Таным теориясы- жаңа дәуір философиясының өзекті мәселес

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ:

 

КІРІСПЕ

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

 

1. Таным теориясы- жаңа дәуір философиясының өзекті мәселесі.

 

2. Томас Гоббстың философиялық көзқарастары мен  таным теориясы

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Жаңа Заман философиясы, деп XVII, XVIII және XIX ғасырларды қамтитын дәуір. Шартты түрде – жаңа тарихтың басы деп 1640 жылғы ағылшын буржуазиялық революциясын – капиталистік немесе буржуазиялық қатынастардың, индустриалды өркениеттің бастауы болған құбылысты алады. Үш ғасыр бұрын адамзат ежелгі дүниемен қоштасып (антика және орта ғасырлар), «адам – ғаламдағы ең мінсіз тіршілік иесі, эволюцияның тәжі, демек – дүниенің қожасы» деп сенген жаңа рухани пікірді бекіткен философия болды.

Рационализм (лат. ratio – «разум») – болмыс пен танымның негізгі ақыл-ой деп сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 түрге жіктеледі:

1. онтологиялық

2. гносеологиялық

3. этикалық рационализм

Онтологиялық рационализм бойынша  болмыс негізінде ақылды бастама  жатыр, яғни болмыс о бастаған ақылды.

Осынысымен рационализм – идеализмге ұқсап кеткенімен (мысалы, Платонның  «таза идеялары»), басты айырмашылығы материяның (болмысты) идеяға қарағандағы  біріншілігін және материяның (болмыстың) өзінде ақыл барын (болуын) мойындауында. Сондықтан, болмыстың қисындылығы  мен ақылды ұйымдастырылғандығына  сенетін материалистер (Демокрит, Эпикур, т.б.) – рационалистер.

Гносеологиялық рационализмнің басты  идеясы – «дүниені танып білетін  бірден-бір құрал-адам ақыл-ойы» деген  тұжырымда. Сондықтан гносеологиялық рационалистер бір жағынан ортағасырлық геология мен схоластика қарсы шықса, екінші жағынан эмпиристерге оппонент болды. «Білім-күш» девизін ұстанатын  эмпиристер таным негізінде сезімділік тәжірибе жатыр деп сенді. («Сезімде болмаған нәрсе – ақылды болуы  мүмкін емес»).

Рационалистердің эмпиристерге қарсы  қоятын дәлелдері:

1.ақыл сүзгісінен өткізілмеген  сезім немесе тәжірибе танымға  негіз бола алмайды;

2.ақыл сезім мен тәжірибенің  қатысынсыз-ақ өздігінен жаңа  білім мен жаңалық бола алады,  ол жаңалықтар кейіннен тәжірибе  түрінде дәлелденуі мүмкін.

«Моральдық – этикалық нормалар мен тәртіп негізінде ақыл-ой жатыр» деген түсінік этикалық рационализм  деп аталады. Ежелгі дүние мен  қазіргі заманға дейінгі көптеген философтарды (Платон, Демокрит, Эпикур, Сократ, Кант, т.б.) рационалистер қатарына жатқызуға болады. Алайда рационализнің  ресми философиялық бағытқа айналуына  үлес қосқандар Р.Декарт, Спиноза  болды. Эмпиризм - таным негізінде  тек сезім мен тәжірибе жатыр  деген пікірді ЖАҚТАЙТЫН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ бағыт. XVII ғасырдағы Англияда, одан кейінгі кезенде АҚШ-та кең тарады. Негізін қалаушы - Фр.Бэкон. Көрнекті өкілдері Т.Гоббс, Дж.Локк, Дж.Дьюн. Эпиристер  райционалистермен дауласты.

Жаңа заманда еуропалықтардың  күш-жігері табиғатты меңгеруге  жұмсалды, сондықтан да болар XVII ғасырда  ғалымдарының басты назары табиғат  құбылыстарын ғылыми тұрғыдан зерттеуге  бағытталды. Сонымен қатар XVI—XVII ғасырлар қалыптасқан ұлттық, мемлекеттік, экономикалық және саяси қарым-қатынастардың  негізінде философиялық, әлеуметтік және саяси-құқықтық теориялар өмірге келді. Олардың авторлары ғасыр  ойшылдары: Гоббс, Локк, Спиноза, Гуго, Гроций және т.б. болды.

Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл  дөуірде элем техникаландырыла бастады, табыс пен байлыққа ұмтылыс бұрын-соңды  болмаған қарқынға ие болды, капитал  күшіне енді. Ең бастысы — ғасырлар бойғы қалыптасқан өмір салтының бұзылуы адамдардың санасын өзгертіп, жалпы мәдениеттің дамуына өз ықпалын тигізді. Сондықтан да болар, қоғамда қандай терең өзгерістер жүзеге асырылса да, жаңа заман мәдениеті  өзінің тар шеңберінен толық шыға алмады.

Жаратылыстану саласының  дамуы қоғам алдына қойылған мақсатқа сәйкес келді. Өйткені, бұл көзқарас философияны жаратылыстану ғылымының  жетегіне іліктірді.

Дегенмен, даму процесі диалектикалық  жолмен жүреді. Жаңа дәуірдегі ғылымның, яғни жаратылыстану ғылымының дамуы  сол кездегі философияның өркендеуіне  ішкі мазмұны жағынан өзара сәйкес келді.

Оларды біріктірген жалпыға  бірдей әдіс — метафизикалық, механикалық  әдіс болды. Бұл әдіс, ең алдымен, сол  кездегі ғылымның дамуына байланысты шықты.

Ғылым бұрынғы шашылған ұсақ-түйек  ілімдерден бір арнаға жинақталған  жүйеге айналуды қажет етті. Сондықтан  ғылым білімдер жүйесіне айналды. Сонымен  қатар ғылымдардың жекелеген  таным тәсілдері философияға  да тән әрі ортақ болып шықты.

Таным теориясында бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт пайда  болды. Олар сырт қарағанда ойлау  процесіндегі ой-пікір, пайым мен  зердеден келіп шықты. Олардың бірі эмпирикалық (эмпирия - латын тілінде  тәжірибе), ал екінші рационалистік (рацио - латын тілінде ақыл, зерде) болып  бөлінді. Бұлар кейін келе-келе бір-бірімен  қарама-қарсы бағытқа айналды. Таным  теориясындағы бел екі бағыт  философия тарихындағы, таным процесіндегі көптеген қайшылықтардың бетін ашты. Ал метафизикалық, механикалық әдіс таным теориясындағы осы екі  ағымның диалектикалық байланысын анықтаудың орнына, оларды бір-бірінен  алшақтатып жіберді. Бұл әдіс ақыл мен  зердені табиғаттың, тіпті, құдайдың тудырған жемісі ретінде қарастырды.

 

 

 

 

 

 

 

1. Таным теориясы- жаңа дәуір философиясының өзекті мәселесі.

 

ХVI ғ. Аяғы – XVII ғ. батыс Еуропаның  алдыңғы қатардағы елдерінде  капиталситік өндіріс тәсілі пайда  болды. Дін, ғылым мен философияның дамуына өзінің үстемдік ету ықпалын жоғалтты. Табиғат туралы ғылымдардың дамуына сай жаңа көзқарас пайда болды. Ньютон классикалық механиканың негізі заңдарын тұжырымдады, дүние жүзілік тартылу заңын ашады. У. Гарвей қан айналасы туралы жаңалықтар ашты және оның рөлі зерттелінді. Көрнекті философтар Р. Декарт және Г. Лейбниц механика, физика, математика салаларының дамуына өз үлестерін қосты.

Ғалымдардың күш-жігерлері фактілерді жинауға, суреттеуге топтастыруға шоғырландырылды. Жеке объектілерді дербес зерттейтін тәсілдер мен әдістер кең қолданылды. Бүтінге бөлімдердің механикалық жинағы ретінде қарап, ал бүтіннің бөлек бөлімдерін бүтіндіктің қасиеттерімен белгіледі. Бұл тәсілдер философияға да таралды және ол метофизика әдісімен қоршаған әлемді зерттейтін механикалық материализмді туындатты.

Бұл -философиядан бөілініп шыққан жаратылыстану ғылымдарының қалыптасу және даму кезеңі. Физика, химия, астрономия, математика, механика дербес ғылымдарға айналды. Сондықтан танымның жалпы әдісін анықтау, жаратылыстану ғылымдарының мәліметтері мен табыстарын түсіндіру және жалпылау мәселесі туындайды. Мұның өзі жаңа дәуір философиясына жаңа міндеттер жүктейді.

Жаңа дәуір философиясыныңі негізгі мәселесі – таным теориясы, барлық ғылымдарға қажетті ғылыми таным әдістерін жасау.

Жаңа дәуір философиясы  белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, саяси-қоғамдық қатынастардың жемісі болатын Өйткені, Батыс Еуропада капиталистік құрылыстың пайда болуы  орта ғасырлық діни идеологияға қарсы  күресті үдете түсті. Тауарлы-ақшалы шаруашылықтың дамуы ортағасырлардағы тұйық қоғамның жемісі болған барлық әлеуметтік, саяси-идеологиялық қатынастарды талқандауға әкеліп соқты. Жаңа заман, яғни капитализм дәуірі құлдық пен  феодалдық-өндірістік қатынастардың  формаларын түбірінен жаңартып, қайтадан заттық-тауарлық қатынастарды қалпына  келтірді. Адам ендігі жерде сатып  алатын, сатылатын тауарларға бағынышты  болды. Оны өлтіруге, сатуға және сатып  алуға болмайды. Бірақ, адамның жұмысшы  күші сатылады, өйткені, ол қосымша  құн тудырады. Бүкіл байлық —  капитал осы процесс арқылы дүниеге  келеді.

Философияның ендігі мәселесі капиталистік өндіріс нарық тудырған, бірте-бірте өндіргіш күшке айнала бастаған жаңа типтегі ғылым және оның жаңа әдісі туралы болды. Философия  сонымен қатар жаңа дүниетаным жаңа көзқарасты дүниеге әкелді. Жаңа философия  қалыптасты.

Жаңа көзқарас әлемді біртұтас дүние ретінде тануға, дүниенің барлық салаларын жан-жақты қамтуға әрекет етті. Табиғатты толық тануға ұмтылған бұл көзқарас, бір жағынан, жаңа заман  ойшылдарының діни-мистикалық қапастан шыққаннан кейінгі еркіндік аңсаған  армандарының орындалуы еді. Дүние кең байтақ, ұшы-қиыры жоқ, оны танитын, оның сырын ашатын табиғаттың нәрестесі (құдайдың жаратқан құлы емес) — адам. Ол бүкіл дүниені тануға және игеруге ұмтылды.

Адам орта ғасырлық, қаратүнек  қараңғылықтан, шырмаудан босанып  шығысымен ендігі жерде тек өзіне  ғана сенді. Ол өзінің еркіндігін және күшін танып, өз ісін қызметінен әділеттілік  пен зерделілікті көрді.  
Жаңа дәуір өндіргіш күштердің ерекше қарқынмен дамуына кеңінен жол ашты. Өндіргіш күшке айнала бастаған ғылым мен техниканың өркендеуі бірте-бірте жаңа философиялық және ғылыми танымды қажет етті. Сондықтан да жаңа дәуір ойшылдары таным процесіне, табиғатты тануға ерекше назар аударып, ғылыми танымның негізін қалыптастыруға кірісті. Ең алдымен танымның жалпы әдісі, сонымен бірге жекелеген ғылымдардың саласындағы әдістер пайда бола бастады.

Жаратылыстану саласының  дамуы қоғам алдына қойылған мақсатқа сәйкес келді. Өйткені, бұл көзқарас философияны жаратылыстану ғылымының  жетегіне іліктірді.

Дегенмен, даму процесі диалектикалық  жолмен жүреді. Жаңа дәуірдегі ғылымның, яғни жаратылыстану ғылымының дамуы  сол кездегі философияның өркендеуіне  ішкі мазмұны жағынан өзара сәйкес келді.

Оларды біріктірген жалпыға  бірдей әдіс — метафизикалық, механикалық  әдіс болды. Бұл әдіс, ең алдымен, сол  кездегі ғылымның дамуына байланысты шықты.

Ғылым бұрынғы шашылған ұсақ-түйек  ілімдерден бір арнаға жинақталған  жүйеге айналуды қажет етті. Сондықтан  ғылым білімдер жүйесіне айналды. Сонымен  қатар ғылымдардың жекелеген  таным тәсілдері философияға  да тән әрі ортақ болып шықты.

Таным теориясында бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт пайда  болды. Олар сырт қарағанда ойлау  процесіндегі ой-пікір, пайым мен  зердеден келіп шықты. Олардың бірі эмпирикалық (эмпирия - латын тілінде  тәжірибе), ал екінші рационалистік (рацио - латын тілінде ақыл, зерде) болып  бөлінді. Бұлар кейін келе-келе бір-бірімен  қарама-қарсы бағытқа айналды. Таным  теориясындағы бел екі бағыт  философия тарихындағы, таным процесіндегі көптеген қайшылықтардың бетін ашты. Ал метафизикалық, механикалық әдіс таным теориясындағы осы екі  ағымның диалектикалық байланысын анықтаудың орнына, оларды бір-бірінен  алшақтатып жіберді. Бұл әдіс ақыл мен  зердені табиғаттың, тіпті, құдайдың тудырған жемісі ретінде қарастырды.

Егер жеке нақты ғылымдар табиғат заңдарын ашса, ал философия  барлық ғылымдарға ортақ ойлаудың заңдылықтарын анықтауы тиіс.

Өндірістік тәсіл мен құралдардың жедел қарқынмен дамуына байланысты, қалыптаса бастаған қоғамның жаңа талап, сұраныстарын қамтамасыз етуге ескі схоластикалық ілім мен діни көзқарастар кедергі болды. Жаңа заманға жаңа ғылыми жаңалықтар, жаңаша дүниетанымдық көзқарастар керек еді. Осы себептен ғылымның пайдалы деп табылған жаңа салалары тез дами бастады. Гидростатика, механика, геометрия, т.б. ғылымдар саласында қол жеткен табиғаттану, философия ғылымдарына үлкен әсер етіп, философияда механистік көзқарасты және метафизикалық ойлау тәсілін қалыптастырды. Тіпті қоғамдық өмірді де, адам табиғатын механикатұрғысынан қарастыру әдетке айналды.

Осы мәселемен Ф.Бэкон, Р.Декарт, Дж.Локк, Г.В.Лейбниц айналысқан. Олар мүмкіндігі жоғары ойлау заңдылықтарын іздестірген. Бірақ адам ақылы нақты өмірде кейбір қате идеялармен, ұғымдармен тұманданған, көмескіленген. Осы тұманнан идолдан (Ф.Бэкон) босаған, тазартылған таза ақыл ғана құбылыстың мәнін аша алады. Яғни, таза ақылды табу керек. Сонымен қатар, ыңғайлы, пәрменді таным әдістерін ойластыру да өте қажет. 
Жаңа дәуір философиясына тән бірнеше маңызды ұстанымдар бар:

1. Ғылымның діннен толық ажыратылуы. Сенімнің ақылмен, ғылымның дінмен бірігуі мүмкін емес.
2. Ғылымның адамзаттың маңызды іс - әрекеті дәрежесіне көтерілуі. Тек ғылым ғана адамзатты байытады, қайғы мен қасіреттен босатады, қоғамды дамудың жаңа сатысына көтереді, қоғамдық прогресті қамтамасыз етеді.
3. Ғылымның дамуы мен адамның табиғатты игеруі барлық ғылымдарға ортақ негізгі әдістерді анықтаған жағдайда ғана мүмкін болады.
4. Таным теориясы жаңа дәуірде өзекті мәселеге айналды.

15-18 ғасырларда Батыс Еуропа  елдерінде феодалдық өндіріс  әдісі төңірегінде жаңа капиталистік  өндіріс әдісі қалыптаса бастады.Осыдан бастап, тап ретінде буржуазия дүниеге келді.Ол феодалдық құрылысты құлатып, жаңа өндірістік қатынастарды орнатуды мақсат етті. Айталық,15 ғасырда Нидерланды, 17 ғасырда Англия, 18 ғасырда Франция революциялары бірінің бастамасын бірі жалғастырды. Дүниеге келген жаңа тап-буржуазия ғылым табыстарына сүйенуді қажет етті,схоластиканы қатты сынға алды.Ең алдымен олар схоластиканың басты кемшілігі-тәжірибеден бас тартып,бақылау,эксперименттерге сүйенбейтін шыдамсыздықпен жасалған догмалық топшылауға негізделген,жалған,тұрлаусыз әдісінде деп есептеді.Бұл жаңа тап материализмге сүйенді.Бірақ ол метафизикалық материализм болатын-ды.Ал метафизикалық материализмге үш күрделі кемшілік тән болады: 1)ол механика ілімдеріне негізделді. Дүниедегі барлық өзгерістерді механика заңдарымен дәлелдеді; 2) дүниені қатып қалған, қозғалмайтын, өзгермейтін құбылыс деп қарады. Оның ұдайы дамудағы процесс екенін мойындамады; 3) қоғам өмірін ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады,сондықтан ол идеалистік тұрғыда қала берді.