Мәдениет контекстіндегі философиялық шығармашылықтың тарихи типтері

Брахман – жоғары рухани бірлік, яғни әлемнің рухани түп  негізі абсолют.

Әркімнің жеке жаны – Атман. Атман – индивидуалды рухани мәнді бейнелейтін ұғым.

 

4-лекция

Шығыс мәдениетіндегі философия феномені

Қытайлық философия  қарсаңының («Ши цзин», «Шу цзин», «И цзин» шығармалары) негізгі мазмұны. Конфуцийшылдық философияның практикалық  бағыттылығы. Конфуцийшылдықтың әлеуметтік-этикалық максималарының прагматикалық сипаты. Конфуцийшылдық философияның  қытайлық   мәдениет   пен   қоғамдағы   манызды   ролі.   Конфуцийшылдық қытайлық қоғамның идеологиясы ретінде.

Даостық философпя  және дүние-әлемнің суреті. Дүние-әлемнің даостық суретіндегі адамның орны. Өмірді сактау мен нығайтудың даостық тәсілі. Әділдік   принципінің   Космостық   сипаты.   Өлместікке   жетудің даостық практикасы.

Моизм конфуцийшылдыққа альтернативті әлеуметтік-этикалық, доктрина ретінде. Моизмнің іргелі идеялары: жалпы махаббат, табыстылық, өзара пайда. Моизм прагматикалық мақсаттылықтың философиясы хақында және оның қытайлық адам мәдени стратегиясының практикалық бағыттылығының қалыптасуына әсері.

Легизм «соғысушы  мемлекеттер» дәуіріндегі саяси-әлеуметтік стратегиялар философиясы ретінде. Легизмнің іргелі    құндылықтары қоғамдағы тәртіп, заңдар және жарлықтар. Легизм  қытайлық қоғамның қауіпсіздігі   мен  тұрақтылығының  моделін іздеу идеологиясы  хақында. Философиялық ілімдердің Қытай халқының мәдени өміріне әсері..

Қытай - территориясының  көлемі жағынан үшінші орында, ал халқының саны жағынан бірінші орында тұрған алып мемлекет.

Қытай өркениеті бұдан 5000 жыл бұрын пайда болған. Ол біздің дәуірімізден бұрынғы 221 жылдан бастап, 1911 жылға дейін бүтін империя болып келді. Олар қағаз шығарған, кітап басқан, оқ, жібек дайындаған. Дүние жүзіндегі ең сапалы ыдыстар Қытайда жасалған.

Қытай халқының мәдени болмысының негізін қалайтын бес атақты кітабы бар.

«Шу - цзин» - көне императорлардың өкіметтік басқару жүйелері мен ақыл кеңестерін қарастырады.

«И - цзин» - Қытай жазуының негізі болып табылатын фигураларды  түсіндіреді. Сонымен қатар бұл  кітап Қытай пайымдауларының  да негізі. Өйткені ол бірлік пен  екі жақтылық абстракциясын түсіндіруден басталады.

«Шу - цзин» - әртүрлі көне әндердің жиынтығы.

«Ли - цзин» - әртүрлі рәсімдер жинағы.

«Чунь - цю» - шежірелер  жинағы.

Қытай мәдениетінің үлгі, эталон бола алатын, саф алтындай өлмес  тәлімдері бар.

Қытай қоғамына объективті семьялық пиәтет тән, әрбір қытай азаматы өзін тек қана жан ұяның ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің де ұлы ретінде сезінген «Шу - цзин» кітабында Қытай қоғамының түп – негізін құрайтын, ерекше құрметтелетін және ұдайы тұрақты деп есептеленетін бес қарым – қатынас немесе міндеттер жүйесі келтірілген: 1) елбасы мен елдің өзара қарым – қатынасы; 2) әкесі мен баласының; 3) кіші мен үлкен бауырының; 4) ері мен жұбайының; 5) достардың өзара қарым – қатынасы.

Бұл міндеттердің немесе жауапкершіліктің әрдайым сақталып, орындалып отырылуы қоғамның әлеуметтік, адамгершілік негізінің тұрақты болуын қамтамасыз еткен.

«Шу - цзин» кітабының «Ұлы жоспар»  деген тарауында бес істің  орындалып, үлгілі тәртіп пен келісті  ойдың, сөздің бес бұлжымас ережесінің сақталуы туралы айтылады: «Өзін - өзі бір қалыпты ұстай алу, лайықты сөйлей білу. Анық көру, нақты есту, терең ойлау».

«И - цзин», яғни «Өзгерістер кітабында» әлем мен адам туралы алғашқы көзқарастар  айтылған, философиялық ойлаудың негіздері  көрестілген.

«Өзгерістер кітабы» әруақытта қалыптасқан. Бастапқы текст XII – XIII ғасырлар арасында пайда болған. Оның негіздері 64 гексаграммадан тұрады.

Гексаграмма дегеніміз – 6 сызықтың әртүрлі комбинациялары:

1. ________________   Шығармашылық (цянь)

________________

________________

________________

________________

________________

 

2. ______  ________   Орындалуы (куль)

______  ________

______  ________

______  ________

______  ________

______  ________

 

64. ________________   Әлі де біткен жоқ (Вай - цзы)

______ _________    

      ________________

______ _________ 

      ________________

______ _________ 

 

Грексаграммадағы сызықтардың  орнының өзгеруі өте маңызды. Кітаптың атының «Өзгерістер кітабы»  деп аталуы да осы сызықтардың  өзгеріп отыруына байланысты.

Қасиетті сызықтар әлемнің  қозғалысына сай, олардың табиғи негізі бар.

Кітапты түсіндірушілер гексаграммалардың орнына қарап, әртүрлі  жорамалдар жасап отырады, әртүрлі  оқиғаларға түсініктеме береді.

Қытай философиясының негізін  екі маңызды принцип құрайды: инь мен ян. Инь – қараңғы  төменгі, затты тануға жол ашатын бастау.

Инь мен янь қозғалысы  бір тұтастықтағы диалектикалық  өзгерістерді білдіреді, инь мен  янның ауысып отыруы дао деп аталады.

Қытай философиясының даму барысында инь мен ян барған сайын  ең шеткі қарама – қарсылықтың: жарық пен қараңғылықтың, күн мен түннің, күн мен айдың, аспан мен жердің, ыстық пен суықтың, жақсы мен жаманның өзара әрекетін бейнелейді.

Инь мен ян күштерінің дуализмі туралы ілім – Қытай философиясындағы диалектикалық жүйенің даусыз элементі.

Инь мен ян туралы түсініктер Қытай медицинасының, химиясының, музыкасының теориясын әзірлеуде кеңінен қолданылды.

Қытай философиясына  тұрақтылық және дәстүрге адалдық тән. Тәртіп пен қоғамдағы реттіліктің  негізін аға ұрпақ бастаған іс – әрекетке тағзым және сыйлау қалайды. Өткен ұрпақ қол жеткізген рухани құндылықтар негізге алынады.

Сондықтан Қытай қоғамы тұрақты және белгілі құрылымда  ұзақ уақыт өмір сүреді.

 

Көне Қытай  философиясының негізгі ағымдары.

1. Даосизм философиясы.

2. Конфуции философиясы.

Біздің эрамыздан бұрынғы III ғасырда Қытайда бірнеше философиялық ағымдар қалыптасты.

1. Даосизм
2. Конфуцишілдік
3. Инь – ян
4. Моизм
5. Легизм
6. Есімдер мектебі

Қытай дүниетанымның  негізгі ерекшеліктері:

• Қытай мемлекетін бүкіл әлемнің орталығы деп есептеу;
• Жеке оқиғаны, жалпы тарихты циклдық процесс ретінде қарастыру;
• Аспан мен жер алдында жер бетінде ғарыштық циклдардың дұрыс іске асырылуы үшін өзінің жауапкершілігін түсінуі;
• Адамды, табиғатты, космосты біртұтастық ретінде қабылдау;
• Сананың бұрынғы күнге ұмтылысы, өзгерістерге қорқынышпен қарау;
• Ұжымнан жеке адамның бөлінбеуі;
• Жеке адамның әлсіздігін мойындау және ұжымның күшіне бас ию;
• Қоғамда вертикальді байланыстың қанат жаюы, адамаралық қатынастарда субординацияны ұстау, мемлекет басшысын керемет бірліктіруші күш ретінде қабылдау;
• Барлық қарым – қатынастарда конформистік ұстанымда болу;
• О дүниедегі емес, осы тіршіліктегі өмірді құрметтеу;
• Қарияларды, жасы үлкендерді құрметтеу.

Қытай философиясының өзекті мәселесі адам проблемасы. Ол өз болмысында космостық қуаттың (энергияның) үш түрін  біріктіреді:

• цзин
• ци
• шэнь

«Цзин» - тірі организмнің  бастауы, яғни барлық, тіршілік иелерінің  бастауы.

«Ци» - барлық тіршілік иелерін  құрастыратын материалдық – рухани қуат.

«Шэнь» - адам тұлғасының өзегін білдіретін рухани қуат.

Қытай философиясының ең көрнекті ағымы даосизм, оның негізін Лао-Цзы қалаған. Лао-Цзы «Кәрі ұстаз философ» деп аударылады, яғни бұл құрметті лауазым «Цзы» деген қосымша «бала» немесе «философ» мағынасын береді.

Лао – цзы - Конфуцийдің  үлкен замандасы. Ол «Дао дэ цзин»  деген еңбек жазған. Бұл кітап – тақырып бойынша жинақталған афоризмдер жинағы.

Трактаттың атын былай  анықтауға болады:

• Дао – жол (заттардың)
• Дэ – жанның эманациясы (көрінісі)
• Цзин – мән

Жалпы кітаптың атын «Жолдар  мен оның көріністері туралы кітап» деп алуға болады.

Көне Қытай философиясы білім мен ізігілік мәселесін қатар қояды.

Ізгілік жолы оңай емес. Ізгілік өте нәзік, оны көріп  бағалау әркімнің қолынан келе бермейді. Ол да үлкен адамшылықты қажет  етеді. Өзіңе сын көзіңмен қарап, өз интеллектіннің өрісін білу өте  маңызды. Даосизм ілімнің негізін қалаған Лао – цзы осыған үлкен мән берген.

Біздің эрамызғa дейінгі IV-III ғасырларда жасалған «Дао және дэ туралы ілім» деген трактатта: «Білімі  бар бола тұрып, білмеймін деп  есептейтін адам дана. Білімі жоқ бола тұрып білетін сияқты түр көрсететін адам ақымақ. Шын дана өзін ешқашан да ұлымын деп есептемейді, сондықтан да ол ұлы бола алады» делінген.

Адамның дамуына үлкен  кесілін тигізетін кедергі өзі  жөніндегі көтеріңкі пікірі мен  өзін - өзі дәріптеушілігі болып  табылады. Атақ құмарлық, менмендік сияқты ұсақ, кемшіліктерді жеңе білу – шын мәніндегі даналыққа апаратын алғашқы қадам.

Даосизм ілімінің негізгі  ұғымы – дао. Дао табиғат пен  адам арасындағы жарастықты, тылсым байланысты ерекше дәйектейді. Ғаламның шексіздігін, мәңгілігін еске алсақ, адамдар әлжуаз, көзге ілінер – ілінбес қана тіршілік иелері.

Адамдар табиғат ананың шексіз қуатымен жарастықта бола алмаса, ұзақ өмір сүре алмайды. Даосизмнің басшылыққа алар негізгі желісі осы. Табиғаттың шектелуді білмейтін алып құдіреті – Дао болып табылады.

Қытай мәдениетінің көрнекті білгірі А.С.Мартиновтың пікірі бойынша, конфуцийлік тұлға өзінің мән  – мағынасын табиғаттан алады. Сондықтан  мемлекеттік аппарат оны табиғаттың сиы, ерекше дары деп бағалаған.

Даолық жолдың мәні –  оның табиғылығынды.

Адам жерге тартады, жер аспанға, аспан – даоға, ал дао - өзіне тартады. Қытай халқына  тән ойлау мәдениеті туралы К.Г.Юнг  былай жазады: «Біз кездейсоқтық деп  анықтаған құбылыс, осы бір ерекше ойлау типі үшін, негізгі принцип  дәрежесіне көтеріліп, ал біздер себеп салдарлық байланыс деп соншалықты дәріптейтін құбылыс олар үшін ешқандай мағынасы жоқ нәрсеге айналады».

Оларды салдарлы себеп  туындататын гипотетикалық себептерден  бұрын бақылау сәтінде бірден көзге түсетін әртүрлі кездейсоқ  оқиғалардың өзара байланысы көбірек қызықтырады.

Батыс ойлау мәдениеті  әрнәрсені саралап, салыстырып, теріп  алып, жүйелеп, бөлектейді, ал қытайлықтар  бір сәтке көре алатын бір кішкентай  бөлшекке, құбылысқа мән береді. Өйткені, оны осы бір кішкентай  құбылыс немесе бөлшектің өзі емес, осы бақылауда болып тұрған сәт көбірек қызықтырады.

Дао - дегеніміз барлық әлемнің негізі. Дэ – бұл күш  пен энергия. Ол даомен байланысқан, оның көрінісі.

Ци – бұл әмбебап  ғарыштық субстанция (энергия). Ци тек  тәнді ғана емес, ойды да тудырады. Ци әлемнің материалды күші ретінде өмірді тудыра отырып, конструктивті, ал сонымен қатар, жолындағының бәрін жаппай, құрта отырып, деструктивті роль атқарады.

Пайда болумен, туындаумен және жоғалумен, құрдымға кетумен, байланыстының  бәрі ци ұғымының тікелей мәнін түсіндіреді.

Қытай философиясының тағы да бір көрнекті ағымы – конфуцийшілдік. Оның негізін – Конфуций қалаған.

Кунь-Цю (551-479 ж. б.э.д.) Еуропа тілдерінде Конфуций басқаша айтқанда «Ұстаз Кун» Лу провинциясында Цюй  фу деген кішкентай қалашықта дүниеге келген, әкесінен ерте айырылып, анасының тәрбиесінде болды. Жеті жасында мектепке барып, он жыл бойы аса үлкен ыждаһаттылықпен оқыған. Ол рәсімдер мен әртүрлі рәміздерге көп көңіл аударған.  

19 жасында үйленіп,  астық амбарларының күзетшісі  болған. 66 жасқа дейін Қытайдың барлық жерлерін аралап көрген. Сонан соң өзінің туған қаласына оралған. Оның ілімі тез арада тарап, көп ізбасарлары пайда болған. Өмірінің ақырында оның 3 мыңға жуық оқушылары болған.

Конфуцийдің негізгі  еңбектері «Көктем мен күз», «Кеңес пен толғам».

Конфуций адамның қоғамдағы  және мемлекеттегі орны, тәртібі, өмір сүру канондары жөнінде көп ойланған. Яғни, ол этика мәселесімен терең  айналысқан.

Конфуций пікірінше, аштан  өлу – кішкентай оқиға, ал моральдан  айырылу - өте үлкен оқиға.

Конфуций ілімінің өзегі, негізі - Цзюн – цзы, яғни мәрт азамат кісі.

Конфуцийдің ойынша аспан  аясындағы бес асыл қасиетті бойына жинаған адам кісілікті деп танылмақ.