Шпаргалка по "Философии"

 

Дәріс 1. Философияға кіріспе. Философиялық мәселелер шеңбері

 

 

 

      Дәріс мақсаты:  ғылыми білім жүйесіндегі философиянның  орнын анықтау, оның пәні мен  объектісінің ерекшелігін көрсету  және адам, ғылым, мәдениет үшін  маңызын анықтау.

 

 

 

     Негізгі ұғымдар:  мифология, тотемизм, анимизм, онтология,  гносеология, аксиология, антропология, логика, материалистер, идеалистер, агностицизм, монизм, дуализм, плюрализм,  эклектицизм, диалектика, метафизика.

 

 

 

     Негізгі сұрақтар:

 

1. Философияның пәні мен  ерекшелігі.

 

2. Философияның атқаратын  қызметтері. Дүниетаным, оның құрылымы, тарихи типтері.

 

3. Философияның мәселелері. Философияның негізгі сұрағы.

 

 

 

      1. Философия  – адамзат білімінің, рухани  мәдениетінің өте ертеде қалыптасқан,  қызықты салаларының бірі. Алғаш  ертедегі Үнді, Қытай Грецияда  б.з,б. ҮІ-Ү ғасырларда қалыптасып, қоғамдық сананың мықтап бекіген  формасына айналды. Философия  қалыптасқаннан-ақ дүниетанымдық  сұрақтарды алға тартып, оларға  жауап іздеді.

 

     Философия –  болмыстың заңдары мен жалпы  принциптері, адам мен әлем  арақатынасы және таным жайындағы  ілім.

 

     Философия термині  гректің «phileo» - сүіспеншілік  и «sophia» - даналық деген екі  сөзінен құралған, «данышпандыққа  құштарлық» дегенді білдіреді. 

 

      «Философ»  сөзін ендірген көне грек ойшылы  Пифагор болды. 

 

      Философия  адам өзін іс-әрекетшіл тіршілік  иесі ретінде табиғаттан бөліп  алғанда, өз әрекеттерінің мүмкіндіктері  мен шекарасына талдау жасай  бастағанда, мәдениет дамуының белгілі  бір деңгейінде пайда болды.  Бұл әлемге деген саналы-теоретикалық  қатынас. Сондай-ақ философия  адамның өзіне, өз танымына, әлемге  рационалды-сыни қатынасты ұсынды.

 

     Философиялық  білім жүйесін мына төменгі  бөлімдерге бөлуге болады:

 

онтология –   әлем, болмыс туралы жалпылама, қозғалыс туралы және оны қозғаушы ғаламдық күш туралы, оны ұйымдасуының жалпы заңдары  туралы ілім.

 

гносеология – таным туралы, оның негіделуі, оның мүмкіндіктері  мен шекарасы жюөніндегі ілім.

 

әлеуметтік философия  – қоғам туралы, оның негізгі  сфералары, оның адам мен табиғатпен өзара байланысы туралы ілім.

 

антропология – адам туралы, оның табиғаты және іс-әрекетін ұйымдастыру  туралы ілім.

 

     Философия өзін  қарастырудың  бірнеше жолды ұсынады  және өз пәнін түсіндіруде  де плюралистік (көпжақты) сипатта  болды. 

 

        Жекелеген  ғылымдардың пәні – шынайылықтың  бір ғана жағы, ал философияның  пәні – жалпылама - әлем мен  адам тұтастықта қарастырылады.  Философиялық теорияның өзіндік  ерекшелігі оның заңдарының, катигорияларының, принциптерінің жалпылама сипатта  болуы. 

 

    Философияның пәні  міндетті түрде философия дегеніміз  не деген сұрақты, оның тарихи  мәселелерін қарастырады. 

 

    2. Философияның  ең негізгі функциясы – бұл  дүниетанымдық. Дүниеге көзқарас  дегеніміз не?

 

     Дүниегекөзқарас  – дүние мен ондағы адамның  орны жайындағы жалпылама көзқарастардың, принциптердің, бағалардың жиынтығы  немесе жүйесі.

 

    Философия –  дүниегекөзқарастың жоғарғы деңгейі.  Бұл теоретикалық түрде құрастырылған,  рациональды дүниеге көзқарастың  жүйесі. 

 

    Философияға дейінгі  дүниеге көзқарастың алғашқы  тарихи типтері – мифология  және дін.

 

     Мифология –  қоғамдық дамудың алғашқы сатысына  тән, дүниені түсінудің алғашқы  тәсілі, қоғамдық сананың бастапқы  формасы.     

 

      Мифте маңызды  дүниегекөзқарастық сұрақтар бейнеленген:  әлемнің, адамның пайда болуы,  өмір мен өлім, тағдыр, қайрымдылық  пен қатігездік туралы сұрақтар. Басқа дүниегекөзқарастар – дін  мен философия – мифологиядан  қалған сол сұрақтарды қарастырды. Бірақ оларға жауаптарды басқаша  жолмен іздеді..

 

     Дін  –  дүниеге көзқарастың екінші формасы,  дүниенің жаратылысын жоғарғы  күшке сенімге негіздеп жасады.

 

    Діни дүниегекөзқарас  түрлі діни формаларда түрліше  көрінетін, бұрынан және қазір  де түрлі елдер мен аумақтардағы  бұқаралық санаға көп әсер  ететін діни көзқарастарға сүйенді.  Мәдениеттің кез-келген құбылысы  сияқты дін адамға өз тағдырын  табуға, адамилыққа үйрететін өзінше  ойлау жолы мен білімді ұсынады. 

 

    Дін мен философияның  айрмашылығы неде? Философия –  ғылым, бұл рационалды-теоретикаллық  дүниетанымның. Дін тек сенімге  ғана сүйенеді. Философиялық ойлау  еркінойшылдыққа сүенеді, белгілі  бір авторитетке тәуелді емес. Дін – шіркеудің, діни ілімдердің  авторитетіне сүйенеді. Философия  білім жүйесінсіз мүмкін емес, ол тарихи білімді ұсынады.  Дін бәрінен бұрын интуицияға  сүйенсе, философия рационалды  танымды негіздейді.

 

 Философияның функциялары:             Философияның негізгі методтары  :

 

дүниетанымдық                                                                диалектика

 

әдістемелік                                                                        метафизика

 

ойлаушылық                                                                     догматизм

 

гносеологиялық                                                               эклектика

 

сыни                                                                                 софистика

 

аксиологиялық                                                                  герменевтика

 

тәрбиелік

 

болжамдық

 

 

 

      3. Философияның  негізгі сұрағы – ойдың болмысқа, болмыстың ойға қатысы туралы  сұрақ. Негізгі сұрақтың екі  жағын айқындауға болады:

 

1 жағы – онтологиялық (болмыстық) жағы – ненің алғашқы  екендігін шешу: материя ма, әлде  сана ма?

 

2 жағы – гносеологиялық (танымдық) жағы төменгі сұрақты  шешуге байланысты туындаған  – дүниені танып білуге бола  ма, әлде болмай ма?                   

 

     Негізгі сұрақтардың  жауабына байланысты философияның  бағыттары анықталады: материализм,  идеализм, дуализм.  

 

   Материализм –  материя мен сананың арақатынасында  материяны алғашқы деп санайды.  Материализмнің негізгі жағдайлары:

 

- материя нақты, санадан  тыс өмір сүреді;

 

- материя өзбетінше субстанция;

 

- материя өз ішілік  заңдармен дамиды; 

 

- сана материяның қасиеті,  өзінше субстанция бола алмайды;  

 

- сана материя (болмыс) арқылы анықталады.

 

       Идеализм  – сана мен материя арақатынасында  сананы алғашқы деп сананы  алғашқы деп санайтын философиялық  бағыт. 

 

      Дуализм  – философиядағы компромистік  бағыт, материалды және рухани  – екі тәуелсіз субъстанциялардың  болатындығын мойындайтын бағыт. 

 

   Өзінің нақты пайда  болуында материализм де, идеализм  де бірбастаулы емес. Материализм   и идеализмнің бірнеше формаларын  анықтауға болады:

 

     Тарихи материализм  тұрғысынан, төмендегідей негізгі  формаларды көрсетуге болады:

 

Көне Шығыс және Көне Грек материализмі

 

Еуропадағы Жаңа заман  метафизикалық (механикалық) материализмі.

 

Диалектикалық материализм.

 

    Алғашында идеализмнің  2 негізгі түрін анықтауға болады:

 

объективті идеализм

 

субъективті идеализм

 

     Идеализмнің  аталған формаларында түрлі көріністері  мен түрлерін анықтауға болады: солипсизм, идеалистік рационализм,  иррационализм және тағы басқалары.

 

Дәріс 2. Философияның тарихы. Көне Шығыс философиясы

 

 

 

      Дәрістің  мақсаты: Студенттерге философиялық  ойлардың қалыптасуы мен дамуының  тарихын, философияның тарихи  және ұлттық типтернің өзіндік  ерекшеліктері мен бағыттарымен  таныстыру. 

 

     Көне Шығыстың  философиялық ойының қалыптасуы  мен дамуының ерекшеліктерін  көрсету.

 

 

 

Негізгі ұғымдар: Веда, каста, локоята, вайшешика, жайнизм, буддизм, конфуцизм, легизм, даоцизм.

 

 

 

Негізгі сұрақтар:

 

 Философия генезисі  және тарихи типтері. 

 

Көне үнді философиясының ерекшелгі. Негізгі ұғымдары мен  философиялық ілімдері.

 

Көне Қытай философиясының ерекшелігі. Конфуций және даосизм  ілімдері: негізгі мәселелері мен  негіздемесі.

 

 

 

          1. Әлемдік философия тарихында  түрлі мәселелер қойылып, түрліше  жолмен шешілді. Оның тарихы 2,5 мыңжылдықтан астам уақытқа созылды.  Философиялық мұра бүгінгі күнге  дейін актуалды, ұрпқтан-ұрпаққа  жалғасатын рухани құндылық.

 

         Философияның  тарихи типтер қандай? Бұлар үнді, қытай, антика философиясы, ортағасырлар  философиясы, қайта өрлеу дәуірінің  философиясы, Жаңа заман философиясы,  ХVІІІ ғ. ағартушылық философиясы, XIX-XX ғғ. философиясы.

 

          Сөйтіп, философия тарихы адамзат  өркениетінің дамуының тарихи  кезеңдерімен сәйкестеніп дамып  отырды.

 

           Сондай-ақ Шығыс және Батыс  философиясы деп бөлінді, философияда  жеке халықтың философиясы деп  бөлуде орын алған, мысалы: грек  философиясы, рим, үнді, қазақ,  орыс философиясы және т.б..

 

           Философиялық ойдың тарихын мектептерге,  жүйелерге, бағыттарға бөлу де  бар. Мысалы, метафизикалық, механикалық,  идеалистік, материалистік, рационалистік  және т. б.. Мектептер, бағыттар, ағымдар схоластика, патристика, неміс  классикалық философия, экзистенциализм   және  т.б. сияқты атаулармен  белгілі болып, дамуының тарихи  масштабы кең болды. Мектептер  мынандай атауларға ие болды:  кантшылдар, гегельшілдер, марксшілдер,  картезиандық мектеп және т.б.

 

              Ойдың дамуының түрлі кезеңдердегі  философиялық этаптардың өзіндік  ерекшелігіне қарамастан, ойдың  дамуы мен жалғастығы сақталды, бұдан тарихи-философиялық процестің  біртұтастығын айтуға болады.  

 

      Философияның  генезисі туралы сөз еткенде,  жаңа дүниетанымдық сұрақтарға  дәстүрлі-мифологиялық түсініктердің  жеткіліксіз, толық жауап бере  алмаған кезінде пайда болды  деп көрсетуге болады. Философия  адамға өзін анықтаудың жаңа  түрін алға тартты: бұрыннан қалыптасқан  дәстүрлермен емес, өзінің ақылы  арқылы тану. Дәстүрдің орнына  білім келді. Философия дәстүрлермен, дәстүрлі құндылықтармен, жаңа қатынастардың  (құқық пен мемлекеттің қалыптасуы) арасындағы қайшылықтарды бейнеледі.  Философия – дүниегекөзқарастың  сондай түрі болды, ол барлық  уақытта дәуірдің кризисін және  жаңа мәдениеттің туылуын теориялық  немесе әдеби формада көрсетіп  отырды.

 

       2. Философия  өте ерте кездерде Көне Шығыста  пайда болды: Үндіде, Қытайда,  Египтте және Вавилонда. Бірақ  тарихи себептерге байланысты  Көне Египтте и Көне Вавилонда  философиялық мектеп қалыптаспады. Ертеректе философиялық дәстүрлер  мен мектептер Көне Үндіде  қалыптасты.

 

      Үнді философиясы   б.э.д.  II-I мыңжылдықтардың басында  қалыптасты, ол кезде арийлердің (малмен айналысатын тайпалардың)  халықты жаулап алуы, алғашқы  қауымдық құрлыстың пайда болуы  класстық қоғамның, мемлекеттің  құрылуына әсер еткен еді. Әрбір  осындай мемлекеттің басында   раджа тұрды, билік жериеленуші  аристократ пен тұқымнан берілген  брахмандардың қолында болды.

 

    Алғашақыда көнеүнді  қоғамы 4 негізгіә варнаға (сословияға) бөлінді:

 

брахмандар (дін қызметшілері мен монахтар)

 

кшатрилер (әскерилер  мен  ертедегі тайпалардың танымал адамдары)

 

вайшьилер (жерөңдеушілер, қолөнершілер, саудагерлер)

 

шудралар (өндіргіш күш ретіндегі  бұхара, тәуелді халық).

 

    Мұндай варналарға  бөліну дінде қалыптасып, кейін  қоғамдағы касталық жүйеде негізделді.

 

    Көне Үндінің  рухани мұрасының, сондай-ақ философиялық  ойлауының қалыптасуы мен дамуына  ведалық әдебиеті әсер етті.

 

  Ведлар  гимндерден, құдайға  табынудан, дуалаудан, құрбандық  формаларынан және т.б. тұрады. Ведтерде ертедегі діни көзқарастар  адам, әлем, адамгершілік туралы  алғашқы философиялық түсініктер  тұжырымдалған. Ведтер 4 топқа (самхиттерге)  бөлінген:

 

Ригведа – Ведалық құдайларға арналған 1017 гимндер жинағы.

 

Самаведа – құрбандық  шалу кезінде Ригведаның гимндерін  дұрыс айтуға үйрететін түсіндірмелер.

 

Яджурведа – Ригведаның гимндері орындалатын ритуалдарды сипаттау.

 

Атхарваведа – құдайларға, демондарға, рухтарға арналған дұғалардың жиынтығы.

 

Канондардың келесі бір бөлімідері:

 

Брахмандар – Ведаларға  түсіндірме.

 

Араньяктар (орман тақуаларының кітаптары)- тақуаларға арналған ведалық  түсіндірмелер.

 

Упанишадтар (ізгі білімді  тану үшін «ұстаздың аяқ жағында  отыру») б.д.д. І мың. ж. шамасындағы  діни-философиялық текстер болып  табылады. Осы кездің өзінде-ақ философиялық сананың бастапқы элементтері пайда  болды және алғашқы философиялық ілімдер қалыптасты (діни-философиялық және материалистік).

 

     Ертеүнділік  философияның дамуы белгілі бір  жүйенің немесе мектептің негізінде  дамыды, және оларды үлкен екі  топқа бөлуге болады: