-Т айырылуымен байланысты.

Капиталистiк қоғамдақ формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi. Бұл экономикалық дамуға ешқандай ықпал еткен жоқ. Себебi олар шын мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. Капитализм тұсында бұл қазыналар несиелiп жұйе және қор биржалары арқылы пайда әкелiн капиталға (өнеркәсiптiк немесе сауда) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiгi тауар өндiрiсiмен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұтыну заттарын алу үшiн ең бастысы ақша жинау қажет. Әрбiр тауар тек қана жекелеген қажеттiлiктi анықтайды және олар жалпы байлықты бiлдiрмейдi. Толық бағалы ақшалар (алтын) материалданған құнның формасы ретiнде байлықтың жалпы өкiлiн сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы қызметiн тек толық бағалы немесе нағыз ақшалар орындауы мүмкiн. Қазыналарды қорландыру алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау түрiнде жүзеге асады.

Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын реттеушi райы атқарған болатын. өндiрiстiң және тауар айналысының кеңеюi барысында немесе керiсiнше. Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша массасын реттегiш қызметiн атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттiң сақтандыру қоры ретiнде болады. Алтын резервтерi мемлекетке экономикалық тәуелдiлiктiң болуына кепiлдеме бередi. 1998 ж. 1 қаңтарда Қ.Р. Ұлттық банкiсiндегi монетарлық алтынның қолдығы 41781,1 млн теңгенi құрады.

Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн атқара алмайды, себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бiрақ та осы қызмет негiзiнде олар қорлану қызметiн жүзеге асырады.

Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң құнын сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретiнде тұсе алады. Шынында да бұл елдегi ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкiн.

    Тауар өндiрiс жағдайында қорлану екi формада жүредi;

• кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы тұрiнде ұжымдық қорлану;
• банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.

Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары банктен берiлетiн қарыздар түрiнде қайтадан айналыс процессiне түседi. Сөйтiп, ақшалар қайта бөлу процессiне дәнекер болады.

Дүние жүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi, шаруашылық байланыстардың интернационалднауы дүние жүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретiнде қызмет етедi. Бұл қызметтi бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейiннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келiсiмi дүние жүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi. Егерде елдiң iшiнде ақша ұлттық ақша бiрлiктерi формасында қызмет етiп жүрер болса, ал одан тысқоры жерде К. Маркстiң айтуынша: “ақшалар өзiнiң ұлттық киiмдерiн шешiп, бастапқы қымбат бағалы металл формасын киедi.”, яғни жалпыға бiрдей эквивалент формасына өтедi. Бiрақ алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп айырысуларға алдыңғы елдердiң ұлттық валюталары қызмет еттi. 1913 ж. халықаралық есеп айырысулардың 80%-зы ағылшын фунт стерлингiнде бейнеленген аударым вексельдер көмегiмен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың қалдығын жабуға ғана қызмет еттi. Бретон-Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар мен фунт стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен дүние жүзiлiк ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ӘКЮ – еуропалық есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қантарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа шықты.

Қазiргi уақытта дүние жүзiлiк несиелiк ақшалардың жобаларын жасалуда, бiрақ одан әлi нәтиже жоқ. Енгiзiлген шартты есептесу бiрлiктерiнiң өзiндiк сменшiктi құндары жоқ. Сондықтан олар толыққанды түрде дүние жүзiлiк ақшаның қызметiн атқара алмайды. Бұл қызметтi тек қана алтын нарығындағы оперциялар арқылы алтын атқарады.

 

 

3. Ақша айналымын реттейтiн заңдылықтар.

 

    Ақша жүйесiн  реттейтiн нақты заңдылықтар қабылданбайынша, елдегi ақша жүйесiн дұрыс жолға  қою мұмкiн еместiгiн бұрынғы  жұргiзiлген ақша реформалары  дәлелдеп бердi.

       Ал ендi елiмiздегi ақша жүйесiне келер  болсақ ҚР-дағы ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы, Қазақстан  Республикасы  µлттық банк туралы Қазақстан  Республикасы Президентiнiң заң  күшi бар жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұймдастыру  негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша  белгiлерiнiң эмиссиясы, сонымен қатар  монеталарды жасау тәртiбi, ақша  айналысын ұймдастыру және реттеу  тәртiптерi қамтылады.

    ҚР-да орталық  Банк-µлттық банк болып саналады. ҚР ұлттық банкiнiң негiзгi мiндеттерi-Қазақстан  Республикасының ұлттық валютасының iшкi және сыртқы тұрақтылығын  қамтамасыз ету болып табылады.

   Сонымен қатар  Қазақстан Республикасының Ұлттық  банкiсiне мынадай қосымша мiндеттер  жүктеледi:

• экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуiне көмектесiп, ақша айналысы, несие, банктiк есептеулердi және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттiк саясатты жасау және жүзеге асыру;

• Ақша-несие және банк жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге кҚазақстанның экономикасының дамуы және оның дүниежүзiлiк өмектесу;

• Банктiң және басқа несиелiк мекемелердiң қызметiн реттейтiн ережелердi жасау және орындалуына бақылау жасау негiзiнде банк несие берушiлердiң, салымшылардың мүдделерiн қорғау.

           

                 Ұлттық банктiң жұмыстарының негiзгi бағыттары.

• елдегi несиелiк ресурстарды және ақша айналысын басқару;

• өзiне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсiмдi инкассациялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;

• халық шаруашылығындағы несиелiк, есеп айырысу және кассалық операцияларды жүзеге асыру;

• халық шаруашылығындағы несиелiк, есеп айырысу және кассалық операцияларды жүзеге асыру ережелердi, әдiстемелiк инструкциялық нормативтiк актiлердi шығару (барлық банктерге мiндеттi) есеп жүргiзу және банктердiң есеп беруiн ұйымдастыру;

• банк iсiн лицензиялау, ақша-несиелiк реттеудiң әдiстерiнiң формаларын талдау;

• банк iсiн бақылау және қадағалау;

• елдiң банк жүйесiнiң тәуелсiз балансын жасау;

• ғылыми зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргiзу;

• валюталық операцияларды жүргiзу ережелерiн және тәртiбiн жасау, бiркелкi валюталық саясатын жүргiзу және т.б.

      Валютаны  өзгертуге тек қана Қазақстан  Республикасының Парламентiнiң құқы  бар. ұлттық валютаның қызмет  ету шарттарын, мерзiмiн, тәртiбiн  анықтау құқығы Қазақстан республикасының  Президентiне жүктеледi.

   Ұлттық банк ҚР-сының  валютасын шетел мемлекеттерiнiң  ақша белгiлерiне айрбастау тәртiбiн  белгiлейдi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                  

 

    

 

 

 

 

 

 

                         II. тарау.   Ақша реформаларын  талдау.

        2.1 Қазақстан Республикасындағы  ақша реформалары

                             және оның ерекшелiктерi.

   ҚР-дағы ақша айналымның өзiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше стаылардан өтiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi. Соның алғашқысы ретiнде 1922-1924 жж. Ақша реформасын қарастырайық. Алдымен осы ақша реформасын жүргiзу қажеттiлiгiне тоқталайық. Революцияға дейiнгi Қазақстанда жүргiзiлген 1895-1897 жж. Ақша реформалары нәтижесiнде алтын монета айналысы бар алтын монометализм жүйесi енгiзiлдi.

Айналыста алтын, күмiс, мыс монеталар жүргiзiлдi. Негiзгi ақша белгiлерiне 92% алтынмен қамтамасыз етiлген мемлекеттiк банктiң несиелiк билеттерi жатты. Ақша массасының басты бөлiгiн алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтанда оларға деген халықтың сенiмi болды. 1917 ж. кезде уақытша ұкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық  арасында “кренки” деп атады. Несиелiк ақша мен ”кренкилерден” басқа уақытша ұкiмет сурогаттардың әртүрiн енгiздi: мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi, заим купондары. Мемлекеттiк шығыстарды жабу мақсатында ұкiмет iрi купюра қағаз ақшаларды шығарды. ұсақ ақшалар ролiн чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай сурогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi. үш жыл iшiнде (1917-1920) айналыстағы қағаз ақшалардың массасы 48 есеге дейiн өсiп кеттi. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестiк мемлекеттiк билеттер, кейiннен РСФСР-дiң есеп айырысу белгiлерi айналысқа шығарылды. Түркiстанда, Солтүстiк Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергiлiктi ақша белгiлерiн шығаруға рұқсат берiлдi. Ақша массасы сан алуан түрлi болды. Жергiлiктi ақша белгiлерi Жетiсуда, Верный қаласында (Алматы) шығарылды. Жетiсулық несиелiк билеттер Мемлекеттiк банкте апиынмен сақталған және Жетiсу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етiлдi. Бұл туралы несиелiк билеттiң бет жағында көрсетiлген жазу куәландырылады. Дұниежұзiлiк тәжiрибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергiлiктi билiк органдарының иелiгiнде мұндай бағалы дәрiлiк шикiзаттың 275 пуды болды, олар елдiң байлығы болып саналды. Бiрақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады.  ”Верненск рублi”   күн сайын құнсыздана бастады. Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдiк және ақ гвардия “үкiметi” өздерiнiң ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әртүрлi болды және олар тезiрек құнсызданды. Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесi: шаруашылық қатынастардың натуралануы мен ақшаның айналыстап шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап “еңбек поягын” ақысыз беру басталды. Келесi жылдарда пәтер ақы мен коммуналдық қызметер үшiн төлем алынып тасталды. Оқушыларға тегiн киiм берiлдi. Базалардың өзiнде, азық-түлiктермен алмасу ақшасыз, яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы етiк жұбы 30 фунт крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға және т.б.) түрiнде жүзеге асырылды. 1921 ж. наурызда болғанРКП (б)-ның Х съезiнде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнiм салықтарын мемлекетке төгеннен кейiн, артық өнiмдерiн базарға сатуға мүмкiндiк туды. Қала мен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншiк капиталдық саудаға және ұсақ өнеркәсiпке араласуына жол берiлдi. Бiртiндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтiрiлдi. Егер 1921 ж. көктемiнде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 ж. бiрiншi тоқсанында, ол  80%-дан астамын құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкiн болды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестiк Федеративтiк Социалистiк Республикасында Мемлекеттiк банк ұйымдастырылып, ол елдiң басты эмиссиялық орталғы ақша реформасын жүргiзуге дайындық жасау болды. Ақша реформасын өткiзудiң экономикалық алғы шарттарына жЭС жүргiзудiң нәтижесiнде шаруашылық жағдайдың бiршама жақсаруы: әртұрлi өнеркәсiп салаларындағы өнiмдер көлемiнiң өсуi, еңбек өнiмдiлiгiнiң артуы, ауыл шаруашылығының басты өнiмдерiнiң өсуi (бидай, мақта) тауар айналымының артуы жатады. Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бiрқалыпты болуының екiншi бiр алғы шарты-бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етiлуi. 1.01.1922 жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттiк банктiң алтын валюта резервi 6,7 млн-нан 31 млн рубльге дейiн өстi. 1922 ж. сәуiрде бағалы металдарда және тастарды еркiн түрде иеленуге рұқсат бердi, оған дейiн халық оларды мемлекетке тапсыруға мiндеттi болатын. Бағалы металдан жасалынған монеталар мен шетел валюталары сатып алу мен сатуда Мемлекеттiк банктiң өзi ғана жүргiзуге монополиялық құқығы болды. Ақша айналысын қалыпқа келтiрудiң басты бiр қадамына 1922 ж. мемлекеттiк ақша белгiлерiн шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрынғы шығарылған 10 мың рубльге теңестi. Ақашаларды қайта есептеу олардың төрт көлiк сызып тастау (деноминазациялау әдiсi) арқылы жүрiзiлдi. 1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен жұзеге асты. Айналыстағы ескi ақша белгiлерiн 1923 ж. 1 қаңтарына дейiн кассаларда қабылдады. Екiншi рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлкендiгi 1 рубль 1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестiк ақша белгiлерiнiң бiр миллионына теңестi. Деноминациялар ақшаны есепке алуды, оңайлатты ақша айналысын бiрқалыпқа келтiру жөнiндегi ұмтылысты куәландырды. Әйтседе рубльдi тұрақтандыру мүмкiн болмады. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы жағдайында жаңа ақшалар үстi-үстiне шығарыла бергендiктен де, олар тезiрек құнсыздануға ұшырады.

Аталған ақша реформасы екi кезеңде жүргiзiлдi. 1922 ж. 25 шiлде және 11 қазанда Кеңхалком декретiмен Мембанкке 1,2,3,5,10,25, және 50 червонец тұрғысындағы банктiк билеттердi шығару туралы құқық берiлдi. Бұл червонец соғысқа дейiнгi алтын монетадағы (7,74234 алтын 10 рубльге теңестi). Мембанк червонецтердi кәсiпорындарды вексельдiк және тауармен қамтамасыз етiлген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауар айналысының қажеттiлiгiмен байланысты червонецтердi шығаруға мүмкiндiк бердi.

     Червонецтердi эмиссиялардың несиелiк сипаты  олардың қарызды өтеу барысында  банкке қайтарылуына қызмет еттi. Вексельдер мен тауарлы-материалдық  бағалылықтардан басқа да червонецтер  эмиссия сомасынан 25% алтынмен және  шетел валютасымен қамтамасыз  етiлдi. Банктiк билеттер алтынға  айырбасталмады, бiрақ банк червонецтердiң  алтын рубльдегi бағамының сақталуын  бақылап отырды. Кеңес мемлекетiнiң  барлық тарихында червонец жалғыз  ғана тұрақты валюта болып  табылды.

 Сауда-саттықтың және  банктiк несиелердiң ұлғаюына  қарай червонецтерде айналыста  қолданыла бастады. Олар айналыстағы  барлық ақша массасының нақты  құнының 1.04.1923 ж-15%, 1.07.1923-37% және барлық  ақшалай есеп айырусылар, мемлекеттiң  кiрiстерi мен шығыстары және басқа  да төлемдер червонецтармен бейнеле  бастады.

   Червонецтер iрi ақша  болғандықтан да олар көбiне  көтерме шаруашылық айналымына  қызмет еттi. Кеңестiк ақша белгiлерi өздерiнiң ұсақ құндылығына қарамай, олар ұсақ бөлшек саудада және  базар айналымында қызмет ете  бердi. Шын мәнiсiнде, елде екi валюатның  қосарлы айналысының жүйесi қалыптасты: мембанктiң несиелеу барысында  шығарған червонецтерi және Халықаралық  қаржы комитетiнiң бюджет тапшылығын  жабы мақсатында шығарған кеңес  ақшасының белгiлерi.

    Екi валютаның  қосарлы айналысы-халық пен елдiң  экономика жағадйына қатты әсер  еттi. Жалақы червонец түрiнде  есептелгенiмен кеңестiк ақшалық  белгiлерiнде берiлдi. Шаруалар өздiрiнiң  өнiмдерiн құнсыз кеңестiк ақша  белгiлерiне сатқылары келмедi.

      1.05.24 жылы  айналыстағы ақша массасы астрономиялық  санға –762,3 квадрильон рубльге (квадрильон-бұл 15 нолi бар ақша бiрлiгi) жеттi. Бұл  ақша массасының нақты құны (червонецтегi)  15,2 млн.рубльдi құрады.

    Кеңестiк ақша  бiрлiктерiнiң құнсыздану қарқыны  орташа және ұсақ купюрадағы  ақшалардың жетiспеушiлiгiне әкелiп  соқты. Сөйтiп, ұсақ  ақшалар ретiнде  әр тұрлi ақшалар, әсiресе тұрақты  валюатларда бейнеленген сурогаттарды  шығарды.

    Кеңестiк ақша  бiрлiктерiнiң құнсыздануы шаруаларға  үлкен зиян әкелдi. Червонецтер  қаланың валютасы болды, iс жұзiнде  олар ауылдарға жетпедi. Ауыл шаруашылығы  өнiмдерiнiң тауарлығы төмендей  бастады. Мұның бәрi ақша реформасын  тезiрек аяқтауды талап еттi. Бұған  деген өзiндiк экономикалық алғышарттары  болды: бюджет тапшылығы 15%-ға дейiн  қысқарды, өнiдiрiс пен тауар айналымының  өсуi байқалды, алтын қоры ұлғайды (1.01.1923 ж. 10,9 млн. рубльден, 1.02.1924 ж. 153,6 млн.рубльге  дейiн). Бiрақ алтын қорының сомасы  Ресей патшылығы соғысының қарсаңындағы  болған алтын қорына қатынасты  алғанда 9%-ға жуығын құрады.